«غەرپنىڭ ئەقىل-پاراسىتى»(4)

      «غەرپنىڭ ئەقىل-پاراسىتى»(4)‏ ــ غەرپ پەلسەپىسىنى ئۇنىڭ  ئىجتىمائىي-سىياسىي ئارقا كۆرۈنۈشىدىن تارىخىي تەكشۈرۈش بېرتراند رۇسسېل(ئەنگلىيە) تاھىر ھامۇت تەرجىمە قىلغان ‏ ‏ سوقراتتىن ئاۋۋال(2)     تۇنجى ئىلمىي پەيلاسوپلار ئېقىمى مىلېتۇستا بارلىققا كەلگەن.ئىئونىيە دېڭىز ساھىلىغا جايلاشقان بۇ ‏شەھەر ناھايىتى ئاۋات سودا ئۆتىڭى ئىدى.ئۇنىڭ شەرقىي جەنۇبىدا سىپرۇس،فېنىكىيە ۋە ‏مىسىر،شىمالىدا ئېگەي دېڭىزى بىلەن قارا دېڭىز بار ئىدى.ئۇنىڭ غەربىي تەرىپىدىكى ئېگەي دېڭىزى ‏ئارقىلىق گرىتسىيە چوڭ قۇرۇقلۇقى بىلەن كرېت ئارىلىغا بارغىلى بولاتتى.شەرقىي تەرەپتە ئۇ لېدىيە ‏بىلەن تۇتۇشۇپ تۇراتتى.ئۇنىڭ نېرىسىدا مېسسوپوتامىيە ئىمپېرىيىلىرى بار ئىدى. مىلېتۇسلۇقلار ‏لىدىيىدىن تىللا قۇيۇشنى ئۆگەنگەن.مىلېتۇس پورتىغا نۇرغۇن دۆلەتلەردىن كەلگەن كېمىلەر ‏توپلاشقان بولۇپ،ئامبارلاردا دۇنيانىڭ ھەرقايسى جايلىرىدىن توشۇپ كېلىنگەن ماللار بېسىلىپ ‏تۇراتتى.ھەممىگە قادىر تەڭگە پۇل ساقلانما قىممەت ۋە ئالماشتۇرۇش ۋاسىتىسى قىلىنغاچقا مىلېتۇسلۇق ‏پەيلاسوپلارنىڭ «مەۋجۇداتلار نېمىدىن بەرپا بولغان؟»دېگەن سۇئالنى قويۇشى ئەجەپلىنەرلىك ‏ئەمەس ئىدى.‏ ‏  
    ئېيتىلىشىچە، مىلېتۇسلۇق تالېس(‏Thales‏) «مەۋجۇداتلار سۇدىن بەرپا بولغان» دېگەنىكەن. ‏پەلسەپە بىلەن پەن مانا شۇنىڭدىن باشلانغان.گرىك رىۋايەتلىرىدە تالېس يەتتە ئەۋلىيانىڭ ‏بىرى،دېيىلگەن.تارىخچى ھېرودوتنىڭ بىزگە قالدۇرغان مەلۇماتلىرىغا قارىغاندا،تالېس بىر قېتىملىق ‏كۈن تۇتۇلۇشنى مۆلچەرلىگەنىكەن.ئاسترونوملار شۇ قېتىمقى كۈن تۇتۇلۇشنىڭ مىلادىيىدىن بۇرۇنقى ‏‏585-يىلى يۈز بەرگەنلىكىنى ھېسابلاپ چىقتى. شۇنىڭ بىلەن تالېسنىڭ مۇشۇ مەزگىلدە ياشىغانلىقى ‏بېكىتىلدى.گەرچە تالېسنىڭ كۈن تۇتۇلۇش توغرىسىدىكى نەزەرىيىنى ئىگەللىگەنلىكى ناتايىن ‏بولسىمۇ،بىراق ئۇ چوقۇم بابىلونلۇقلارنىڭ شۇ خىل ھادىسىلەر توغرىسىدىكى خاتىرىلىرىنى پىششىق ‏بىلگەن، شۇڭا قايسى چاغدا كۈن تۇتۇلىدىغانلىقىنى مۆلچەرلىيەلىگەن.ئوڭ كەلگىنى،بۇ قېتىمقى كۈن ‏تۇتۇلۇشنى مىلېتۇسلۇقلار كۆرەلىگەن، بۇ يىلنامە تەتقىقاتچىلىرى ئۈچۈن شۇنداقلا تالېسنىڭ نام-ئابرويى ‏ئۈچۈنمۇ بىر ياخشى ئىش بولغان. بۇنىڭدىن باشقا،گېئومېترىيە جەھەتتە ئۇنىڭ ئۈچ بۇلۇڭلارنىڭ ‏ئوخشاشلىقى توغرىسىدىكى تېئورمىلارنى ئوتتۇرىغا قويغانلىقى ناھايىتى گۇمانلىق.بىراق ئۇنىڭ ‏مىسىرلىقلارنىڭ ئېھرامنىڭ ئېگىزلىكىنى ئۆلچەيدىغان نوقۇل تەجرىبىۋىي ئۇسۇلىدىن پايدىلىنىپ ‏دېڭىزدىكى كېمىلەرنىڭ ھەمدە يېقىنلاشقىلى بولمايدىغان باشقا نىشانلارنىڭ ئوتتۇرىسىدىكى ‏ئارىلىقنى ھېسابلاپ چىققانلىقى ئېنىق. دېمەك،ئۇنىڭدا گېئومېترىيىلىك قائىدىلەرنىڭ ئومۇمىي ‏قوللىنىلىش دائىرىسىگە قارىتا بەزى چۈشەنچىلەر شەكىللەنگەن.بۇ خىل ئومۇمىيلىققا ئىگە چۈشەنچە ‏گرىكچە خاس ئىجادچانلىققا ئىگە ئىدى.‏
 ‏   ئېيتىلىشىچە،تالېس يەنە ماگنېتنىڭ جېنى بار، چۈنكى ئۇ تۆمۈرنى مىدىرلىتالايدۇ، دېگەنىكەن. ‏ئۇنىڭ يەنە ھەممە نەرسە ئىلاھلارغا توشۇپ كەتكەن بولىدۇ،دېگەن گېپى تېخىمۇ پۇت دەسسەپ ‏تۇرالمايدۇ.ئۇ بۇنداق دېيىشتە بەلكىم ئۆزىنىڭ ئالدىنقى گېپىنى ئاساس قىلغان بولسا ‏كېرەك،بىراق،بۇنىڭ بىلەن ئۇنىڭ ئالدىنقى گېپى ئارتۇقچە بولۇپ قالغان.چۈنكى،ماگنېتتا جان بار ‏دېيىش پەقەت باشقا نەرسىلەردە جان بولمىغاندىلا ئەھمىيەتكە ئىگە بولىدۇ.‏ ‏    تالېس بىلەن مۇناسىۋەتلىك نۇرغۇن ھېكايىلەر بار،ئۇلارنىڭ بەزىلىرى ھەقىقەتەن راست بولۇشى ‏مۇمكىن.ئېيتىلىشىچە،بىر قېتىم باشقىلار ئۇنىڭ چىشىغا تەگكەچكە،ئۇ زەيتۇن يېغى بازىرىنى مونوپول ‏قىلىۋېلىپ،ئۆزىنىڭ پۇل تېپىش جەھەتتىكى ئىقتىدارىنى كۆرسەتكەنىكەن.ئۇ مېتېئورولوگىيە ئىلمىنى ‏پىششىق بىلگەچكە،مول ھوسۇل ئېلىنىدىغانلىقىنى ئالدىن پەرەز قىلىپ،زەيتۇندىن ياغ تارتىدىغان ‏جۇۋازلارنى ئىمكانىيىتىنىڭ يىتىشىچە ئىجارە ئېلىۋېلىپ،ھوسۇل پەسلى يىتىپ كەلگەندە يۇقۇرى باھادا ‏ئىجارە بېرىپ بىرمۇنچە پايدا ئالغان ھەمدە ئۆزىنى مازاق قىلغۇچىلارغا پەقەت پەيلاسوپلار خالىسىلا ‏چوقۇم پۇل تاپالايدىغانلىقىنى كۆرسىتىپ قويغان.‏ ‏ 
     تالېسنىڭ ئەڭ مۇھىم تەشەببۇسى «دۇنيا سۇدىن بەرپا بولغان» دېيىشتىن ئىبارەت.بۇ ھەرگىزمۇ ‏قارىماققا مۇستەھكەم ئەمەستەك كۆرىنىدىغان ئۇنداق كۆزقاراش ئەمەس،شۇنداقلا كۆزىتىشتىن ‏ئايرىلغان نوقۇل خام خىيالمۇ ئەمەس.بىز ھازىر باشقا بارلىق ئېلېمېنتلار سۇنى ھاسىل قىلىدىغان ‏ھىدروگىندىن ئىبارەت خېمىيىۋى ئېلېمېنتتىن تەركىپ تاپالايدۇ دەپ قارايمىز.مەۋجۇداتلار بىر دەپ ‏قارايدىغان بۇنداق كۆزقاراش ناھايىتى قالتىس بىر ئىلمىي پەرەزدۇر.بۇ نۇقتىنى كۆزىتىش ‏جەھەتتە،دېڭىز بويىدا ياشايدىغان كىشىلەر قۇياشنىڭ سۇنى پارلاندۇرىدىغانلىقىنى،سۇ يۈزىدىن ‏كۆتىرىلگەن پارنىڭ بۇلۇتلارنى ھاسىل قىلىدىغانلىقىنى،بۇلۇتنىڭ يەنە يامغۇرغا ئايلىنىدىغانلىقىنى ‏كۆرگەن.مۇشۇنداق كۆزىتىش بويىچە بولغاندا،يەر سۇنىڭ قېتىشمىسىدىن شەكىللىنىدۇ.بۇنداق ‏تەپسىلاتلار بەلكىم پۇت دەسسەپ تۇرالماسلىقى مۇمكىن.بىراق، بىر ماددىنىڭ ئوخشاش بولمىغان ‏بېرىكىش ھالىتىدىمۇ ئۆزگەرمەي ساقلىنىدىغانلىقىدىن ئىبارەت بۇنداق بايقاشنى يەنىلا خېلى ئېسىل ‏نەتىجە دېيىشكە بولىدۇ.‏ ‏ 
      تالېستىن كېيىكى مىلېتۇسلۇق يەنە بىر پەيلاسوپ ئاناكسىماندېر (‏Anaximander‏ ) بولۇپ،ئۇ ‏تەخمىنەن مىلادىيىدىن بۇرۇنقى 610-يىللىرى تۇغۇلغان.ئۇ تالېسقا ئوخشاشلا كەشپىياتچى ۋە ‏ئەمەلىيەتچىل ئادەم ئىدى.ئۇ تۇنجى خەرىتە سىزغۇچى ئىدى ،شۇنداقلا يەنە قارا دېڭىز ساھىلىدىكى ‏مىلېتۇسقا تەۋە بىر مۇستەملىكە شەھەرنىڭ رەھبىرى ئىدى. ‏     ئاناكسىماندېر ئۆزىدىن بۇرۇنقىلارنىڭ ئالەم قارىشىنى تەنقىت قىلغان.شۇ ئەمەسمۇ،نېمە ‏ئۈچۈن سۇلا تاللىنىشى كېرەك ئىكەن؟مەۋجۇداتلارنى ھاسىل قىلىدىغان ئاساسىي ماتىرىيال ھەرگىزمۇ ‏مۇشۇ ماتېرىيالنىڭ ئالاھىدە شەكىللىرىنىڭ بىرى بولماسلىقى كېرەك.شۇڭا بۇ ئاساسىي ماتىرىيال چوقۇم ‏مۇشۇ بارلىق شەكىللەرگە ئوخشىماسلىقى،چوقۇم تېخىمۇ تۈپكىي بولغان مەلۇم نەرسە بولۇشى ‏كېرەك.چۈنكى ماددىنىڭ ھەر خىل شەكىللىرى ئۆزئار توختىماي تىركىشىدۇ،سوغۇق بىلەن ئىسسىق ‏چىقىشالمايدۇ،قۇرۇق بىلەن ھۆل توقۇنىشىدۇ،بۇلارنىڭ ھەممىسى توختىماي بىر بىرىگە ھۇجۇم قىلىشىدۇ، ‏ياكى گرىكلارنىڭ گېپى بويىچە ئېيتقاندا«ھەققانىيەتسىز ئىش» قىلىدۇ، «ھەققانىيەتسىز» دېگەن سۆز ‏گرىك تىلىدا تەڭپۇڭلۇقنىڭ كەملىكىنى كۆرسىتىدۇ.ئەگەر مۇشۇ شەكىللەرنىڭ مەلۇم بىرى ئاساسىي ‏ماددا بولىدىكەن،ئۇنداقتا،ئۇ ئەزەلدىنلا باشقا شەكىللەرنى بېسىپ چۈشۈشى كېرەك.ئىپتىدائىي ماددا ‏دەل ئارستوتل ئېيتقان«ماددىي سەۋەبىيات»تۇر.بۇنى ئاناكسىماندېر«چەكسىزىيەت»دەپ ئاتىغان.ئۇ ‏ھەممە جاينى قاپلىغان چەكسىز مىقداردىكى ماددا بار بولۇپ،دۇنيا شۇنىڭدىن ھاسىل بولغان،ئەڭ ‏ئاخىردا يەنە شۇنىڭغا قايتىدۇ،دېگەن. ‏  
     ئاناكسىماندېرنىڭ قارىشىچە،يەر ئەركىن لەيلەپ تۇرىدىغان سىلىندېرسىمان گەۋدە،بىز ئۇنىڭ ‏بىر بېشىدا تۇرىمىز،ئۇنىڭ ئۈستىگە،بىز تۇرغان بۇ دۇنيانى باشقا سانسىزلىغان دۇنيالار قورشاپ ‏تۇرىدۇ( بۇ يەردە ئېيتىلغان دۇنيالارنى بىز ھازىر سامانيولى دەپ ئاتىشىمىز كېرەك).ھەر بىر دۇنيانىڭ ‏ئىچكى فۇنكىسىيىسى بىر قاينامسىمان ھەرىكەتنىڭ كونتروللۇقىدا بولىدۇ،بۇ خىل قاينامسىمان ‏ھەرىكەت يەرنى مەركەزگە تارتىپ تۇرىدۇ.ئاسمان جىسىمىلىرىنىڭ ھەممىسى ئوت چاقلار بولۇپ،ئۇلار ‏ھاۋانىڭ مەھكەم قورشاۋى ئىچىدە تۇرىدۇ،پەقەت بىر نۇقتىلا بۇنىڭ سىرتىدا.بىز مەلۇم بىر ئاسمان ‏جىسىمىنى ۋېلسىپىتنىڭ چاقىغا ئوخشاتساق،ھاۋا توسۇپ تۇرمايدىغان ئاشۇ نۇقتا چاقنىڭ ۋېنتىلىغا ‏‏(كىندىكىگە ) ئوخشايدۇ.ئەلۋەتتە بىز شۇنى ئۇنتۇپ قالماسلىقىمىز كېرەككى،ئاشۇ دەۋردىكى ‏گرىكلارنىڭ نەزەرىدە ھاۋا كۆزگە كۆرۈنمەيدىغان نەرسىلەرنى ھاسىل قىلالايتتى.‏    ئىنسانىيەتنىڭ مەنبەسى جەھەتتە ، ئاناكسىماندېرنىڭ كۆز قارىشى بەكلا «ھازىرقى زامانچە» ‏ئىدى. ئۇ ئادەمنىڭ كىچىك ۋاقتىدا ناھايىتى ئۇزۇن ۋاقىت ھالىدىن خەۋەر ئېلىشقا ۋە قوغداشقا ‏مۇھتاج بولىدىغانلىقىغا ئاساسەن ، ئەگەر ئىنسانىيەت ئەزەلدىنلا ھازىرقىغا ئوخشاش بولىدىكەن، ‏ئۇنداقتا ئۇ ھازىرغىچە مەۋجۇد بولۇپ تۇرالمايتتى، شۇڭا ئۇ بۇرۇن ھازىرقىغا ئوخشىمايتتى، يەنى، ئۇ ‏ناھايىتى تېزلا مۇستەقىل ياشىيالايدىغان مەلۇم ھايۋاندىن ئۆزگىرىپ كەلگەن ، دەپ ھۆكۇم قىلغان. ‏بۇنداق ئىسپاتلاش ئۇسۇلى خاتالاشتۇرۇش ئۇسۇلى دەپ ئاتىلىدۇ. بۇنىڭدا سىز بەلگىلىك  بىر پەرەزدىن ‏ئېنىقلا خاتا بولغان بەزى نەرسىلەرنى تۇرلەپ چىقىسىز.
    بۇ مىسالدىكى خاتالىق دەل ئىنسانىيەتنىڭ ‏ھازىرغىچە مەۋجۇد بولۇپ تۇرالمايدىغانلىقىدۇر.شۇڭا ئۇ پەرەزنى ئىنكار قىلماي بولمايدۇ. ناۋادا ‏بۇنداق دەلىللەش توغرا بولسا ، يەنى، ئەگەر«ئادەم ئەزەلدىن ھازىرقىغا ئوخشاش ئىدى» دېگەن ‏پەرەزدىن ئۇنىڭ ھازىرغىچە مەۋجۇد بولۇپ تۇرالمايدىغانلىقىغا ھۆكۇم قىلغىلى بولسا (مېنىڭچە ‏مۇشۇنداق ھۆكۇم قىلغىلى بولىدۇ)، ئۇنداقتا ، بۇ دەلىللەش قىلچە كۈچ سەرپ قىلمايلا مەلۇم خىل ‏ئۆزگىرىش جەريانىنىڭ بولغانلىقىنى ئىسپاتلىيالايدۇ. بىراق ئاناكسىماندېر بۇ دەلىللەشكە تېخى ‏قانائەت قىلمىغان. ئۇ يەنىمۇ ئىلگىرىلەپ، ئادەم دېڭىزىدىكى بېلىقتىن ئۆزگىرىپ كەلگەن دېگەن ‏ھەمدە تاشقا ئايلانغان قاتلىمىلارنى ۋە ئاكۇلانىڭ ئۆز بالىلىرىنى بېقىش ئۇسۇلىنى ئىسپات قىلغان. ‏شەكسىزكى، ئۇ مۇشۇ  سەۋەپتىن كىشىلەرنى بېلىق يېمەسلىككە ئاگاھلاندۇرغان. بىراق، دېڭىزدىكى ‏قېرىنداشلىرىمىزنىڭمۇ بىزگە نىسبەتەن ئوخشاش ئالىيجاناپ ھېسياتتا بولىدىغان ياكى ‏بولمايدىغانلىقىغا قارىتا ئۇ ھېچقانداق خاتىرە قالدۇرمىغان. ‏  
     مىلېتۇسلۇق ئۈچىنچى مۇتەپەككۇر ئاناكسىمېنېس (‏Anaximenes‏)بولۇپ،ئۇنىڭ بۇ ‏ئۈچىيلەننىڭ ئىچىدە ئەڭ ياش ئىكەنلىكىدىن باشقا،زادى قايسى يىللاردا ياشىغانلىقى ئېنىق ‏ئەمەس.ئۇنىڭ نەزەرىيىلىرى بەزى تەرەپلەردە ئالدىنقىلاردىن ئازراق چېكىنگەن،بىراق يەنە بىر ‏تەرەپتىن،ئۇنىڭ ئىدىيىلىرى ئۇنچە رادىكال ئەمەس،شۇڭا ئومۇمىي جەھەتتىن ئېيتقاندا تېخىمۇ ‏ئېىنىق.ئۇ ئاناكسىماندېرغا ئوخشاشلا بىر ئاساسىي ماددىنىڭ بولىدىغانلىقىنى تەشەببۇس قىلغان،بىراق ‏ئۇ بۇنى ھاۋادىن ئىبارەت ئالاھىدە ماددا دەپ قارىغان: بىزنىڭ ئەتراپىمىزدىكى ماددىلارنىڭ ‏بىزكۆرۈپ تۇرىدىغان ھەر خىل شەكىلللىرى ھاۋانىڭ ئۇيۇشى ۋە تارقىلىشى ئارقىلىق ‏شەكىللەنگەن.دېمەك،بارلىق پەرقلەرنىڭ ھەممىسى مىقدار جەھەتتىكى پەرق ئىكەن،ئۇنداقتا مەلۇم ‏خىل ماددىنى ئاساس قىلىش ئەلۋەتتە يوللۇق.جان ھاۋادىن ھاسىل بولغان ،ئۇ بىزنىڭ ھاياتىمىزنى ‏قامدايدۇ،ئوخشاشلا دۇنيانىڭ ھاياتنىمۇ قامدايدۇ.بۇ كۆزقاراشنى كېيىن پېتاگوراسچىلار قوبۇل ‏قىلغان.ئالەمشۇناسلىق جەھەتتە ئاناكسىمېنېس يولنى خاتا ماڭغان.بەختكە يارىشا،پىتاگوراسچىلار بۇ ‏جەھەتتە ئاناكسىماندېرغا ئەگەشكەن،باشقا تەرەپلەردە ئۇلار بىردەك ئاناكسىمېنېسنى ياقلىغان،مەلۇم ‏مەندىن ئېيتقاندا،بۇنداق قىلىشمۇ ئورۇنلۇق ئىدى.ئاناكسېمېنېس مىلېتۇس ئېقىمىنىڭ ئەڭ ئاخىرقى ‏ۋەكىلى بولۇپ،بۇ ئېقىمنىڭ بارلىق ئەنئەنىسىگە ۋارىسلىق قىلغان.بۇنىڭدىن باشقا، دەل ئۇنىڭ ‏ئۇيۇش ۋە تارقىلىش تەلىماتى بۇ ئېقىمنىڭ دۇنيا قارىشىنى ھەقىقىي تاماملىغان.‏    
   مىلېتۇسلۇق پەيلاسوپلار خىسلەت جەھەتتە ھازىرقى ئاتالمىش مۇتەخەسىسلەرگگە ‏ئوخشىمايتتى.ئۇلار شەھەرنىڭ ئەمەلىي ئىشلىرى بىلەن شۇغۇللىنىدىغان بولغاچقا،بارلىق تاقابىل ‏تۇرۇش ئىقتىدارىنى ھازىرلىغانىدى.بەزىلەرنىڭ ئېيتىشىچە،ئاناكسىمېنېنىڭ تەلىماتلىرى جۇغراپىيىگە ‏ئائىت بىر ئىلمىي ماقالىدە كەڭ مەنىدە بايان قىلىنغان.ئاللىقاچان يوقاپ كەتكەن بىر قىسىم ‏قەدىمكى ماقلىلەردىن بىر ماۋزۇ ساقلىنىپ قالغان بولۇپ،ئۇ«شەيئىلەرنىڭ ماددىيلىقى ‏توغرىسىدا»دەپ قويۇلغان.كۆرۈۋېلىشقا بولىدۇكى،بۇ ماقالىدە سۆزلەنگەن مەسىلىلەرنىڭ دائىرىسى ‏ناھايىتى كەڭ بولسىمۇ،بىراق ئۇنىڭدىكى مۇلاھىزە ئانچە چوڭقۇر بولمىسا كېرەك.ئېنىقكى كېيىن ‏ھېراكلىت دەل مۇشۇنداق «كۆپ خىل ئىشلار توغرىسىدىكى بىلىم»گە قارشى تۇرغان.پەلسەپىدە ‏مۇھىمى قانداق جاۋاپقا ئېرىشىش ئەمەس،بەلكى قانداق مەسىلىلەرنى ئوتتۇرىغا قويۇش.بۇ جەھەتتە ‏مىلېتۇس ئېقىمى ماختىلىشقا مۇناسىپ.ھومېرنى يېتىشتۈرگەن ئىئونىيە يەنە پەن بىلەن پەلسەپىنىڭ ‏بۆشۈكى بولغان، بۇ ئەجەپلىنەرلىك ئەمەس.بىز ھومېرنىڭ ئەسەرلىرىدىكى دىن ماھىيەتتە ‏ئولىمپىكچە ئىدى،دەپ ئۆتتۇق،گرىتسىيىدە كېيىمۇ شۇنداق بولغان.ئومۇمەن مىستىسىزم جەمئىيەتتە ‏كۈچلۈك ئورۇنغا ئىگە بولالمىغانلا جايدا ئىلمىي ئىدىيىلەر تېخىمۇ ئاسان ۋۇجۇتقا كېلىشى ‏مۇمكىن.گەرچە كېيىنكى خېلى كۆپ گرىك پەلسەپە ئېقىملىرىدا مىستىسىزملىق تەركىپلەر ‏بولسىمۇ،بىراق شۇنى ئەستە تۇتۇش كېرەككى،بۇ ئېقىملارنىڭ ھەممىسى ئاشۇ مىلېتۇسلۇقلارنىڭ ‏پايدىسىنى كۆرگەن.‏    
    مىلېتۇس ئېقىمى ھەرقانداق دىنىي ھەرىكەتلەر بىلەن قىلچە مۇناسىۋەتسىز ئىدى.سوقراتتىن ‏بۇرۇنقى پەيلاسوپلارنىڭ گەۋدىلىك بىر ئالاھىدىلىكى شۇكى،ئۇلارنىڭ ھەممىسى شۇ دەۋردە ئەۋج ‏ئالغان دىنىي ئەنئەنە بىلەن چىقىشالمىغان.ھەتتا پىتاگوراسچىلارغا ئوخشاش ئېقىممۇ شۇنداق ‏ئىدى.ھالبۇكى،پىتاگوراسچىلار ماھىيەتتە دىنغا قارشى تۇرمايتتى.گرىتسىيىلىكلەرنىڭ دىنىي ئادەتلىرى ‏ئومۇمىي جەھەتتىن ھەرقايسى شەھەرلەرنىڭ ئۆرپ-ئادىتى بىلەن مۇناسىۋەتلىك ئىدى.پەيلاسوپلار ‏ئۆزىگە خاس يول تېپىپ ماڭسىلا،شۇ جاينىڭ دىنى بىلەن توقۇنۇشۇپ قالىدۇ،بۇ ئەجەپلىنەرلىك ‏ئەمەس.ھەرقانداق چاغدا ۋە ھەرقانداق جايدا مۇستەقىل ئىدىيىگە ئىگە كىشىلەر ئاسانلا ئېچىنىشلىق ‏قىسمەتكە قالىدۇ.‏ ئىئونىيە دېڭىز ساھىلىدىن بىر ئوق يىتىمى يىراقلىقتا ساموس ئارىلى بار ئىدى.بۇ ئارال گەرچە ‏دېڭىز ساھىلىغا ناھايىتى يېقىن بولسىمۇ،بۇ ئارالنىڭ ئەنئەنىسى بەزى مۇھىم تەرەپلەردە قۇرقلۇقتىكى ‏شەھەرلەرنىڭ ئەنئەنىلىرىدىن كونسېرۋاتىپراق ئىدى.بۇ ئارالدا بۇرۇنقى ئېگەي مەدەنىيىتى تېخىمۇ ‏زور ئىزچىللىقنى ساقلاپ قالغانىدى.تۆۋەندىكى مەزمۇنلارنى ئوقۇغاندا،ئەڭ ياخشىسى مۇشۇ ‏پەرقلەرنى ئەستە تۇتۇش كېرەك.ھومېرنىڭ ئەسەرلىرىدىكى ئىئونىيە بىلەن دەسلەپكى مەزگىللەردىكى ‏مىلېتۇس ئېقىمى ئومۇمەن دىنغا ئانچە ئەستايىدىل مۇئامىلە قىلغان ئەمەس،بىراق ئارال دۇنياسى ‏باشتىن ئاخىر مىستىسىزمنىڭ تەسىرىگە ئاسان ئۇچراپ كەلگەن بولۇپ،بۇ خىل تەسىر كېيىن كرېت ‏ئاچىئانلىرى دەۋرىدىن قالغان ئورفېئۇس دىنى ئېتىقادىغا ئۇلانغان.‏  
     ئولۇمپىيە ئىلاھلىرىغا چوقۇنۇش ھەممە يەرنى قاپلىغان بولسىمۇ،بىراق ئۇنىڭ قاتتىق ‏بېكىتىلگەن دىنىي ئەھكاملىرى يوق ئىدى.ئەمما،ئورفېئۇس مىستىسىزمىنىڭ مۇقەددەس كىتاپلىرى بار ‏بولۇپ،ئۇنىڭ مۇخلىسلىرى ئورتاق ئېتىقات تۈپەيلىدىن ئۇيۇشقاندى.شۇڭا پەلسەپە بىر خىل ياشاش ‏شەكلىگە ۋە شەيئىلەر توغرىسىدىكى كۆزقاراشلارغا ئايلىنىپ قالغان،كېيىن بۇنى سوقرات قوبۇل ‏قىلغان.پەلسەپىدەكە بۇ خىل يېڭى روھنىڭ پېشۋاسى پىتاگوراس (‏Pythagoras‏)تۇر.ئۇ ساموس ‏ئارىلىدا تۇغۇلغان بولۇپ،ئۇنىڭ ھاياتىغا ئائىت تەپسىلىي مەلۇماتلار ئېنىق ئەمەس.ئېيتىلىشىچە،ئۇ ‏مىلادىيىدىن بۇرۇنقى 532-يىلى،يەنى مۇستەبىت پولىكراتېس (‏Policrates‏) ھۆكۈمرانلىق قىلغان ‏مەزگىلدە ئەڭ جانلانغان.ئەينى چاغدا ساموس شەھىرى چوڭ قۇرۇقلۇقتىكى مىلېتۇس ۋە باشقا ‏شەھەرلەر بىلەن رىقابەتلىشەلىگەن بولۇپ،ئۇ شەھەرلەر مىلادىيىدىن بۇرۇنقى 544-يىلى تاجاۋۇز ‏قىلغان پېرسىيىلىكلەر ساردېس شەھىرىنى ئىشغال قىلغاندىن كېيىن شۇلارغا قارام ‏بولغانىدى.ساموسنىڭ كېمىلىرى ئوتتۇرا دېڭىزنىڭ ھەممە يېرىدە قاتناپ تۇرغان.پولىكراتېس بىر ‏مەزگىل مىسىر پادىشاھى ئاماسىس بىلەن يېقىن ئىتتىپاق تۈزگەن.ئېنىقكى،پىتاگوراس مىسىرغا بارغان ‏ھەمدە شۇ جايدىن ماتېماتىكا بىلىملىرىگە ئېرىشكەن،دېگەن رىۋايەت مۇشۇنىڭدىن پەيدا ‏بولغان.مەيلى قانداقلا بولمىسۇن،ئۇ پولىكراتېسنىڭ زالىم ھۆكۈمرانلىقىغا چىدىيالماي ساموستىن ‏ئايرىلىپ،جەنۇبىي ئىتالىيىدىكى گرىك شەھىرى كروتوندا ئولتۇراقلاشقان ھەمدە ئۆز جەمئىيىتىنى ‏قۇرغان.
    ئۇ كروتوندا مىلادىيىدىن بۇرۇنقى 510-يىلىغىچە 20 يىل تۇرغان.بۇ ئېقىمغا قارشى بىر قېتىملىق ‏يوپىلاڭدىن كېيىن،ئۇ ئۆز ئىشىنى تاشلاپ مېتاپونتىئونغا بېرىپ زاھىدلىقتا ياشىغان،تا ۋاپات بولغۇچە ‏شۇ يەردە تۇرغان.‏     بىز يۇقىرىدا ئېيتىپ ئۆتكەندەك،مىلېتۇسلۇقلارنىڭ نەزەرىدە پەلسەپە ناھايىتى ئەمەلىي نەرسە ‏بولۇپ،پەيلاسوپلار ئەمەلىيەتچى بولالايتتى ھەم شۇنداق ئىدى.پىتاگوراسنىڭ ئەنئەنىسىدە بۇنىڭغا ‏قارشى كۆزقاراش ئەڭ گەۋدىلىك ئورۇندا تۇرغان.بۇ يەردە پەلسەپە دۇنيۇادىن تاشقىرى بولغان ‏چوڭقۇر خىيالغا ئايلانغان.بۇ پىتاگوراسچە ياشاش پوزىتسىيىسىدىكى ئورفېئۇس مىستىسىزمىنىڭ ‏تەسىرى بىلەن مۇناسىۋەتلىك ئىدى.پىتاگوراسنىڭ پوزىتسىيىسى بويىچە،ئادەملەرنى ئۇلارنىڭ ياشاش ‏شەكلىگە ئاساسەن ئۈچ خىل تىپقا ئايرىشقا بولىدۇ.خۇددى ئولىمپىك مۇسابىقىسىنى كۆرگىلى ‏كېلىدىغان ئادەملەر ئۈچ خىل بولغاندەك،جەمئىيەتتىمۇ ئۈچ خخل ئادەم بولىدۇ.ئەڭ تۆۋەن ‏قاتلامدىكىلەر تىجارەت قىلغىلى كەلگەنلەر،ئىككىنچىسى مۇسابىقىگە قاتناشقىلى كەلگەنلەر،ئەڭ ‏ئاخىردىكىسى مۇسابىقە كۆرگىلى كەلگەنلەر بولۇپ،ئۇلار ئېگىزدە تۇرۇپ كۆزەتكۈچىلەردۇر.ئەڭ ‏ئاخىردىكى ئاشۇ كىشىلەرنى پەيلاسوپلارغا ئوخشىتىشقا بولىدۇ.پەقەت پەيلاسوپلارچە ياشاش ‏پوزىتسىيىسى بولغاندىلا،ھاياتلىقتىكى تاسادىپىيلىقلاردىن ھالقىغىلى،سانسارادىن قۇتۇلغىلى ‏بولىدۇ.چۈنكى پىتاگوراسچىلارنىڭ گېپى بويىچە،جان توختىماي كۆچۈپ تۇرىدۇ.‏     پىتاگوراس ئەنئەنىسىنىڭ مۇشۇ تەرىپى نۇرغۇنلىغان ئاسكېتىكىزملىق ئىپتىدائىي پەرھىز ۋە ‏بەلگىلىمىلەر بىلەن مۇناسىۋەتلىك.ياشاش ئۇسۇلىنىڭ ئۈچكە بۆلۈنىشى ئەپلاتوننىڭ «دۆلەت» ‏دېگەن ئەسىرىدە يەنە ئۇچرايدۇ،ئەمەلىيەتتە،پىتاگوراسىزمدىكى ۋە سوقراتتىن بۇرۇنقى ھەرقايسى ‏ئېقىملاردىكى بىرمۇنچە نەرسىلەرمۇ شۇنداق.دېمەك،ئەپلاتون دەسلەپكى مەزگىللەردىكى پەيلاسوپلار ‏ئوتتۇرىسىدىكى بەس-مۇنازىرىلەرنى خۇلاسىلىگەن. ‏
      يەنە بىر تەرەپتىن،پىتاگوراس ئېقىمى پەننىي ئەنئەنىنى،بولۇپمۇ ماتېماتىكا ئەنئەنىسىنى ‏ياراتقان.پىتاگوراسىزمنىڭ ھەقىقىي ۋارىسلىرى ماتېماتىكلاردۇر.گەرچە ئورفېئۇس دىنىنىڭ قايتا ‏گۈللىنىشى مىستىسىزملىق تەركىپلەرنى پەيدا قىلغان بولسىمۇ،بۇ ئېقىمنىڭ مۇشۇ پەننىي تەرىپى دىنىي ‏ئىدىيە تۈپەيلىدىن بۇرمىلانمىغان.ھەتتا ئىلمىي ياشاش شەكلىگە بولغان ئىنتىلىش دىنىي تۈس ئالغان ‏تەقدىردىمۇ،پەننىڭ ئۆزى دىنىي خاراكتېرگە ئىگە بولۇپ قالسا بولمايدۇ.‏     بۇ خىل ياشاش شەكلىدە روھنى ساپلاشتۇرىدىغان كۈچلۈك تۈرتكە مۇزىكا ئىدى.پىتاگوراسنىڭ ‏مۇزىكىغا بولغان قىزىقىشى شۇنىڭدىن كەلگەن بولسا كېرەك.قانداق بولۇشىدىن قەتئىينەزەر، ‏پىتاگوراس ئاتالمىش ئىنتېرۋاللار ئوتتۇرىسىدىكى سانلىق مۇناسىۋەتنى بايقىغان.تەڭشەلگەن بىر تال ‏تارنىڭ دەل ئوتتۇرىسىدىن بېسىلسا،بۇ تارنى چەككەندە 8-ئاۋاز چىقىدۇ؛ ئوخشاشلا،ئەگەر ئۇزۇنلۇق ‏تارنىڭ تۆتتىن ئۈچىگە قىسقارتىلسا،بىز بۇنىڭدىن 4-ئاۋازغا ئېرىشىمىز؛تار ئۇزۇنلۇقىنىڭ ئۈچتىن ‏ئىككىسى بېسىلسا،بۇنىڭدىن 5-ئاۋاز چىقىدۇ.بىر 4-ئاۋاز بىلەن بىر 5-ئاۋاز قوشۇلسا بىر 8-ئاۋاز ‏بولىدۇ،يەنى‎1/2‎‏ ‏‎3/4×2/3 =‎‏ بولىدۇ.بۇنىڭ بىلەن،بۇ ئىنتېرۋاللارنىڭ ھارمونىك قاتاردىكى نىسبىتى ‏‎/3:1‎‏2:4 بولىدۇ.بەزىلەر تارنىڭ بۇ ئۈچ ئىنتېرۋالىنى ئۈچ خىل ياشاش شەكلىگە ئوخشىتىشقا بولىدۇ ‏دەپ قارىغان.گەرچە بۇ قارىسىغا ئېيتىلغان گەپ بولسىمۇ،لېكىن شۇنىسى شەكسىزكى،شۇنىڭدىن ‏باشلاپ چالغۇنىڭ تارى گرىك پەلسەپە ئىدىيىلىرىدە ناھايىتى مۇھىم رول ئوينىغان.«ھارمونىيە» ‏نۇقتىئىنەزىرى (مۇۋازىنەتلىك سىممېترىيە دېگەن مەنىدىن كەلگەن)،قارمۇ قارشىلىقنىڭ ماسلىشىشى ۋە ‏بىرلىكى ( مەسىلەن،مۇزىكىدىكى يۇقىرى ئاۋاز بىلەن تۆۋەن ئاۋاز)،ئېتىكىدىكى مۇرەسسە-مادارا يولى ‏ئۇقۇمى،شۇنداقلا تۆت خىل مىزاج تەلىماتى قاتارلىقلارنىڭ ھەممىسى تېگى-تەكتىدىن ئېيتقاندا ‏پىتاگوراسنىڭ بايقاشلىرىدىن كەلگەن.بۇ جەھەتتە،بىز كۆپلىگەن مۇشۇ خىل ئەھۋاللارنى يەنە ‏ئەپلاتوننىڭ پەلسەپىسىدە ئۇچرىتىمىز.‏     مۇزىكا جەھەتتىكى بۇ بايقاشلار «مەۋجۇداتلارنىڭ ھەممىسى سانلاردۇر» دېگەن چۈشەنچىنى ‏كەلتۈرۈپ چىقارغان بولۇشى مۇمكىن.شۇڭا،ئەتراپتىكى دۇنيانى چۈشىنىش ئۈچۈن مەۋجۇداتلاردىكى ‏سانلارنى تېپىپ چىقىشىمىز زۆرۈر.سانلارنىڭ قۇرۇلمىسىنى ئىگىلىۋالساقلا،دۇنيانى كونترول قىلالايمىز.بۇ ‏ھەقىقەتەن ئىنتايىن مۇھىم بىر پىكىر ئىدى.گەرچە بۇ پىكىرنىڭ مۇھىملىقى گرىك دەۋرىدىن كېيىن بىر ‏مەزگىل خىرەلىشىپ قالغان بولسىمۇ،بىراق ئەدەبىيات-سەنئەتنىڭ قايتا گۈللىنىش مەزگىلىدە ‏كىشىلەرنىڭ قەدىمكى ماتېرىياللارغا يېڭىۋاشتىن قىزىقىشىغا ئەگىشىپ يەنە بىر قېتىم ئېتىراپ ‏قىلىنغان.بۇ پىكىر يېقىنقى زامان پەن قارىشىنىڭ گەۋدىلىك بىر ئالاھىدىلىكى بولۇپ قالغان.
   بۇنىڭدىن ‏باشقا،بىز يەنە پىتاگوراسنىڭ ماتېماتىكىغا بولغان قىزىقىشىنىڭ ھەرگىزمۇ ئەمەلىي ئېھتىياجنى مۇددىئا ‏قىلمىغانلىقىنى بايقىدۇق، بۇ جەھەتتە ئۇ تۇنجى ئىدى.بۇرۇن مىسىرلىقلار بەزى ماتېماتىكا بىلىملىرىگە ‏ئىگە بولغان،بىراق بۇ ئۇلارنىڭ ئېھراملارنى ياساش ۋە يەرلەرنى ئۆلچەش ئېھتىياجى بىلەنلا ‏چەكلەنگەن.گرىكلار بۇ نەرسىنى «ئىزدىنىش ئۈچۈن»(ھېرودوتنىڭ گېپى) تەتقىق قىلىشقا ‏باشلىغان،ھالبۇكى،پىتاگوراس بۇنىڭ باشلامچىسى ئىدى.‏     ئۇ چېكىتلەرنى ياكى ئۇششاق تاشلارنى تىزىش ئارقىلىق سانلارنى ئىپادىلىگەن.بۇ ئەسلىدە بىر ‏خىل ھېسابلاش ئۇسۇلى بولۇپ،ئوخشىمىغان شەكىللەردە ئۇزۇن مۇددەت داۋاملىشىپ كەلگەن.لاتىن ‏تىلىدىكى ‏calculation‏ (ھېسابلاش) دېگەن سۆزنىڭ ئەسلى مەنىسى «تاشلارنى تىزىش» ئىدى.‏     بۇنىڭغا مۇناسىۋەتلىك بولغىنى بەزى ئارفمېتىكىلىق پروگرېسسىيىلەر توغرىسىدىكى تەتقىقات ‏ئىدى.ئەگەر بىز تاشلارنى قاتار تىزساق،بىردىن باشلاپ ھەر بىر قاتاردىكى تاش بىردىن كۆپىيىپ ‏ماڭسا،بىز بىر «ئۈچ بۇلۇڭ شەكلىدىكى» سانلارغا ئېرىشىمىز.بۇنىڭدا بولۇپمۇ تۆت قاتاردىن تۈزۈلگەن ‏ئۈچ بۇلۇڭ شەكلىدىكى سانلار ئىنتايىن مۇھىم،ئۇلار ‏‎1+2+3+4=10‎‏ بولىدىغانلىقىنى ‏ئىسپاتلايدۇ.ئوخشاشلا،قاتار تىزىلغان تاق سانلارنىڭ يىغىندىسىدىن بىر «كۋادرات شەكىللىك» سانلار ‏ھاسىل بولىدۇ،قاتار تىزىلغان جۈپ سانلارنىڭ يىغىندىسىدىن بىر «تىك تۆت بۇلۇڭ شەكىللىك» سانلار ‏ھاسىل بولىدۇ.‏ گېئومېترىيە جەھەتتە،پىتاگوراس: تىك بۇلۇڭلۇق ئۈچ بۇلۇڭنىڭ ئىككى تىك تەرەپ ‏كۋادراتلىرىنىڭ يىغىندىسى يانتۇ تەرەپنىڭ كۋادراتىغا تەڭ بولىدۇ، دېگەن مەشھۇر تېئورېمىنى ‏بايقىغان،بىراق ئۇنىڭ بۇنى قانداق ئىسپاتلىغانلىقى بىزگە نامەلۇم.
    بۇنىڭدىن بىر ئومۇمىي ‏قانۇنىيەتنىڭ ئەمەلىي مىسالى بىلەن يۈزە ھالدا ئەمەلىي تەجرىبە قىلىش ئۇسۇلى ئوتتۇرىسىدىكى ‏ئىختىلاپنىڭ ئىسپاتلىنىشىنى يەنە بىر قېتىم كۆرۈۋالغىلى بولىدۇ.بىراق بۇ تېئورېمىنىڭ بايقىلىشى بۇ ‏ئېقىمنىڭ ئىچكى قىسمىدا زور قىيىنچىلىق تۇغدۇرغان.چۈنكى بۇ تېئورېمىدىن يەنە شۇنداق يەكۈن ‏چىقىرىشقا بولىدۇكى،كۋادراتنىڭ دىئاگونالىنىڭ كۋادراتى بىر تەرەپ كۋادراتىنىڭ ئىككى ھەسسىسىگە ‏تەڭ بولىدۇ.بىراق بىر «كۋادرات شەكىللىك» سانلارنى ئۆزئارا تەڭ بولغان ئىككى كۋادرات شەكىللىك ‏سانلارغا بۆلگىلى بولمايدۇ.شۇڭا بۇ مەسىلىنى ھازىرقى ئاتالمىش راتسىئونال سانلار ئارقىلىق ھەل ‏قىلغىلى بولمايدۇ.چۈنكى دىئاگونال بىلەن تەرەپلەرنىڭ ئۇزۇنلىقى تەڭ بولمايدۇ.بۇ مەسىلىنى ھەل ‏قىلىش ئۈچۈن،ئىرراتسىئونال سان نەزەرىيىسىنى ئىشقا سېلىشىمىز زۆرۈر.‏     بۇ نەزەرىيىنى كېيىنكى پىتاگوراسچىلار ئوتتۇرىغا قويغان.بۇ يەردىكى «ئىرراتسىئونال» دېگەن سۆز ‏ئېنىقكى ماتىكېتىكا بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولغان ئيەپلىنىشكە تېگىشلىك بىر ئىشتىن كېلىپ ‏چىققان.ئېيتىلىشىچە،بۇ ئېقىمنىڭ بىر ئەزاسى مەخپىيەتلىكنى ئاشكارىلاپ قويغانلىقى ئۈچۈن دېڭىزدا ‏تۇنجۇقتۇرۇپ ئۆلتۈرۈلگەن.‏     دۇنيا توغرىسىدىكى نەزەرىيە جەھەتتە،پىتاگوراس بىۋاسىتە ھالدا مىلېتۇس ئېقىمىنى ئاساس ‏قىلغان ھەمدە مىلېتۇس ئېقىمىدىكىلەرنىڭ تەلىماتلىرىنى ئۆزىنىڭ سان توغرىسىدىكى نەزەرىيىسى ‏بىلەن بىرلەشتۈرگەن.يۇقىرىدا ئېيتىلغان سانلارنىڭ قاتار تىزىلىشى«چېگرا تېشى»دەپ ‏ئاتالغان،ئېنىقكى،بۇ ئۇقۇم يەر ئۆلچەشتىن ياكى «گېئومېترىيە» دېگەن سۆزنىڭ ئەسلى ‏مەنىسى(يەرنىڭ ئۆلچىمى)دىن كەلگەن.لاتىن تىلىدىكى ‏terim‏ (چېگرا ) دېگەن سۆزنىڭ ئەسلى ‏مەنىسىمۇ شۇنداق.پىتاگوراسنىڭ نەزەرىدە،چەكسىز ھاۋا بولغاچقا بىرلىكلەر بىر بىرىدىن ئايرىلىپ ‏تۇرىدۇ، بىرلىكلەر بولغاچقا چەكسىزلىكنى ئۆلچىگىلى بولىدۇ.ئۇنىڭ ئۈستىگە،چەكسىزلىك ‏قاراڭغۇلۇقتۇر،چەلىكلىك ئوتتۇر.بۇ خىل چۈشەنچىنىڭ ئاسمان بلىەن يۇلتۇزلاردىن كەلگەنلىكى ‏ئېنىق.خۇددى مىلېتۇسلۇقلارغا ئوخشاشلا،پىتاگوراسمۇ نۇرغۇن دۇنيا بار دەپ قارىغان ،بىراق،ئۇنىڭ ‏سان توغرىسىدىكى نۇقتىئىنەزىرى بويىچە بولغاندا، ئۇ دۇنيالارنى سانسىز دەپ قارىمىسا ‏كېرەك.پىتاگوراس ئاناكسىماندېرنىڭ قاراشلىرىنى راۋاجلاندۇرۇپ،يەرنى يۇمۇلاق گەۋدە، دەپ ‏قارىغان،شۇنداقلا مىلېتۇسلۇقلارنىڭ قاينام تەلىماتىنى بىكار قىلغان.بىراق،قۇياش مەركەز تەلىماتىنى ‏كېيىن يەنە بىر ساموسلۇق ئوتتۇرىغا قويغان.‏  
     بىز كېيىن ئىدىيىلەر تەلىماتى ياكى ئومۇمىيەت ئۈستىدە توختىلىمىز.بۇ تەلىمات دەل پىتاگوراسنىڭ ‏ماتېماتىكا جەھەتتىكى قاراشلىرىنى مەنبە قىلغان.بىر ماتېماتىك ئۈچ بۇلۇڭ توغرىسىدكى بىر تېئورېمىنى ‏ئوتتۇرىغا قويغاندا،ئۇنىڭ كۆزدە تۇتقىنى ھەرگىزمۇ مەلۇم يەرگە سىزىلغان ھەر قانداق بىر شەكىل ‏ئەمەس،بەلكى ئۇنىڭ قەلبىدە ئايان بولغان مەلۇم نەرسىدۇر.دېمەك،بۇ يەردە بىلىش بىلەن ھېس ‏قىلىش ئوتتۇرىسىدىكى پەرق ئايرىلىدۇ،ئۇنىڭ ئۈستىگە،تۇرغۇزۇلغان تېئورېما مۇتلەق ۋە مەڭگۈ توغرا ‏بولىدۇ.پەقەت ئالدىغا بىر قەدەم چامدالسىلا،ئىدراك ئارقىلىق بىلىنگىنىلا راست، مۇكەممەل،ئەبەدىي ‏بولىدۇ،ھېس قىلىنغىنى يۈزەكى،كەمتۈك،ۋاقىتلىق بولىدۇ،دەيدىغان تەشەببۇس بارلىققا كېلەتتى.كېيىن ‏ئوتتۇرىغا چىققان بۇ تەشەببۇس پىتاگوراسىزمنىڭ بىۋاسىتە تەسىرىدىن كەلگەن،ئۇنىڭ ئۈستىگە بۇ ‏تەسىر كېيىن پەلسەپىۋى ئىدىيىلەر بىلەن تېئولوگىيىگە ئىزچىل ھۆكۈمرانلىق قىلغان.‏     بىز يەنە شۇنى ئۇنۇتماسلىقىمىز كېرەككى،گەرچە پىتاگوراس ئېقىمىنىڭ ئېتىقادىدا ئورفېئۇس ‏مىستىسزمىنىڭ تەركىپلىرى بولسىمۇ،لېكىن ئۇلارنىڭ ئاساسلىق ئىلاھى يەنىلا ئاپوللو ئىدى.ياۋرۇپا ‏راتسىئونالىزمىنىڭ تېئولوگىيىسى بىلەن شەرق مىستىسىزمىنى ئايرىپ تۇرغىنى دەل مۇشۇ خىل ئاپوللو ‏خاھىشىدۇر. ‏                                                                   (داۋامى بار)