ئۇيغۇرلاردا ئىجتىمائىيەت، ئادىمىيەت پەنلىرى مەسلىلىرى
  زۇلپىقار بارات ئۆزباش
مەزكۇر ئەسەر شىنجاڭ مەدەنىيەتى 2010 ـ يىل 4 ـ سانىدىن ئېلىندى

  1. مۇقەددىمە :تېمىغا كىرىش

پاكىت تەھلىلى(1)
مەن كۆرگەن دىسسېرتاتسىيە ياقلاش يىغىنى

  2009 ـ يىلى ماينىڭ ئاخىرى، ئىيۇلنىڭ باشلىرىدا ئانا يۈرتۇمدىكى ئىككى ئالىي مەكتەپتە بىر نەچچە ئاسپىرانتىنىڭ ماگىستىرلىق دىسسېر تاتسىيەسى ياقلاش يىغىنىغا قاتناشتىم.  بۇ يىغىن يازلىق كۈنىكول يۈرسىتىدىن پايدىلىنىپ ئۈرۈمگىچە كەلگىنىمگە ئىككى ھەپتىچە ۋاقىت بولغاندا ئۆتكۈزۈلدى. دەسلىپىدە دوستلىرىمدىن ۋە ئىدسسېتاتسىيە ياقلىماقچى بولغان بىر ـ ئىككى ئاسپىرنتتىن بۇ ئىلمىي پائالىيەتكە قاتنىشىش ھەققىدىكى ئۇچۇر ۋە تەكلىپتىن خەۋەر تاپقىنىدما ناھايىتى ئىۇرسەن بولدۇم. سەۋەبى، مەن ئۇ قېتىمقى دىسسېرتاتسىيە ياقلاش يىغىنىغا ياندىن قاتنىشىش ئارقىلىق نۆۋەتتىكى ئىجتىمائىيەت، ئادىمىيەت پەنلىرى تاتقىقاتىنىڭ ئەھۋالى ۋە يۈزلىىنىشى ھەققىدە يېڭى بىر چۈشەنچىگە ئىگە بولالايمەن، دەپ ئويلايتتىم؛ يەن ئەكېلىپ قېرانداشلىرىمنىڭ ئانا تىلدا ياقلىغان دىدسسېراتسىيىلىرى مېنى ھاياجانغا سېلىشى مۇمكىن ئىدى، دېگەندەك، 20 ـ 30 چە ئادەم ياتىدىغان چاققانغىنە بىر زالدا ئۆتكۈزۈلگەن بۇ ئىلمىي يىغىن ماڭا نۇرغۇن ھاياجانلىق خىيالنى ئاتا قىلدى. ئەمما مەن ئۆز كۆزۈم بىلەن كۆرگەن بىر قانچە ئىشتىن ھەيران بولماي تۇرالمىدىم، بىرىنچىسى، دىسسېراتسىيەيىشىنى باشلىنىپ ئۇزۇن ئۆتمەي بىر نەچچە باھالىغۇچىنىڭ ئاسپىراتنلار ماقالە ئوقۇۋاتقاندا پۇرقىرىتىپ تاماكا چېكىپ كىچىككىنە زالنى ئىسقا تولدۇرۇۋېتىشى؛ ئىككىنچىسى، يېتەكچى ئوقۇتقۇچىلار ۋە ئاسپىرانتلارنىڭ ئىلىم تەتقىقاتىغا تۇتقان پوزىتسىيىسى؛ ئۈچۈنچىسى، بىر نەچچە ئاسپىرانتنىڭ دىسسېرتاسيەسىدىكى سەل قاراقا بولمايدىغان بىر قانچە خىل سەۋەنلىك.
   دەسلىپىدە يىغىن باشلىنىپ يېرىم سائەت بولار ـ بولامي بىر باھالىغۇچ تاماكىسىنى چىقاردى، چۆچۈپ كەتتىم، چۈنكى، نەزىرىدە دىسسېرتاتىسيە ياقلاش يىغىنىدەك ئەستايىدىللىق، ئىلمىي ۋە جىددىي پوزىتسىيە تەلەپ قىلىدىغان بۇر سورۇندا، شۇنچە جىق ئوقۇغۇچىنىڭ ئالدىدا تاماكا چېكىشنى قوبۇل قىلىغى بولمايتتى. مەن ھېلىقى باھالىغۇچنىڭ تاماكا چېكىشنى ئايرىم ئەھۋال بولسا كېرەك، دەپ ئويلاپ تۇرغىنىمدا باشقا ئىككى باھاىلىغۇچىمۇ كېلىشىۋالغاندەك بىرلا ۋاقىتتا تاماكىسىغا ئوت تۇتاشتۇرىدى. ھايال ئۆتمەي كىچچكىنە زال ئاچچىق ئىسقا تولدى. ئارىلىقتا ئۇدۇلۇمدا ئولتۇرغانم ياغلىق چېگىۋالغان ئىككى قىزغا كۆزۈم چۈشىتى. ئۇلار ئوقۇتقۇچىلارنىڭ تاماكا چېكىشىدىن بىزار بولغاندەك، بۇرنىنى ئېتىپ ئولتۇرۇشقاندى. ئىككى ماقالە ئوقۇلۇپ بولغاندا بىر باھالىغۇچى ماقالە ئوقۇغانلارنىڭ يازمىسىدىكى ئىملا خاتالىقلىرى ۋە كېسەل جۈملىلەرنىڭ جىقلىقى ھەققىدە بىر ھازا قاقشىدى؛ بىر ئاسپىرانتىڭ يېتەكچى ئوقۇغۇچىلىقنى ئۈستىگە ئالغان يەنە بىر باھالىغۇچى ئۆزىنىڭ يېقىندىن بېرى كوماندىرويكىغا چىقىش، يىغىنغا قاتنىشىش قاتالرىق ئىشلار بىلەن ئالدىداش بوپقېلىپ، بۇ ئوقۇغۇچىسىنىڭ دېسسىرتاتىسيەسىگە  يېتەرلىك ئەجىر سىڭدۈرۈلمىگەنلىكىنى، ماقالىنى ئىككى كۈن ئىلگىرىلا ئازراق كۆرگەنلىگىنى ئېتىپ ئەپۇ سورىدى. ماقالىلەر ئوقۇلۇپ، باھالار بېرىلىپ بولغاندىن كېيىن ئۈچ ئاسپىرانت ئالدىدىمغا كېلىپ ماقالىلىرىنىڭ قىسقىچە مەزمۇملىرىنىڭ ئىنگلىزچە قىسمىنى كۆرۈپ بېرىشىمنى ئىلتىماس قىلدى. مەن بۇ تەكلىپنى  خۇشاللىق بىلەن قوبۇل قىلىپ، ماقالىلەنرى ئۆيۈمگە ئەكىتىپ ئىنگلىزچە قىسمىنى كۆردۈم ۋە شۇ پۇرسەتتە باشقا بەتلىرىنىمۇ ۋاراقلاشقا ئۈلگۈردۈم. مېنى ھەيران قالدۇرغىنى شۇ بولىدىكى، ئۈچ ماقالىنىڭ قىسقىچە مەزمۇنى ئىنگلىزچە سۆزمۇ ـ سۆز ئۇرۇپ قويۇلغان. خەنزۇچە تەرجىمىسىدىمۇ خاتالىق جىق، تېما قويۇلمىغان؛ قۇرۇلمىسى پۇختا ئەمەس ئىدى. بىر ـ ئىككى كۈن ئىچىدە ماقالىلەرنىڭ ھەممىسىنى دېسسىرتاتسىيە ياقلاش يىغىنىدا باھالاشتىن ئۆتۈپ بولغاچقا، قۇرۇلمىسى ھەققىدە ئويلىغانلىرىمنى دېمەي ئىچىمگە يۇتۇۋەتتىم.
   بۇ كۆرۈنۈشتە ئىپادە بولۇۋاتقىنى پەقەت ئايرىم بىر ھادىسە ھەم بىر شەكىل. ئەمما ئۇ نۇرغۇن نۇقتا ھەققىدە مېنى تەگسىز خيىياللارغا غەرق قىلدى. ئەلۋەتتە. ئەمدىلەتىن قانات ـ قۇيرۇقلىرى يېتىلىۋاتقان ئىلىم تەتقىقاتى ساھەيىمىزگە غەربنىڭ ئىلىم تەتقىقاتى ئۆلچىمىنى قويغىلى بولمايتتى. يىگىرمە ـ ئوتتۇز يىل بۇرۇنقى ئەھلۋاللارغا سېلىشتۇرغاندا. ئىلىم تەتقىقاتىمىزدا بەزىبىر ئىلگىرىلەشمۇ بارلىققا كەلگەنىدى، بۇنى كۆرمەي بولمايتتى. ئەمما، دىسسېرتاتسىيە ياقلاش يىغىنى قگريانىدىكى ۋە ئۇنىڭدىن كېيىن بەزى ئىشلار مېنى ئىجتىمائىيەت، ئادىمىيەت پەنلىرىنىڭ نۆۋەتتىكى ئەھۋالى، ساقلىنىۋاتقان مەسىلىلەر ۋە ئۇنى ھەل قىلىش لايىھەلىرى ھەققىدە ئويلىنىشقا مەجبۇر قىلدى.
   بۇ ماقالىنىڭ تېمىسىلا بىر نۇقتىنى چۈشەندۈرىدۇ. يەنى تېمىدا ئادىمىيەت سۆز ئىجتىمائىيەت سۆزىگە يانداش يېزىلغان. ئەمما، ئۇيغۇرلار ھازىرغىچە ئىجتىمائىيەت، ئادىمىيەت پەنلىرىنىڭ دائىرىسى، تەبىرىنى تېىخ ئېنىق ئايرىپ چۈشەنگەن ئەمەس. ئۇيغۇرلار ئەدەبىيات، ترىخ ، پەسلەپەم ئېستېتىكا پەنلىرىنى ئىجتىمائىي پەن دەپ چۈشىنىدۇ؛ ئوقۇغۇچىلار تولۇق ئوتتۇرا مەكتەپتىكى چېغىدىلا تەبىئىي پەن، ئىجتىمائىي پەن دەپ ئايرىلىدۇ. خاتا ئۈشىنىش ئوقۇغۇچىلىق دەۋرىدىن باشلىنىدۇ. ئەمەلىيەتتە، ئەدەبىيات ، تارىخ  ، پەلسەپە، ئېستېتىكا، تىلشۇناسلىق، ئېتىكا پەنلىرى ئادىمىيەت پەنلىرى دائىرىسىگە كىرىدۇ. ئىجتىمائىي پەن، جەمئىيەتشۇناسلىق ، سىياسىيۇناسلىق ، ئىنسانشۇناسلىق ، ئىقتسادشۇناسلىق ، پىسخولوگىيە پەنلىرى كۆرسىتىدۇ. ئېيتىش كېرەككى، ئۇيغۇر زىيالىيلىرى ۋە ئوقۇرمەنلەر قاتلىمىدا ئىجتىمائىيەت، ئادىمىيەت پەنلىرىنىڭ چېكى ، دائىرىسى ھەققىدىكى ئۇقۇم مۈجمەللىكىدىن باشقا بىر قانچە خاتا تونۇشمۇ مەۋجۇد.
    مەن بۇ ماقالەمدە يۇقىرىقى نۇقتىلارنى چۆرىدىگەن ھالدا «ئۇيغۇرلاردا ئىجتىمائىيەت ، ئادىمىيەت پەنلىرى ساھەسىدە مەسىلىلەر ساقلىنىۋاتىدۇ؟ ئىجتىمائىيەت، ئادمىيەت پەنلىرىنىڭ ماھىيىتى نېمە؟ ساقلانغان مەسىلىلەرنى قانداق ھەل قىلىش مۇمكىن؟» دېگەن ئۈچ سوئالغا جاۋاپ تېپىشقا تىرىشىمەن. بۇ  سوئاللارغا جاۋاپ بېرىش ئۈچۈن بۇ تېمىنى چۆرىدەپ ئېلىپ بارغان جەمئىيەت تەكشۈرۈش پائالىيتىم جەريانىدا يىغقان بىر قىسىم خامتېرىيال ۋە ئۇچۇرنى تەھلىل قىلىمەن ۋە ئوتتۇرىغا قويغان نۇقتىنەزەرلىرىمنى ئەمەلىي پاكىت ۋە نەزەرىيىۋى ئاساس بىلەن يورۇتۇشقا تىرىشىمەن. مەن بۇ ماقالىنى يېزىش ئۈچۈن «ياندىن كۆزىتىش» ، «زىيارەت قىلىش»، «ئېيتىم ئانالىزى» قاتارلىق سۈپەت تەقىقاتى مېتودلىرىدىن پايدىلاندىم. ئۇيغۇرلار ئارسىدا مۇناسىۋەتلىك نۇقتىلار بويىچە كەڭ كۆلەملىك راي سىناش پائالىيىتى ئېلىپ بېرىش، مۇناسىۋەتلىك سان ـ سىپىرلارغا ئېرىشىش مۇمكىنچىلىكى بولمىغاچقا، سان ـ مىقدارلىق تەتقىاقت مېتودى ئىشلىتىكە ئامالسىز قالدىم. ماقالەمنىڭ پاكىت كۆرسىتىش قىسىمىدا بىر قانچە نۇتقىنى تەھلىل قىلىمەن. مىسالەن، مەلۇم بىر ئالىي مەكتەپ ئىلىم تەتقىقاتى ژۇرنىلى مۇھەررىنىڭ 2008 ـ يىلى مارتتا «ئىنتىل» تورىغا چىقارغان پۇلغا «ئىلىم تەتقىقاتى» ، «شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر مۇنبىرى» قاتارلىق ژۇرناللارنىڭ نۆۋەتتىكى ئەھۋالى؛ ئۇيغۇرلاردا ئومۇملاشقان ۋە ھەيرانلىق ھىس قىلىنمايدىغان ھىسسىي يازما كېسىلى؛ ئىككى يىل بۇرۇن «ئىزدىنىش» تورىدا بولۇنغان «ئۇيغۇرلارغا پەلسەپە كېرەكمۇ؟» دېگەن مۇنازىرىنىڭ نەتىجىسى؛ «بەرقىي» تورىدا 2009 ـ يىلى بولۇنغان يۈسۈپ ھۈسەيىن قەقنۇس يازمىلىرى ۋە ئوسمانجان مۇھەممەت پاسىئاننىڭ «ھىچنېمىزم خىتابنامىسى» نى چۆرىدەپ بولۇنغان تەنقىدىي مۇنازىرىنىڭ ئۇچۇرلىرى ۋە بىر ئىلىم تەتقىقاتى ژۇرنىلىنىڭ مۇھەررىنى زىيارەت قىلىپ ئېرىشكەن ئۇچۇرنىڭ نەتىجىسى نۇقتىئىنەزەر ئاساسىي سۈپىتىدە مۇھاكىمە قويىمەن.  ماقالەمنىڭ نەزەرىيىۋى مۇھاكىمە قىسىمىدا بىلىم ، تونۇش ۋە جەمئىيەت ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋەتنى چۈشەندۈرۈش ئۈچۈن بىلىم جەمئىيەتشۇناسلىقنىڭ ئاساسىچسى، گېرمانىيەلىك مەشھۇر جەمئىيەتشۇناس كارل مەنخېيىم نىڭ  نەزەرىيەلىرىدىن؛ بىلەن بىلەن ھوقۇق ئوتتۇرسىدىكى مۇناسىۋەتنى چۈشەندۈرۈش ئۈچۈن فرانسىيەلىك مەشھۇر مۇتەپپەككۈر مىچىل فۇكاڭ نىڭ نەزەرىيەلىرىدىن؛ ماكرولۇق كونتۇرولنىڭ بىلىش جەريانى ۋە بىر جەمئىيەتنىڭ ئىدىيە سىستېمىسىغا قانداق تەسىر كۆرسىتىدىغانلىقىنى شەرھلەش ئۈچۈن كارل ماركسنىڭ نەزەرىيەلىرىدىن؛ تونۇشنىڭ بىر قانچە باسقۇچىنى تەھلىل قىلىش ئۈچۈن جەمئىيەتشۇناسلىق ئىلمىنىڭ ياراتقۇچىسى فرانسىيەلىك مۇتەپپەككۈر ئاۋگۇست كومت نىڭ ۋە باشقا مۇناسىۋەتلىك نەزەرىيەچىلەرنىڭ ئىدىيەلىرىدىن؛ ئىجتىمائىي پەندە خاتا بىلىشتىن ساقلانغىلى بولمايدىغانلىقى ۋە ۋاقىتلىق بولسىمۇ قىياس، نەزەرىيۋى مودىل يارىتىشقا تىرىشىش زۆرۈرلۈكىنى چۈشەندۈرۈش ئۈچۈن ئاۋسترىيەلىك مەشھۇر ئىجتىمائىيەت پەيلاسوپى كارل پوپپېر نىڭ ئىدىيەلىرىدىن پايدىلىنىەمن. ماقالەمدە ھەر بىر نۇقتىنەزەرىنى ئەمەلىي پاكىت ۋە مۇناسىۋەتلىك نەزەررىيە بىلەن  چېقىشتۇرۇپ ئوتتۇرىغا قويۇشقا ئۇرۇنۇشۇمدىكى سەۋەپ شۇكى، ھازىر خەلقئارا ئىجتىمائىيەت ، ئادىمىيەت پەنلىرى تەتقىقاتىدا ئۇدۇلىغا ئوتتۇرىغا قويۇشقا ھىسسىي ھۆكۈملەر ھىچنېمىگە ھىساپ ئەمەس؛ ھەربىر نۇقتىئىنەزەرگە دەلىل ۋە نەزەرىيىۋى ئاساس كۆرسىتىش ئاساسىدا  كۆزىمىزنىڭ قاراشلىرىمىزنى ئوتتۇرىغا تاشلىشىمىز زۆرۈر. ئۇنىڭ ئۈستىگە ئادەتلەنگەن تونۇش ئاساسىدا ئېرىشكەن تەسىراتىمىز كۆپىنچە خاتا بولۇپ چىقىدۇ؛ بىز يازمىلىرىمىزدا ئۆزىمىز بايقىغاندەك ھىس قىلغان تالاي نۇقتىئىنەزەرنى باشقىلار ئاللىبۇرۇن  مۇھاكىمە قىلىپ، سىستېمىلاشتۇرۇش بولغان بولىدۇ. ئۆزىمىز شۇغۇللىنىۋاتقان پەننىڭ نەزەرىيەلىرىنى ئۆگەنمەي تۇرۇپ يازمىلىرىمىزنى ئىلمىيىك، تەتقىقات نۇقتىلىرىدىن قويۇلىدىغان ئۆلچەملەرگە يەتكۈزەلمەيمىز. بۇ تامام بۇ خىل ئۇرۇنۇشنىڭ مەھسۇلى بولغىنى ۋە تەتقىقاتىم ئوبېكتىپ ئىجتىمائىي شارائىتىمىزدىكى خىلمۇ خىل چەكلىمىنىڭ تەسىرىگە ئۇچرىغىنى ئۈچۈن، قاراشلىرىمدا يەڭگىللىك، مۇھاكىمىلىرىمدە چولتىلىق،  دەلىل ۋە نەزەرىيىۋى ئاساسلىرىمدا يېتەرسىزلىك كۆرۈنۈشى ئېھتىمال. شۇنداقتىمۇ، مەن ئېغىر مەسىلىلەر ساقلىنىۋاقتان ئادىمىيەت، ئىجتىمائىيەت پەنلىرى يېزىقلىرىمىزدا خەلقئارا دەسلەپكى قەدەمدە تونۇشتۇرۇش ئۈچۈن بەزى دادىل سىناقلارنى قىلىشقا مەجبۇرمەن.
   بۇ ماقالىدە مۇناسىۋەتلىك ئەمەلىي پاكىت ۋە نەزەرىيەۋى ئاساسلار ئارقىلىق تۆۋەندىكىچە بىر قانچە نۇقتىئىنەزەرنى ئىلگىرى سۈرىمەن.

   بىرىنچى، ئۇيغۇرلاردا ھازىرغىچە ئادىمىيەت، ئىجتىمائىيەت تەتقىقاتى ساھەلىرىدە بىر مۇنچىلىغان مەسىلە ساقلانماقتا. بۇ مەسىلىلەرنى پەن ئوبېكتىغا مۇناسىۋەتلىك مەسىلىلەر،  پەن سۇبيېكتىغا مۇناسىۋەتلىك مەسىلىلەر ۋە پەن كونتېكىسىتىغا مۇناسىۋەتلىك مەسىلىلەر قاتارلىق ئۈچ تۈرگە ئايرىش مۇمكىن، پەن ئوبېكتىغا مۇناسىۋەتلىك مەسىلەردىن ماغزاپ بىلىم تەتقىقاتى، ساختا بىلىم ۋە ۋاقتى ئۆتكەن بىلىم ھادىسى؛ ساختا تەتقىقات ۋە كۆچۈرمىكەشلىك ھادىسىسى؛ ئوقۇرمەن كىرىزىسى قاتارلىقلارنى كۆرسىتىش مۇمكىن. بۇ ئەسىلىلەر ئوتتۇرىسا زىچ مۇناسىۋەت بار . پەن سۇبىيكتىغا، يەنى بىلىم ئىشلەپچىقارغۇچى بولغان بىلىم ئىلگىرىگە مۇناسىۋەتلىك مەسىلىلەردىن ماددىغا، تاۋارغا چوقۇنۇش؛ مەدەنىيەت ۋە تونۇشنىڭ قۇربانىغا ئايلىنىپ كېتىش، نەزەرىيەدىن، نۆۋەتتىكى خەلقئارالىق تەتقىقات يۈزلىنىشىدىن، تەتقىقات ئۆلچىمى ۋە ئۇسۇلىدىن خەۋەرسىز بولۇش؛ ھەممىنى شارائىتقا دۆڭگەپ، ئىمكانىيەت ئۈستىدە ئىزدەنمەسلىك؛ ئىلىم ئەخلاقى كەم بولۇش سەۋەبلىك دىئالوگلاشماسلىق، ھەملكارلاشماسلىق ۋە ئۈزۈڭگە سوقۇشتۇرۇش؛ ئىلمىي ئۆتكەلگە مەسئۇل مەتبۇئاتلار ۋە ژۇرناللاردا چۆپقەتچىلىك، چېرىكلىك، چاكىنىلىق ئەۋج ئېلىش قاتارلىق ھادىسىلەرنى مىسالغا ئېلىش مۇمكىن. پەننىڭ كونتېكىستىغا مۇناسىۋەتلىك مەسىلىلەرنى مىسالغا ئېلىش مۇمكىن. پەننىڭ كونتېكىستىغا مۇناسىۋەتلىك مەسىلىەردىن ئېلىپ ئېيتساق. ئىدىئولوگىيە ۋە ئىجتىمائىي كونتولنىڭ چەكلىمىسى، كەسكىن ـ جىددىي ئىلمىي پوزىتسىيە ۋە ئىلمىي ھاۋانىڭ يېتەرسىز بولۇشى، ئادىمىيەت ۋە ئىجتىمائىيەت پەنلىرىدىن ئىبارەت ئىككى ساھەدە بىر مۇنچە مەسىلىنىڭ دۆۋىلىىپ كېتىشىگە سەۋەپ بولدى. ئىككىنچى، يۇقىرىقىدەك بىر قاتار مەسىلىلە ئاخىرى بېرىپ ئادىمىيەت، ئىجتىمائىيەت پەنلىرى تەتقىقاتلىرى ۋە بۇ ساھەلەرنىڭ نېنىنى يەۋاتقان زىيالىلارنىڭ تەرەققىياتى، مەنپەئەتىنى توسالغاۇغا ئۇچراتتى. ئۈچىنچى، ئۇيغۇرلاردا ھازىرغىچە ھەقىقىي  مەنىدىكى، خەلقئارادا ئېتىراپقا ئېرىشىۋاتقان ئىلىمىي ئۆلچەمگە ماس كەلگۈدەك ئىجتىمائىيەت، ئادىمىيەت پەنلىرى بارلىققا كەلمىدى. ھازىغرىچە بۇ ساھەلەردە يېزىلىۋاتقان يازمىلار ھىسسىيلىقتىن خالىي بولالمىدى. تۆتىنچى، بۇنىڭ نەتىجىسىدە بىر ئىجتىمائىي توپنىڭ مەۋجۇدىيىتىدە، ئىستراتېگىيە بەلگىلىشىدە ئىنتايىن زۆرۈر بولغان نەزەرىيىۋى تەپەككۈر ئۇيغۇرلار ئارىسىدا ئومۇملاشمىدى. بۇنى 21 ئەسىردىكى زامانىۋى دۇنيادا بىر ئەپسۇسلىنارلىق ئەھۋال دېمەي ئامال يوق. بەشىنچى، بۇ ساھەلەردە مۇئەييەن بىر قاتتىق ئۆلچەم ۋە خەلىقئارا يۈزلەنگەن ئالىملار بولمىغاچقا، ھەركىم خىيالىغا كەلگەننى يېزىپ ئۆزىگە قاتتىق تەلەپ قويمايدىغان، تېمىنى، ماۋزۇنى ۋاشاڭ ـ پاخال قىلىۋېتىدىغان، ئەمما ئىلىمىي ئۆلچەمگە يۈتكۈدەك بىلىم تېپىلمايدىغان ، خېلى كۆپ قىسىم كىشى، ھەتتا زىيالىلار ئارىسىدا ئىلىم تەتقىقاتى ئەسەرلىرىنى ئوقۇشقا قىزىقمايدىغان غەلىتە، بىنورمال ھادىسە بارلىققا كەلدى. ئادىمىيەت، ئىجتىمائىيەت پەنلىرى ساھەسىدىكى ئىلىم ئىلگىرى ۋە يېڭى بىر ئەۋلاد تەتقىقاتچىلار قوشۇنى كېيىنكى يىگىرمە ـ ئوتتۇز يىل ئىچىدە بۇ خىل ئەھۋالغا خاتىمە بېرىش ئۈچۈن پىلانلىق، ئىستراتېگىيەلىك ھەركەتكە ئۆتۈشى، ھەمكارلىشىشى؛ ئىجتىمائىيەت، ئادىمىيەت پەنلىرىنىڭ كەلگۈسى ئۈچۈن ئۇل سېلىشى زۆرۈر. ئۇنداق بولمايدىكەن، ئىزىمىزدىن نگەن تىكەنلەر ئەۋلادىمىز نىڭ پۇتىغا سانجىلىدۇ. ئەڭ مۇھىمى، ئىجتىمائىيەت ئادىمىيەت پەنلىرى ساھەسىدىكى بۇ ئەجەللىك ئاجىزلىقلار ۋە مەسىلىلەر شۇ ساھەدىكى ئىلىم ئىلگىلىرىنىڭ گۆرىنى كولايدۇ. ئاخىرى بېرىپ بۇ پۈتن قوۋم ئارسىىدا نادانلىق باش كۆتۈرۈپ، ساختا بىلىمدانلار ئۆزىنى ئالىم كۆرسىتىدغان بىنورمال ۋەزىيەت شەكىللىنىدۇ.

  2. مەسىلىنىڭ ئىپادىلىرى

  بۈگۈنكى ئۇيغۇرلاردا ئىجتىمائىيەت، ئادىمىيەت پەنلىرىنىڭ بىخلىنىشى ئۇريغۇر ئالىمى ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىندىن باشلانغان. گەپ  بۇنداق ئېيتىلغاندام تەبىئىي يوسۇندا ھەرخىل سوئال ، گۇمان ۋە ھەتتا رەددىيە تۇغۇلىدۇ. يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ «قۇدتادغۇبىلىك» ناملىق ئەسىرىدىن 20 ـ ئەسىردە تۇنجى بولۇپ جەمئىيەت تەكشۈرۈش ئېلىپ بارغان نەزەر خوجا ئابدۇسەممەتوف نىڭ «يورۇق ساھىللار» ناملىق ئەسىرىگىچە، نەۋئىينىڭ «مۇھاكىمەتۇل لۇغەتەين» ناملىق ئەسىرىگىچە بولغان تالاي ئەسەر ئىجتىمائىيەت، ئادىمىيەت پەنلىرى دائىرىسىگە كىرمەيدۇ؟ سوئال بۇنداق قويۇلغاندا، تەبىئىي ھالدا ئىجتىمائىيەت، ئادىمىيەت پەنلىرىنىڭ تەبىرى، ئىجادىي ئەسەر بىەلن ئىلىمىم تەتقىقىاتى ئەسىرىنىڭ پەرقىنى ئېنىقلاش تەقەززاسى تۇغۇلىدۇ. يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ ، نەۋائىينىڭ ، مۆجىزىينىڭ ۋە «ئۇيغۇر بالىسى» ـ نەزەر خوجا ئابدۇسەمەتوفنىڭ ئۇيغۇر مەدەنىيەت، ئىدىيە تارىخدا مۇھىم ئورۇن تۇتىدىغان، يۇقىرىدا تىلغا ئېلىنغان. ئەسەرلىرىدە ئىجتىمائىيەت، ئادىمىيەت پەنلىرىنىڭ بىر خېمىرتۇرۇچى بولغان پىكىر ۋە ئىدىيە تېپىلىدۇ. ئەمما قالغان خېمىرتۇرۇچلىرىدىن بولغان لوگىكىلىق ئانالىز، نەزەرىيىۋى تەپەككۈر تېپىلمايدۇ؛ ھەم ئۇ ئەسەرلەردە ئۇقۇملار ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋەتلەر ئىنچىكە شەرھلەنمىگەن. يىغىن ئېيتقاندا، ئۇلارنىڭ ھەممىسى ئىجادىي ئەسەر. ئىجادىي ئەسەر، جۈملىدىن دىداكتىك داستانلار، رومانلار ، شېئىر ـ قەسىدىلەر، قىسسە ـ رىۋايەتلەر، ساياھەت خاتىرىلىرى قاتارلىقلار ئادىمىيەت پەنلىرىنىڭ تەتقىقات ئوبېكتىغا كىرىدۇ. بۇ دېگەنلىك ئىجادىي ئەسەر ئىلىم تەتقىقاتى ئەسىرى ئەمەس، بەلكى ئادىمىيەت پەنلىرى تەتقىقاتىنىڭ بىر ئوبېكتى دېگەنلىكتۇر. شۇڭا، ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىننىڭ  «شىنجاڭ ئۇنۋېرسېتىتى ئىلمىي ژۇرنىلى» نىڭ 1956 ـ 3 ـ سانىغا، خەنزۇچە 4 ـ سانىغا بېسىلغان «ئۇيغۇر خەلقىنىڭ 11 ـ ئەسىردىكى ئىككى بۈيۈك ئالىمى» ھەققىدىكى تەتقىقات ماقالىسى ئۇيغۇرلاردا ئادىمىيەت پەنلىرى تەتقىقاتىنىڭ تۇنجى ئۇلىنى سالدى دېسەك خاتالاشقان بولمايمىز. ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن باشلا بەرگەن ئادمىيەت پەنلىرى تەتقىقاتى باشلانغۇچ شەكىلدە 1978 ـ يىلىدىن كېيىن باشلاندى. مەرھۇم ئالىمنىڭ « قاتلاملىق ئېستىتىكا»، «فارابىينىڭ پەلسەپە سىستېمىسى» قاتارلىق ئەسەلىرى ئادىمىيەت پەنلىرى تەتقىقاتىنىڭ نۆۋەتتە خەلقئارادا ئېتىراپ قىلىنىۋاتقان ئۆلچىمگە توشۇپ كەتمەيتتى. ئەمما، ھەر ھالدا ئۇيغۇرلار ئۇزۇن يىللاردىن بېرى باشتىن كەچۈرۈپ كەلگەن سىياسىي بوران ـ چاپقۇنلارنى، ياشىغان دەۋرلىرىدىكى چەكلىمىلىكلەرنى نەزەرگە ئالغاندا، ئۇلارنى بۇ ساھەدىكى ئىلىم پەن تەتقىقاتىنىڭ ئۇلىنى سېلىپ بەرگەن ئەسەرلەر دېيىشكە بولاتتى. ئۇنىڭدىن كېيىن ئۇيغۇر خەلق ئېغىز ئەدەبىياتى، ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتى، ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىياتى، تىلشۇناسلىق ، تارىخ ، فلكلور، چاغاتاي ئۇيغۇر تىلى ، قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقىدىكى ۋەسىقىلەر ھەققىدىكى بىر يۈرۈش تەتقىقات يوقلۇقتىن بارلىققا كېلىپ، ئادىمىيەت پەنلىرى ساھەسىدىكى بوشلۇقتىن بارلىققا كېلىپ، ئادىمىيەت پەنلىرى ساھەسىدىكى بوشلۇقنى قىسمەن دائىرىدە تولدۇردى. 1980 ـ يىللارنىڭ بېشىدىن 1990 ـ يىللارنىڭ ئاخرىغىچە بولغان ئارىلىقتا ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىندىن باشقا ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتىدا ئەھمەد زىيائىي ، ئابدۇرېھىم ئۆتكۈر، ئابدۇشۈكۈر تۇردى ، مەھمۇد زەئىدىي ، شەرىپىدىن ئۆمەر، غەيرەتجان ئوسمان ئۇتغۇر قاتارلىق تەتقىقاتچىلار؛ ھازىرقى، بۈگۈنكى ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتىدا ئازاد رەھمىتۇللا سۇلتان، كېرىمجان ئابدۇرېھىم، نۇرمۇھەممەت زامان قاتارلىق تەتقىقاتچىلار ؛ فولكلوردا ئابدۇرېھىم رەھمان، ئوسمان ئىسمائىل تارىم قاتارلىق تەتقىقاتچىلار؛ ئەدەبىيات تەنقىدچىلىكىدە مۇھەممەت پولات، ئەنۋەر ئابدۇرېھىم، ماخمۇتجان ئىسلام، يالقۇن روزى، ئەكبەر قادىر قاتارلىقلار؛ چاغاتاي ئۇيغۇر تىلى تەتقىقاتىدا  مىرسۇلتان ئوسمانوف، خەمىت تۆمۈر، ئابدۇرەئوپ پولات تەكلىماكانىي، ئابلىمىت ئەھەت بۆگۈ، مۇھەممەتتۇردى مىرزىئەھەت ... قاتارلىق تەقىقاتچىلار؛ قەدەمكى ۋەسىقىلەر تەتقىقاتىدا تۇرسۇن ئايۇپ، ئىسراپىل يۈسۈپ، ئابدۇقەييۈم خوجا، مۇھەممەترېھىم سابىت، دىلدار مۇھەممەتئىمىنقاتارلىق تەتقىقاتچىلار ئۆزلىرىنىڭ ئەجرى ۋە تىرىشچانلىقى بەدىلىگە كەلگەن تەتقىقات ئەسەرلىرىنى ئادىمىيەت  پەنلىرىنىڭ ئوخشىمىغان ساھەلىرىدە روياپقا چىقاردى. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، 1985 ـ يىلىنىڭ ئوتتۇرىلىرىدىن باشلانغان يېڭى شېئىرىيەت ھەركىتىدىكى باشلامچىلاردىن باتۇر رورى «ناۋائىيدىن كېيىنكى 500 يىللىق پاجىئە» قاتارلىق ماقالىلىرى، ئابدۇقادىر جالالىددىن «ئۆڭڭۈردىن بوشلۇققا قاراپ» قاتارلىق ماقالىلىرى، ئادىل تۇنىياز «شېئىر كۈلۈمسىرىمەكتە» قاتارلىق ماقالىلىرى بىلەن ئۇيغۇر شېئىرىيەت تەتقىقاتىغا بەزىبىر يېڭى چۈشەنچە، يېڭى ئۇقۇملارنى ئېلىپ كىردى.  ئۇلارنىڭ غەرب مودېنىزىم ئەدەبىياتى تەتقىقاتىدىكى يېڭى چۈشەنچىلەردىن ئاڭلىق ۋە ئاڭسىز يوسۇندا زەربەتلەنگەن يازمىلىرى ئادىمىيەت پەنلىرىنىڭ بىر تۈرى بولغان ئەدەبىيات نەزەرىيىسىگە ئاز ـ تولا بولسىمۇ ھەسسىنى قوشتى.
   ھالبۇكى، 1980 ـ يىللاردىن 1990 ـ يىللارنىڭ ئاخىرىغىچە بولغان ئارىلىقتا يېزىلغان نۇرغۇن ئىلىم تەتقىقاتى ئەسىرى باشقىلارنىڭ ئەسەرلىدىن پايدىلانغان نۇقتىلارنى نەقىل شەكلىدە بەرمەسلىك ياكى كەمدىن ـ كەم بېرىش؛ قىزىققان ھۆكۈملەرگە ئالدىراش، ئىزاھ ۋە نەزەرىيە قىسىمى بولماسلىق قاتارلىق بىر قاتار مەسىلە ساقلاندى. مىسالەن، يۇقىرىدا تىلغا ئېلىنغان تەتقىقاتچىلار ئىچىدە ئەسەرلىرىنىڭ ئىلمىيلىكى بىر قەدەر ئۇقىرى بولغان ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىننىڭ «ئۇيغۇر پەلسەپە تارىخى» ناملىق ئەسىرىگە قارايدىغان بولساق، ئالىمنىڭ ئۆزى تەھلىل قىلىۋاتقان ئاپتورلارنىڭ ئىدىيەسىنى پەقەتلا فېييىرباخ پەلسەپەسىنى ۋە ماركىسزم نۇقتىسىدىنلا باھالاپ ئۆتكەنلىكىنى بايقايمىز. ئەمەلىيەتتە ئالىم ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن قەلەم تەۋرەتكەن ئاشۇ يىللاردا خەلقئارادا ماركىسىزمدىن باشقا ئامېرىكىلىق ئالىم تالكوت پارسونىس ئۇلىنى سالغان فۇنكىسىيىزم، فرانسىيەلىك ئىنسانشۇناس لېۋ سىتراۋس ئۇلىنى سالغان قۇرۇلمىچىلىق ، فرانسىيە مۇتەپپەككۈرلىرىدىن لىئوتارد ، بوردىليارد قاتارلىقلار راۋاجلاندۇرغان كېيىنكى مودېرنىزم قاتارلىق ھەرخىل پىكىر ئېقىمى ماركسىزملىق پىكىر ئېقىمىدىن ئۆزگىچە يېڭى نۇقتىئىنەزەر ـ قاراشلارنى ئوتتۇرىغا قويۇپ، خەلقئارالىق ئادىمىيەت، ئىجتىمائىيەت پەنلىرى ساھەسىنى جانلاندۇرۇۋەتكەن بىر چاغلار ئىدى. ئابدۇشۈكر مۇھەممەتئىمىن ئۇيغۇر ئادىمىيەت پەنلىرى تەتقىقاتىنىڭ ئۇلىنى سېلىپ بەرگەن بولسىمۇ، ئۇنىڭ بۇ ئىككى ساھەدە ماركسىزملىق پىكىر يولى بىلەن تەڭ ئورۇندا تۇرالايدىغان، يۇقىرىدا ئىسىمى ئاتالغان باشقا پىكىر يوللىرىدىن خەۋەرسىز قېلىشى، «ئۇيغۇر پەلسەپە تارىخى» قاتارلىق ئەسەرلىرىدە ماركستىن ناھايىتى ئۇزاق يىللار ئىلگىرى ياشىغان ئۇيغۇر كىلاسسىكلىرىنىڭ ئىدىيەلىرىنىمۇ ماركسىزم نۇقتىسىدىن تەھلىل قىلىشى بىر گۆدەكلىك ئىدى. ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىندىن كېيىن ئۈزۈكچىلىك كۆرۈلۈش ئېھتىمالى بولغان تەتقىقات رېلىسنى ياش دوكتۇرلاردىن ئەسەد سۇلايمان، ئىقبال تۇرسۇن، ھۆرمەتجان ئابدۇرەھمان فىكرەت، ئەنۋەر سەمەد قوزغان قاتارلىقلار ئۇلىدى. بۇنىڭ ئىچىدە ئەسەد سۇلايمان ئوقۇرمەنلەر بىرقەدەر كۆڭۈل بۆلىدىغان، ئەمما گاڭگىراپ قالغان نۇقتىلاردا تەتقىقات ئېلىپ بېرىپ، «تەكلىماكانغا دۈملەنگەن روھ»نى مەركىزىي ئىدىيە قىلغان بىر يۈرۈش ماقالە ئېلان قىلدى ۋە ئادىمىيەت پەنلىرى تەتقىقاتىدا بەلگىلىك تەسىر پەيدا قىلدى؛ ئۇنىڭ يازمىلىرىمۇ ئوقۇرمەنلەر ئارىسىدا غۇلغۇلا قوزغىدى. ئەمما، قىزىق يېرى، خەنزۇتىلى ۋە چەت ئەل تىللىرىدىن تولۇق خەۋىرى بار بۇ دوكتۇرلارنىڭ ھىچقايسىسى يازمىلىرىدا خەلقئارا ئادىمىيەت پەنلىرى ساھەسىدىكى تەتقىقات مېتودلىرى ۋە شۇ پەنلەرنىڭ نەزەرىيىۋى ئاساسلىرىنى تەتبىقلىمىغان، ئۆز مەدەنىيىتى ۋە ئۆز تونۇشىنىڭ سىرتىغا چىقىپ كېتەلمىگەنىدى. ئادىمىيەت پەنلىرى تەتقىقاتىدىكى ئەقەللىي ئۆلچەملەردىن بولغان تەتقىقات سوئالى بولۇش، ئېنىق نۇقتىئىنەزەر بولۇش، نۇقتىئىنەزەرنى ئىسپاتلايدىغان دەلىل ۋە نەزەرىيە بولۇش ۋە ئاخىرىدا لوگىلىكىق مۇھاكىملەر ئاساسىدا ئۆزىنىڭ خۇلاسىسىنى ئوتتۇرىغا قويۇش قاتارلىق نۇقتىلارنى بۇ ياش دوكتۇرنىڭ تەتقىقات ئەسەرلىرىدىن تاپقىلى بولمايتتى. بۇلارنىڭ ئىچىدە ئەسەد سۇلايماننىڭ تەسىرى، نوپۇزى بىر قەدەر كۈچلۈك بولغان «تەكلىمانغا دۈملەنگەن روھ» دېگەن داڭلىق ماقالىسىنى مىسالغا ئالدىغان بولساق، ئۇنىڭدا ئېنىق بىر تەتقىقات سوئالى يوق، نۇقتىئىنەزلەر ئىزچىللىققا ئىگە خام ماتېرىيال ۋە مۇناسىۋەتلىك نەزەرىيىلەر ئاساسىدا يورۇتۇلمىغان. ئەڭ قىزقارلىق يېرى، ئۇيغۇرلارنىڭ بۈگۈنگىچە ئارقىدا قېلىشىدىكى سەۋەپ نۇقتىلار نەزەردىن ساقىت قىلىنغانىدى ياكى مۇھاكىمە قىلىنمىغانىدى. ئەلۋەتتە، بۇنىڭغا تەتقىقاتچى دۇچ كېلىۋاتقان چەكلىمىلەر ۋە ئەمما شۇنىسى ئېنىقكى، مەلۇم بىر ھادىسىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدىغان سەۋەپ كۆپ تەرەپلىمىلىك بولىدۇ. تەتقىقاتتا مەلۇم بىر ئىجتىمائىي ھادىسىنىڭ سەۋەبىنى بىرلا نۇقتىغا باغلاپ قويۇش قارارچىلىق ياكى يەككە ئامىلچىلىق دەپ ئاتىلىدۇ ۋە قارشى ئېلىنمايدۇ. بايا تىلغا ئېلىنغان تەتقىقاتچىلاردىن يەنە ئىقبال تۇرسۇننىڭ «ئۇيغۇرلاردا ئۆلۈم ئېڭى»، ئەنۋەر سەمەد قورغاننىڭ «ئۇيغۇرلاردا ئەدەپ ۋە ئەخلاق» ، «ئۇيغۇرلاردا پەرھىزلەر» ناملىق ئەسەرلەر مەدەنىيەت ئىنسانشۇناسلىقى نۇقتىسىدىن يېزىلغىنىغا قارىماي، بۇ ساھەدىكى خەلقئارادا ئېتىراپ قىلىنغان نوپۇزلۇق نەزەرىيىلەردىن قىلچىكىمۇ پايدىلانمىغان. توغرىراقى، بۇ تەتقىقات ئەسەرلىرىنىڭ نەزەرىيىۋى ئاساسى يوق بوپقالغان. مەدەنىيەت ئىنسانشۇناسلىقىدا لېۋ سىتراۋس، ئامېرىكىلىق ئىنسانشۇناس كلىفورد گېرتىس ۋە مارشال ساخلىنىسنىڭ نەزەرىيە سىستېمىلىرىنى تەتبىقلىماي تۇرۇپ ئۇيغۇرلاردا ئەخلاق ئېڭى، ئۆلۈم ئېڭى ۋە مازار تاۋاپ قىلىش ئېڭى ھەققىدە ئىلمىي بىر مۇھاكىمە يۈرگۈزگىلى بولمايتتى. گەپ بۇنداق ئېتىلغاندا، ئېھتىمال «ئۇلار غەربنىڭ ئىنسانشۇناسلىرى تۇرسا، ئۇنىڭ ئۈستىگە ئۇيغۇرلار ھەققىدە ھېچنىمە يازمىغان تۇرسا، ئۇنى ئۆگىنىپ ۋە تەتقىقاتتا تەتبىقلاپ نېمە كەپتۇ؟» دېگەن سوئال تۇغۇلۇشى تۇرغان گەپ. ئەلەمىيەتتە، ھازىر ئۇيغۇرلار ئارىسىدا ئۆز مەدەنىيەت چەمبىرىكىدىن چىقماي تۇرۇپ تونۇشىنىڭ قۇربانىغا ئايلىنىپ كېتىدىغان، ئىجتىمائىيەت ، ئادىمىيەت پەنلىرىنىڭ خاراكتېرى ۋەنەزەرىيىۋى قورالىنى چۈشەنمەي تۇرۇپ غەرب ئىدىيەلىرىگە قارىغۇلارچە باھا بېرىدىغان خاھىش مەۋجۇد. مەيلى مەدەنىيەت ئىنسانشۇناسلىقى تەتقىقاتى بولسۇن ۋەمەيلى جەمئىيەتشۇناسلىق ياكى جەمئىيەت ئىنسانشۇناسلىقى تەتقىقاتى بولسۇن، ئاۋۋال غەربتە راۋاجلانغان؛ جۇڭگوغا بولسا ئۇ پەنلەرنىڭ تەرەققىياتتىكى بىر قىسىم ئېلىمېنىتى 1980 ـ يىللاردىن كېيىن سىڭىپ كىرىشكە باشلىغان. توغرا ، بايا ئىسمى تىلغا ئېلىنغان مەدەنىيەت ئىنسانشۇناسلىرى ھېچقاچان ئۇيغۇر جەمئىيىتى ھەققىدە بىر نەرسە يېزىپ قالدۇرمىغان؛ ئەمما ئۇلار ئاسىيادىكى ھىندونېزىيە، ئافرىقىدىكى ئالجىرىيە قاتارلىق دۆلەتلەردە، تەرەققىي قىلمىغان جەمئىيەتلەردە ياشاۋاتقان خەلقلەرنىڭ مەدەنىيەت تەتقىق قىلىپ، بىر يۈرۈش كۈچلۈك نەزەرىيە ئىسىتېمىسىنى ئوتتۇرىغا قويغان. ئاشۇ نەزەرىيە سىستېمىلىرى ناھايتى ئۇزۇن يىللاردىن بېرى خەلقئارالىق مەدەنىيەت ئىنسانشۇناسلىقى ساھەسىدە تەسىرىنى يوقاتماي، بۇ پەننىڭ نەزەرىيىۋى ئاساسلىرىغا ئايلىنىپ كەتتى. مەن بۇ ئارقىلىق ھەرگىزمۇ بىرنەچچە غەربلىك ئالىمنىڭ ئىدىيەلىرىنى تەتبىلىمسا ئىلم تەتقىقاتى بولمايدۇ، دېمەكچى ئەمەسمەن. ئەكسىچە، بۇ ساھەنىڭ نېنىنى يەۋاتقان ددوكتۇرلىرىمىزنىڭ ئۆز ساھەسىدە خەلقئارا نېمە بەھس ـ مۇنازىرە ۋە يېڭى گەپلەرنىڭ بولۇۋاتقانلىقىنى بىلىشى زۆرۈر ئىدى دېمەكچىمەن. ئەگەر ياش دوكتۇرلىرىمىزمۇ بۇ ئىشتا تىرىشمىسا ۋە تەتقىقاتنى، پەقەت بولمىغاندا خەلقئارادا ئېتىراپ قىلىنغان تەتقىقات ئۆلچىمى مېتودلىرىنى ئاز ـ تولا بولسىمۇ ئىشلەتمىسە، ئۇنداقتا بىزنىڭ ئادىمىيەت پەنلىرى تەتقىقاتىمىزنىڭ ئىزچىل دەۋرنىڭ كەينىدە قېلىشى تۇرغان گەپ.
   مەن بۇ يەردە دوكتۇرلىرىمىزم تەتقىقاتچىلىرىمىزنىڭ ئەسەرلىرىدىن مىسال ئېلىش ئارقىلىق ئۇلارنى چۆكۈرمەكچى ياكى تەنقىد قىلماقچى ئەمەسمەن. ئەكسىچە، «ئۇيغۇرلارنىڭ ئادىمىيەت پەنلىرى ساھەسىدىكى بىر مەسىلە، دەل تەتقىقاتچىلىرىمىزدىكى ئۆز مەدەنىيىتى، ئۆز تونۇشىنىڭ چەكلىمىسىدىن ھالقىيالماسلىق» دېگەن قاراشنى ئىلگىرى سۈرمەكچى، بۇ ھال تەتقىقاتىمىزنىڭ خەلقئارا ئېتىراپ قىلىنغان ئۆلچەمدىن تولا تۆۋەن بولۇشىدىكى سەۋەبلەرنىڭ بىرى.
   مەن چەت ئەللەردىكى ئالىم ـ مۇتەخەسسىلەر ۋە ئۇيغۇرشۇناسلارنىڭ ئۇيغۇرلار ھەققىدە يازغان كىتابلىرىنى ۋاراقلىغىنىمدا بىر ئىشنى ئازاپ ئىچىدە بايقايمەن. يەنى چەت ئەللەرنىڭ ئالىملىرى ئۇيغۇر تەتقىقاتچىلىرى يازغان تەتقىقات ئەسەرلىرىدىن پايدىلانمايدىكەن. مىسالەن، گېرمانىيە ئۇيغۇرشۇناسى ئىلدىكو بېللېرخان «جامائەتچىلىكنىڭ كۈچى: شىنجاڭنىڭ تارىخىي ئىنسانشۇناسلىقى» دېگەن تەتقىقات ئەسىرىدە ۋە ئەنگلىيە ئۇيغۇرشۇناسى راچېل خاررىس«ئۇيغۇر ئون ئىككى مۇقامى» ھەققىدىكى ئەسىرىدە شۇ ساھەدە مۇناسىۋەتلىك ئۇيغۇرچە يازمىلارنىڭ تولا بولۇشىغا قارىماي ئۇيغۇر ئاپتورلارنىڭ ئەسەرلىدىن نەقىل ئالمىغان. كېيىن بىلسەم، چەت ئەللىك تەتقىقاتچىلار ئۇيغۇر تەتقىقاتچىلارنىڭ ئەسەرلىرىنى «سەۋىيەسى تۆۋەن، ھىسسىياتقا بېرىلىدۇ» دەپ قاراپ ھېسابقا ئېلىپ كەتمەيدىكەن. بۇ نۇقتىنى ئەسەد سۇلايمانمۇ دەلىللەيدۇ. مىسالەن، 2007 ـ يىلى 31 ـ دېكابىردا يالقۇن رورى، ئابدۇلئەھەد ئابدۇرەشىد بەرقىي قاتارلىق زىيالىيلار بىلەن ئۈرۈمچىدىكى «جام چايخانىسى» دا پاراڭلىشىپ ئولتۇرغان چېغىمىزدا ئەسەد سۇلايمان چەت ئەل ئالىملىرىنىڭ ئۇيغۇرلارنىڭ تەتقىقات ئەسەرلىرىنى ئانچە بەك ھېسابقا ئېلىپ كەتمەيدىغانلىقىنى قەيت قىلغانىدى. ئامېرىكىدا ماگىستىرلىق ۋە دوكتۇرلۇقتا ئوقۇش داۋامىدا ئۇيغۇر تەتقىقاتچىلار يازغان ئەسەرلەرنىڭ چەت ئەل ئالىم ـ مۇتەخەسسىلىرى تەرىپىدىن نېمە ئۈچۈن نەزەردىن ساقىت قىلىنغانلىقىنىڭ سەۋەبىنى چۈشەنگەندەك بولدۇم. شۇنى ھېس قىلدىمكى، ئادىمىيەت، ئىجتىمائىيەت پەنلىرى تەتقىقاتى يوقىرى ئۆلچەم ، جىددىي پوزىتسىيە، سوغۇققان پىكىر يولى، ئىلمىي تەپەككۈر ۋە دەلىللىك نۇقتىئىنەزىرىنى تەلەپ قىلىدۇ. ھالبۇكى، ئادىمىيەت ، ئىجتىمائىيەت پەنلىرى تەتقىقاتىمىزنىڭ نۆۋەتتىكى سەۋىيەسى بۇ تەلەپنىڭ ھۆددىسىدىن چىقالمايمىز. شۇ ۋەجىدىن، تەتقىقاتىلىرىمىزنىڭ خەلقئارالىق ئادىمىيەت، ئىجتىمائىيەت پەنلىرى ساھەسىنىڭ نۆۋەتتىكى يۈزلىنىشىگە ماس ھالدا تەرەققىي قىلىشىغا خېلى بىر مەزگىل ۋاقىت بار.

  پاكىت تەھلىلى(2)
ئىلىم ھايانكەشلىكى، ماغزاپ بىلىم، ساختا تەتقىقات

  2008 ـ يىلى ماتتا «ئىنتىل» تورىدا ئۈرۈمچىدىكى مەلۇم بىر ئالىي مەكتەپ ئىلىم تەقتىقاتى ژۇرنىلىنىڭ مۇھەررىرى پۇلغا ئىلىم تەتقىقاتى ماقالىسى بېسىش ھەققىدىكى تېمىسىنى ئېلان قىلدى. بۇ  مېنىڭ ماگىستىرلىق دىسسېرتاتسىيەگە ناھايىتى جىددىي تاييارلىق قىلىۋاتقان، تازا جاپا چېكىۋاتقان ۋاقتىم بولغاچقاقىمۇ ئەيتاۋۇز، بۇ خەۋەردىن بەكلا چۆچۈدۈم ھەم غەزەپلەندىم. بۇ تېمىنىڭ ئىنتېرتورىدا پەيدا بولۇشى  كەم دېگەندە مۇنداق ئۈچ نۇقتىدىن ئىلىم ھاياكەشلىكىدىن ئىبارەت جىنايەتلىك، نومۇسلۇق بىر ئىشنىڭ ھەيران قالغۇچىلىكى يوق بىر ئىشقا ئايلانغانلىقىدى؛ مۇشۇنداق چاكىنىلىق ۋە پۈچۈكلىكنىڭ ئۇيغۇر تىلىدا چىقىدىغان ئىلىم تەتقىقاتى ژۇرنىلىدا، مەتبۇئاتلاردا مەلۇم دەرىجىدە يىتلىز تارتىشقا ئۈلگۈرگەنلىكىدىن، ئەڭ مۇھىمى كىرىزىس ، خارابىلىك ئىچىدە قالغان ئىلىم تەتقىقاتى ساھەيمىزدىن دېرەك بېرەتتى. نېمىدەپ چۈشەندۈرۈلۈشىدىن قەتئىينەزەر ، بۇنداق ھادىسىنى قەتئىي قوبۇل قىلغىلى بولمايتتى. بىر نەچچە ئىنكاستا ئۇ تېمىنى چىقارغان تورداش قاتتىق تەنقىدلەندى. مەن ھەر ھالدا ئىلمىي، ئاكادېمىيە ئىشلىرىمىزنىڭ تەرەققىياتىغا كۆڭۈل بۆلىدىغان قېرىنداشلارنىڭ يەنىلا كۆپلۈگىگە چىنپۈتتۈم.
   ئارىدىن ئىككى ئاي ئۆتۈپ يازلىق تەتىلدە ئۈرۈمچىگە قايتتىم. يۇقىرىقى ئىش بەك تەسىر قىلغاچقىمۇ، ئىلىم تەتقىقاتى ژۇرنىلىنىڭ ، مۇھەررىلەرنىڭ، ئىلىم تەتقىقاتى ئەسەرلىرىنى ئوقۇيدىغان ئوقۇرمەنلەرنىڭ ئەھۋالى ھەققىدە پىكىر ئىگىلىدىم. ئىلىم تەتقىقاتى ژۇرنىلىنىڭ سەۋىيەسى ھەققىقەتەنمۇ تۆەن ئىدى. بولۇپمۇ ئىجتىمائىي پەنلەر ساھىسىدىكى بىر قانچە نوپۇزلۇق تەتقىقات ژۇرنىلى ياخال يازمىلار بىلەن توشۇپ كەتكەنىدى. كۆپ قىسىم ماقالىدە يا بىر مۇستەقىل نۇقتىنەزەر ، يا بىر دەلىل ـ ئىسپات يوق ئىدى، نەقىل ـ ئىزاھات قىسىمى بېرىلمىگەندى. ئىنتېر تورىدىن، باشقىلارنىڭكىدىن كۆچۈرۈلگەن  ئەسەرلەرمۇ ـ قانداق؟ دېگەن ئوي بىلەن تەكشۈرۈپ كۆردۈم. ئىجتىمائىي پەنلەر ساھەسىدىكى مەلۇم بىر ژۇرنالنىڭ مۇھەررىرى ماڭا ئۇنۋان ئۈچۈن خەنزۇچىدىن تەرجىمە قىلىنىپ ياكى باشقىلارنىڭ قولى بىلەن پۈتكەن ماقالىلەرنىڭ ژۇرنالنى ئىگىلەپ كېتىۋاتقانلىقىنى، ئەمما ماقالىلەرنىڭ ئومۇمىي يۈزلىنىشىنى ئىگىلەش ھوقۇقى ئۆزىدە بولمىغاچقا ئامالسىز قېلىۋاتقانلىقىنى ئېيتىپ ئېغىر خۇرسىندى.
   ـ بىر تونۇشۇمنىڭ ئۇنۋان ئالىدىغان ئىشى بار ئىدى، پۇل بەرسە چىقىرىپ بېرەمسىلەر؟ ـ دەپ سورىدىم مەلۇم بىر تەتقىقات ژۇرنىلىنىڭ مۇھەررىدىن. ئەمەلىيەتتە ئۇنىڭدىن ئەھۋال ئىگىلەش نىيىتىم بار ئىدى.
   ـ چاتاق يوق، ـ دېدى مۇھەررىر كەسكىن ئىپادە بىلدۈرۈپ، ـ سىزنىڭ تونۇشىڭىز بولغاندىكىن ئەرزانراق چىقىرىپ بەرسەك بولىدۇ. باشقىلارغا 400 يۈەن دەيتتۇق. بوپتۇ، سىزنىڭ تونۇشىڭىز بولغاندىكىن 200 ـ يۈەن ئېلىپ كەلسە بولىدۇ.
   مەن ئىلىم تەتقىقاتى ژۇرنىلىغا بۇنداق پوزىتسىيە تۇتۇۋاتقان مۇھەررىرنى كۆپلەپ ئۇچراتتىم. بەش ژۇرنالنى نۇسخا ئېلىپ تەكشۈرۈش ئارقىلىق يېقىنقى ئۈچ يىللىق سانلىرىدا ماغزاپ بىلىم، ساختا بىلىم، ۋاقتى ئۆتكەن بىلىملەرنى تەتقىقات دەپ كۆتۈرۈپ چىققان يازمىلارنىڭ ئاز ئەمەسلىكىنى بايقىدىم. كىتاپخۇمار، ئوقۇيدىغان كىتابلىرىغا يۇقىرى تەلەپ قويدىغان بىر نەچچە ئوقۇرمەن بىلەن ئىلىم تەتقىقات ژۇرنىلىدا چىقىۋاتقان ماقالىلەرنى ئوقۇيدىغان ـ ئوقۇمايدىغانلىقىنى سورىدىم.
   ـ ئوقۇغۇدەك بىر نېمە يوق، ـ دېدى ئۇلار كېلىشىۋالغاندەكلا، ـ ھەزىر ئىلىم تەتقىقاتى ژۇرنىلىدا چىقىۋاتقان ماقالىلەردە تۈزۈك تەم قالمىدى. يۈچەك ـ پاخال، ئوقۇغىنىمىز بىكار.
  ئۈرۈمچىدىكى بىر نەچچە خۇسۇسىي كىتابخانىنى ئايلاندىم. بىر كىتابخانىدا «شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىېتىتى ئىلمىي ژۇرنىلى» ۋە «شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر مۇنبىرى» ژۇرنىلىنىڭ يېقىنقى سانائەتلىرىنى ئۇچراتقىنىمدىن باشقا، باشقا كىتابخانىلاردا ئىلىم تەتقىقاتى زۆرناللىرىنى تۈزۈك ئۇچراتتىم. ئەھۋال ئىگىلىشىمگە قارىغاندا، ئوقۇرمەنلەر كۆپىنچە ئەدەبىي ئەسەرلەرنى ئوقۇشقا ئامراق ئىكەن. ئىلىم تەتقىقاتى ژۇرناللىرىنى كىتابخانىغا سالغان بىلەنمۇ ئالىدىغان ئادەم ئاز ئىكەن. ئىلىم تەتقىقاتى ئەسەرلىرى ئىچىدە ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن ، ئەسەد سۇلايماننىڭ كىتابلىرى تېزراق ئۆتىدىكەن.
   ئۇيغۇرلاردا «تارىم»، «شىنجاڭ مەدەنىيىتى»، «شىنجاڭ ياشلىرى» ،«شىنجاڭ ئاياللىرى» ، «شىنجاڭ ئۇنۋېرسىتېتى ئىلمىي ژۇرنىلى»... قاتارلىق بىر قانچە مەتبۇئاتتىن باشقا ژۇرناللار ئاساسەن  1978 ـ يىلىدىن كېيىن بارلىققا كەلدى. بايا تىلغا ئېلىنغاندەك، تەتقىقات ساھەسىدە 1980 ـ يىللارنىڭ ئوتتۇرىلىرىدىن 1990 ـ يىللارنىڭ ئوتتۇرىلىرىغىچە نىسبەتەن گۈللىنىش مەنزىرىسى پەيدا بولدى. ئۇ چاغلاردا چوڭ ھاجى باش مۇھەررىلىكىدىكى «قەشقەر پېداگوگىكا ئىنستىتۇتى ئىلمىي ژۇرنىلى» ، ئەكبەر ھۈسەيىن باش مۇھەررىرلىكىدىكى «شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتېتى ئىلمىي ژۇرنىلى» ، قۇربان مامۇت باش مۇھەررىرلىكىدىكى «شىنجاڭ مەدەنىيىتى» ژۇرنىلىدا بىر قەدەر سۈپەتلىك ماقالىلەر ئېلان قىلىناتتى، ژۇرناللارنىڭ تەسىرىمۇ كۈچلۈك ئىدى. 1990 ـ يىللارنىڭ كېيىنكى يېرىمىدىن باشلاپ بازار ئىگىلىكىنىڭ تەرەققىياتى مەتبۇئاتلارغا بىر مۇنچە سەلبىي تەسىرنى تاڭدى. بەزى مەتبۇئاتلار ئىقتىسادىي كىرىزىس ئىچىدە قېلىپ ھەرخىل چارە ـ ئامالنى ئويلاشقا مەجبۇر بولدى. ئەنە شۇنداق مۈشكۈل ئەھۋاللاردا بارلىققا كەلگەن غەلىتە تۆرەلمە ـ پۇلغا ماقالە ئېلان قىلىش ھادىسىسى مانا ئەمدىلىكتە يامراپ، جەمئىيەتلىشىپ، كۆپ قىسىم ئىلىم تەتقىقاتى ژۇرنىلى تەھرىر بۆلۈملىرىنىڭ نەزىرىدە ھەيران قالغۇچىلىكى يوق تەبىئىي ھادىسىگە ئايلاندى. بۇ ھال ئىلىم ھاياكەشلىكى، ساختا بىلىم، ماغزاپ بىلىم، نەشرىيات بىدىكلىكى ۋە تىكىپ ـ سۆكۈپ قۇراشتۇرۇۋېتىلگەن ساختا تەتقىقاتلارنىڭ ، توغرىراقى، ئىلىم خارابىسىنىڭ بىر ئېچىنىشلىق ھادىسە سۈپىتىدە رېئاللىقمىزدا بارلىققا كېلىشىگە ئاساس ھازىرلىدى. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، پۈتكۈل ئوقۇرمەنلەر قاتلىمىدا ئىلىم تەتقىقاتى ماقالىلىرىنى ئويۇن ئورنىدا كۆرىدىغان بىنورمال ۋەزىيەت شەكىللەندى. ناھايىتى ئاز ساندىكى تەلەپچان مۇھەررىرلىرىمىز، تەتقىقاتچىلىرىمىز، مىللەتنىڭ ئەقلىي مىراسىنىڭ داۋاملىشىشىغا كۆڭۈل بۆلىدىغان بىر قىسىم ھوشيار ئوقۇرمەنلىرىمىز بولسا بۇ ھالدىن ئەپسۇسلاندى، خۇرسىندى. ئەمما، بۇ بىر جەمئىيەتلەشكەن ھادىسە بولغاچقا، بىرەر ئادەمنىڭ تىرىشچانلىقى بىلەن بۇنداق بىنورمال ۋەزىيەتنى ئوڭشىغىلى بولمايدۇ، ئەلۋەتتە.

   ئىلىم تەتقىقاتى ژۇرنىلى دېگەن نېمە؟ ئىلىم تەتقىقاتى دېگەنچۇ؟ ئىلىم ساختىپەزلىكىنىڭ بىر مىللەتنىڭ مەۋجۇدلۇقى ۋە ئەقلىي تەرەققىياتىغا كەلتۈرىدىغان سەلبىي تەسىرى نېمە؟ مۇشۇ سوئاللار ئېنى ئازاب ئىچىدە ئويلاندۇرىدۇ. ئىلىم تەتقىقاتى ژۇرنىلى بىر مىللەتنىڭ، بىر قوۋمنىڭ ئەقىل خەزىنىسىنى ئاچىدىغان ئاچقۇچ؛ ئىلىم ئاشىنالىرىغا ئۆز ماھارەتلىرىنى كۆرسىتىش ئۈچۈن راستىنلا مەيدان؛ ئەقلىي مىراسلارنى ئەۋلادتىن ـ ئەۋلادقا ئۇلايدىغان رېلىس. ئىىم تەتقىقاتى بولسا ـ بىر مىللەتنىڭ ئەقلىي قۇۋۋىتى، ئىلىمگە تۇتقان پوزىتسىيەسىنىڭ ئىنكاسى. ھەقىقىي مەنىدىكى ئىلىم تەتقىقاتى قۇرۇق گەپ سېتىش ئەمەس، بەلكى بىر ئىجتىمائىي توپ كىشىلىرى بىلەن ئۇلارنىڭ مۇھىتى ئوتتۇرىسىدىكى ئەستايىدىل دىئالوگنىڭ مەلۇم بىر  دەۋر، مەلۇم بىر جەمئىيەتتىكى ئىلمىي بىلىشنىڭ نەتىجىسى. ئىلىم ساختىپەزلىكىگە يو قويۇۋاتقان، سۈكۈت قىلىۋاتقان بىر مىللەت ئەمەلىيەتتە ئۆزىنىڭ گۆرىنى كولاۋاتقان؛ ئەۋلادلىرىغا ئىلىم خارابىسىنى، دات باسقان ئەقلىنى مىراس قالدۇرۇش ئالدىدا تۇرغان مەغلۇبىيەتچى مىللەتتۇر. بۇنداق ئېچىنىشلىق ھادىسىدە پۈچۈكلىك ئەۋج ئالغان ئىلىم مۇھىتىنڭىمۇ، ئېڭى ماددىلىشىپ كەتكەن ـ مەسئۇلىيەتسىز، جان باقتى مۇھەررىرىنىڭمۇ،بىخۇد، ئىجتىمائىي گاس ئوقۇرمەننىڭمۇ، ئىلىمنى ئويۇن ئورنىدا كۆرۈشنىڭ نومۇز=سسىزلىق ئىكەنلىكىنى ھېس قىلمايدىغان بىر گۇمراھ يازارمەننىڭمۇ مەسئۇلىيىتى بار، ئەلۋەتتە.
  يۇقىرىدا تىلغا ئېلىنغان مەسىلىلەر ئېچىنىشلىق سەلبىي ئاقىۋەت پەيدا قىلماي قالمىدى. تەتقىقات ساھەيىمىزدىكى ئىلىم ساختىپەزلىكى؛ ساختا بىلىم، ماغزاپ بىلىم ھادىسىسى نۇرغۇن  ئوقۇرمەننى ئىلىم تەتقىقاتى ئەسەرلىرىنى ئوقۇمايدىغان، ئۇنىڭدىن گۇمانلىنىدىغان ھالەتكە مۇپتىلا قىلدى. مىسالەن، بىزنىڭ ئىجتىمائىيەت، ئادىمىيەت پەنلىرىمىز ساھەسىدىكى تالانت ئىگىلىرىدىن داۋۇد ئوبۇلقاسىم پەلسەپە تارىخىنى رومان، ۋەقەلىك شەكلىدە ناھايىتى چۈشىنىشلىك يورۇتۇپ بەرگەن «سوفىيەنىڭ دۇنياسى»  ناملىق داڭلىق كىتابنى ۋە «ئەرەب تىلىدا يېزىلغان پەلسەپە» قاتارلىق كىتابلارنى تەرجىمە قىلى نەشردىن چىقارغاندا، تاھىر ھامۇت «غەرپ مودېرنىزم ئەدەبىيات ئېقىملىرى»ناملىق  كىتابنى مىڭ تەستە تۈزۈپ، ئۆزى پۇل خەجلەپ يورۇقلۇققا چىقارغاندا، بۇ كىتابلارنى سېتىۋالىدىغان ئوقۇرمەرنلەر ماخمۇتجان ئىسلامنىڭ «كاككۇك قونغان تال» ناملىق مۇھەببەت ھېكايىلىرى توپلىمىنى، ھۈسەنجان ئابدۇۋەلىنىڭ «كۆزگە ئايلانغان كۆڭۈل» ناملىق مۇھەببەت تېمىسىدىكى رومانىنى سېتىۋالىدىغانلاردىن ئاز بولۇپ چىقتى [4]. تاھىر ھامۇت ئۆز يېنىدىن پۇل چىقىرىپ نەشردىن چىقارغان كىتابىدىن زىيان تارتتى[5]. مەمتىلى ئەخەت يازغان «ياشىق پەلسەپىسى» مۇ تۈزۈك بازار تاپالمىدى. بىزنىڭ  ياراملىق زىيالىيلىرىمىزمۇ ياشىشى، ئۆز ئەجرىگە تۇشلۇق نېسىۋىگە ئېرىشىشى كېرەك ئىدى. ئەمما، ئەجرىگە تۇشلۇق تۈزۈك ئىقتىسادىي ئۈنۈمگە ئېرىشەلمىگەن بۇ بىلىم ئىگىلىرى ئەمدى تىجارەت قاينىمىغا كىرىشكە مەجبۇر بولدى. مەن ئويلايمەنكى، داۋۇد ئوبۇلقاسىمدەك، تاھىر ھامۇتتەك يڭى ئىدىيە، يېڭى پىكىر ئىگىلىرى ـ زىيالىيلىرىمىزنىڭ ياشاش ئۈچۈن تىجارەت بىلەن شۇغۇللىنىشقا مەجبۇر بولۇشى بىزدىكى ئوقۇرمەن كىرىزىسىنىڭ ئاقىۋىتىدىن باشقا نەرسە ئەمەس. ھالبۇكى، بىزدىكى ئوقۇرمەن كىرزىسى دەل مەن بايا تىلغا ئېلىپ ئۆتكەن ئىلىم كىرزىسىنىڭ ئەكس تەسىرىدىن  پەيدا بولغانىدى. ئەمدىلىكتە ئوقۇرمەن كىرزىسى نەشرىياتچى، مۇھەررىر، ئاپتورلارنىڭ ئوخشاشلا مەنپەئەتىگە تەسىر  كۆرسىتىدىغان، غېمىگە غەم قوشىدىغان بىر مەسىلىگە ئايلاندى. دېمەك، ئىلىم تەتقىقاتىغا ساختىىق ئىشلەتكەن تەتقىقاتچىلار ، ئىلىم تەتقىقاتى ژۇرنىلى چىقىرىشنى ماقالە سودىسى ۋە چۆپقەتچىلىك قىلىشنىڭ پۇرسىتى قاتارىدا كۆرگەن ئاز بىر قىسىم مۇھەررىرلەر ئاۋۋال ئۆزىنىڭ گۆرىنى كولىدى، ئاندىن ئۇيغۇرلارنىڭ ئەقلىي قۇۋىتىنىڭ ئۆسۈشىگە ئاڭسىز  ۋە ئاڭلىق يوسۇندا زىيان سالدى. مانا ئەمدىلىكتە بىز بىر قىسم مۇھەررىرلەر نەپسانىيەتچىلىككە بېرىلىپ پۇلغا «ماقالە» چىقىرىدىغان نۇپۇزلۇق ئىىم تەتقىقاتى ژۇرناللىرى مۇشتەرىلىرىنىڭ نەچچە يۈزگە، ئەڭ كۆپ بولغاندا 1000 غىمۇ يەتمەيدىغان بىر بىنورمال ۋەزىيەتكە شاھىت بولماقتىمىز. بۇنى ئادىمىيەت ، ئىجتىمائىيەت پەنلىرى ساھەيىمىزدىكى بىر پاجىئە دېمەك ئامال يوق.

 پاكىت تەھلىلى(3)
بىر قۇتۇپقا ئېغىش كېسىلى: «ئۇيغۇرلارغا پەلسەپە كېرەكمۇ؟»

  2007 ـ يىلى «ئىزدىنىش» تورىدا «ئۇيغۇرلارغا پەلسەپە كېرەكمۇ؟» دېگەن تېمىدا ناھايىتى كەسكىن داۋاملاشقان، ئەمما نەتىجىسى كۆڭۈلسىز ئاخىرلاشقان بىر مۇنازىرە بولۇپ ئۆتتى. تېما يوللىغۇچى بىر پەلسەپە ھەۋەسكارى بولۇپ، پەلسەپەدىن يېڭىچە بىلىملەرنى ئۆگىنىش، پىكىر ئالماشتۇرۇش مەقسىتىدە ئىنتېر تورىغا بۇ تېمىنى يوللىغانىكەن. ئارىلىقتا بۇ تېمىغا مىسىرنىڭ ئەزھەر ئۇنۋېرسىتېتىدا دوكتۇر ئاسپىرانتىلقتا ئوقۇۋاتقان ياش ئۇيغۇر ئوقۇغۇچىلار ۋە غەبتە پەلسەپە ۋە باشقا ساھەلەردە ئوقۇۋاتقان ئۇيغۇر ئوقۇغۇچىلارمۇ ئىشتىراك قىلدى. مەن بۇ تېمىدىن ئۈرۈمچىدىكى دوستلىرىمنىڭ دەۋستى ئارقىلىق كېچىكىپ خەۋەر تېپىپ تۇرغا كىرگىنىمدە، مۇنازىرە كۆڭۈلسىز تۈس ئېلىشقا باغلىغانىكەن. سەۋەبى، بۇ مۇنازىرىگە ئىككى تەقۋادار تورداش ئىشتىراك قىلىپ، «ئۇيغۇرلارغا پەلسەپە كېرەك» دېگەن تەشەببۇسنى ئوتتۇرىغا قويغانلارنى مۇنساپىققا، خفئىندىن خائىنغا چىقىرىپ، «ئۇيغۇرلارغا ئۆزىمىزنىڭ ئىسلام پىرىنسىپلىرىمىز يېتىپ ئاشىدۇ» دېگەن ئىدىيەنى ئىلگىرى سۈرگەنكەن. نەتىجىدە، بۇ تېمىدا ناھايىتى ئىلمىي، سوغۇققان بىر ـ ئىككى تورداش بۇ تېمىدىن چېكىنىپ چىقىتپۇ، تېما كۆڭۈلسىز ئاخىرلىشىپتۇ.
   بۇ ھال مېنى ئۇزۇنغىچە ئويلاندۇرۇپ قويدى. مېنىڭچە، ھەرقانداق بىر مىللەت ئۆزىنىڭ پەلسەپە سىستېمىسىنى يارىتىشقا تىرىشىشى ھەم مەۋجۇدلۇقى، ئەقلىي قۇۋۋىتى، پىكىر قىلىش قابىلىيىتىنى ئۆستۈرۈش ئۈچۈن پەلسەپە ئۆگىنىش كېرەك  ئىدى. ئەقىدىدىن، تۈپكى، روھىي پىرىنسىپلاردىن چەتنىمىگەن ھالدا  يېڭىچە بىلىملەرنى ئۆگىنىشنىڭ ھېچقانداق زىيىنى يوق ئىدى. ئەنە شۇنداق ئويلارنىڭ ئىلكىدە يۈرگەن كۈنلىرىمىزنىڭ بىرىدە ئىلگىرى ئاچقان «سەرخۇش ئىنگلىز تىلى» سىنىپىمدا ئوقۇغان بىر ئوقۇغۇچى مەن ھەققىدە قىسقا بىر تېما يېزىپ، «ھاۋيدىكى ئۇيغۇر ياش» تېمىسىدا ئىنتېر تورلىرىدا ئېلان قىلىپتۇ. بۇ تېمىنىڭ مەزمۇنىدا مېنىڭ ھاۋايدا جەمئىيەتشۇناسلىقتا ئوقۇۋاتقانلىقىمغا ئائىت ئۇچۇر بار ئىكەن. تېمىدىن كېچىكىپ خەۋەر تېپىپ،  تېما يوللىغۇچىنىڭ رۇخسىتىسىز مەن توغرىسىدا بىر نەرسە يازغىنىدىن ئەپسۇسلاندىم. بۇ تېمىغا چۈشكەن ئىككى ئىنكاس كۈتمىگەن  يېرىمدىن چىقىپ،  ئەپسۇسلۇق  خىياللىرىمنى كۈچەيتىۋەتتى. بىر ئىنكاستا: «بۇ بالا غەربنىڭ زەھەرلىك ئىدىيەلىرىنى ئۆگەنگىلى تۇرۇپتۇ ـ دە! نېمە قىلارىدى گۇناھقا شېرىك بولۇپ!» دەپ يېزىلغان ؛ يەنە بىر ئىنكاستا: «بىزگە جەمئىيەتشۇناسلىق، يەنە بىر نېمە شۇناسلىق كېرەك ئەمەس، ئىسلام ئەقىدىسىلا كېرەك!» دەپ يېزىلغانىدى. بۇ مېنىڭ مۇشۇ خىل كۆز قاراشنى تەشەببۇس قىلىدىغانلارنىڭ ئىنتېرتورلىرىدا خېلىلا ئاۋۇپ قالغانلىقىنى ھىس قىلىپ تۇرغان چاغلىرىم بولغاچقا، ھەيران قېلىپمۇ كەتمىدىم. مەن ئادەتتە ئىنتېرتورلىدىكى ئىنكاسلاردىن راي سىناش مېتودى سۈپىتىدە قىسمەن پايدىلىنىمەن، ئەمما ئىنتېرتورلىرىدىكى ئىنكاسلارنىڭ مەن توغرىسىدا ۋە باشقا يەنە بىر ئادەم توغرىسىدا يېزىلغان قىسملىرىغا بەك چىنپۈتۈپ كەتمەيمەن. ئەمما، بايىقى ئىككى ئىنكاس كەسپىمگە مۇناسىۋەتلىك بولغاچقا، ھەم مەن «ئۇيغۇرلارغا پەلسەپە كېرەكمۇ؟» دېگەن تېمىنى ئوقۇپ ئانچە ئۇزۇن ۋاقىت ئۆتمىگەن بىر مەزگىلدە بارلىققا كەلگەن بولغاچقا، مېنى ئويغا سالدى.
   مەن ئۆز تونۇشۇمنىڭ قۇربانىغا ئايلىنىپ كەتمەسلىك ئۈچۈن ھەر ھالدا بۇ ئىنكاسلارغا جىددىي قاراپ پەلسەپە، جەمئىيەتشۇناسلىق پەنلرىنىڭ ئىسلام ئالىملىرى ئارىسىدىكى تەرەققىياتىنى بىلىپ بېقىش مەقسىتىدە ماتېرىيال ئاختۇردۇم. بايقىغىنىم شۇ بولدىكى، ھېچقانداق بىر قورال كىتابتا، ھىچقانداق بىر يەردە «پەلسەپە، جەمئىيەتشۇناسلىق زەھەرلىك» دېگەن پەتىۋا بېرىلمەپتۇ. ئەڭ قىزقارلىق يېرى ئىسلام پەيلاسوپلىرىدىن فارابىي، ئىبىن رۇشىد قاتارلىقلار ئۆزلىرىنىڭ پەلسەپەۋى سىستېمىلىرىنى ئوتتۇرىغا قويۇشتىن بۇرۇن ئۆز دەۋرىدىن بۇرۇن بارلىققا كەلگەن گىرېك پەلسەپەسىنى ئۆگەنگەنىگەن. ئەڭ قىزىق يېرى، جەمئىيەتشۇناسلىق نەزەرىيىچىسى غەربتىن ئەمەس، مۇسۇلمانلار ئارىسىدىن چىققانىكەن. يەنى، 14 ـ ئەسىردە ياشاپ ئۆتكەن ئىسلام مۇتەپەككۈرى ئىبىن خالدۇن جەمئىيەتنىڭ يۈرۈشۈش پىرىنسىپلىرى ھەققىدە قەلەم تەۋرىتىپ، فرانسىيەلىك ئاۋگۇست كومىت، ئېمىل دۇركىملاردىن تۆت ـ بەش يۈز يىل بۇرۇن جەمئىيەتچىلىك نەزەرىيەسىگە ئاساس سالغان ۋە «مۇقەددىمە» ناملىق مەشھۇر ئەسىرىنى قالدۇرۇپ كەتكەنىكەن. ئۇنىڭ بۇ ئەسىرى 1958 ـ يىلى نيۇ ـ يوركتا ئۈچ توملۇق كىتاپ بولۇپ نەشر قىلىنىپتۇ. يېقىنقى يۈز نەچچە يىلك مابەينىدىكى ئىسلام مۇتەپپەكۈرى ھېلىم زىيائۈلكەن ئىسلام ئالىمى بولۇش بىلەن بىرگە يەنە يېتىشكەن جەمئىيەتشۇناسلىق ، پەلسەپە ساھەسىدىكى ئىدىيەلەردىن چوڭقۇر خەۋەردار ئىكەن. ئۇنىڭ بۇ ئارتۇقچىلىقى نۇرغۇن پەتىۋاسىنىڭ تېخىمۇ قايىل قىلارلىق بولۇشىغا تەسىر كۆرسىتىپتۇ[7]. بوسىنىيە ـ ھىرتسگوۋىنا جۇمھۇرىيىتىنىڭ دۆلەت ئاتىسى، داڭلىق ئىسلام مۇتەپەككۈرى ئىززەتبېگۋىچ  «شەرق ۋە غەرب ئارىلىقىدا ئىسلام» قاتارلىق ئەسەرلىرىدە ئۆزىنىڭ زامانىۋى بىلىملەردىن خەۋەردار ئىكەنلىكىنى ئىپادە قىپتۇ[8]. بۈگۈنكى زاماندىكى داڭلىق ئىسلام ئالىمى، تۈركىيە مۇتەپەككۈرى فەتقۇللا گۈلەن غەبتىكى ئاكادېمىك سورۇنلارغا غەرب ئالىملىرى بىلەن ئىلمىي يوسۇندا پىكىر ئالماشتۇرۇپ تۇرىدىكەن[9]. ئەمما، مەن ھېچقايسى ئالىمنىڭ پەلسەپە، جەمئىيەتشۇناسلىق ئىلىملىرىنى چۆكۈرگىنىنى ئاڭلىمىدىم ياكى كۆرمىدىم.
  ئادىمىيەت، ـ ئىجتىمائىيەت پەنلىرى ساھەيىمىزدىكى نەزەردىن ساقىت قىلىشقا بولمايدىغان يەنە بىر پاكىت شۇكى، بۇ ساھەنىڭ نېنىنى يەۋاتقان زىيالىيلار ئارىسىدا پىكىر لاماشتۇرماسلىق، ھەمكارلاشماسلىق ، ئۈزەڭگە سوقۇشتۇرۇش خاھىشى ئېغىر؛ تەنقىد، بەھس ـ مۇنازىرىگە تۇتقان پوزىتسىيەمىزدە ئېغىر مەسىلە بار. بۇ ھال ئىلىم ئەخلاقى، تەتقىقات سۈپىتى، ئىلمىي بىلىشنىڭ تەرەققىياتىغا سەلبىي تەسىر كۆرسىتىدىغان بىرمۇنچىلىغان پايسىدىز ئامىلنى روياپقا چىقاردى. بىر ئىجتىمائىي پەن زىيالىسى پۇل ـ مالنى چوڭ بىلگەن كۈنى ئۆزىنىڭ تالانتىنى نابۇت قىلىش ئۈچۈن بىر قەدەم تاشلىغان بولىدۇ. سەۋەبى، ئادىمىيەت، ئىجتىمائىيەت پەنلىرى مەسئۇلىيەتچان، تىرەن پىكىر قىلىش، ئەستايىدىل ئىزدىنىشنى تەلەپ قىلىدۇ؛ پۇلنىلا تونۇش ئىلىم ئىگىسىنىڭ نۇرغۇن مەسىلىنى كۆرۈشتە لازىم بولىدىغان يەنە بىر كۆزىنى توسۇپ قويىدۇ؛ تەسەۋرۇرىنى ماددىيەتكە ياغلايدۇ؛ نوپۇز ۋە تاۋار ئالدىدا قەددىنى باش ئەگدۈرمەيدۇ. فرانسىيە مۇتەپەككۈرى، قۇرۇلمىچىلىق پىكىر ئېقىمىنىڭ مەشھۇر پېشىۋالىرىدىن بىرى لۇئىس لاسۇسېر نىڭ گېپى بويىچە ئېيىتقاندا ئىجتىمائىي پەنلەردە «قىلىۋاتقان پىكىرنى ئاخىرى چىقىپ ھەقدادىغا يەتكۈچە قوغلاش كېرەك». پىكىرنىڭ ئالىي ماقامىنى يارىتىش، ئۆزىنى ئىزدىنىۋاتقان تېمىدا يېڭى پىكىر ـ بايقاشنى ئوتتۇرىغا تاشلاش ئۈچۈن بىر تەتقىقاتچى ھايات غەۋغالىرى، ماددىي مەئىشەت ۋەسۋەسىسى، ئىجتىمائىي ئالاقىنىڭ ئورۇنسىز سېلىقلىرىنى تەرك ئېتىش كېرەك. بولمىسام ئۇنىڭدىن تۈزۈك بىر نەرسە چىقمايدۇ. ئەمما، بىزنىڭ ھازىر كۆتۈۋاتقىنىمىز بىر بولسا تەتقىقات ئۆلچىمىگە توشمايدىغان ساختا بىلىم، ماغزاپ بىلىم بىلەن توشۇپ كەتكەن يازما خارابلىقى؛ بىر بولسا خەلقىمىزنىڭ پىكىرىي قۇۋۋىتى، ئەقلىي مىراسلىرىغا ھېچقانچە پايدىسى تەگمەيدىغان، ئەمما ئىقتىسادىي پايدىسى بولغان ئاتالمىش «تەتقىقات تۈرلىرى» . مىسال ئۈچۈن ئالايلى، ھازىر ئادىمىيەت، ئىجتىمائىيەت پەنلىرى ساھەسىدە ئۇيغۇر مۇتەخەسسىلەر ئاسپرانت تەربىيەلەش ئىمكانىيىتىگە ئىگە بىر قانچىلا ساھە بار. ئۇنىڭ ئىچىدە فولكلور تەتقىقاتى ۋە ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىياتى تەتقىقاتى بىر قەدەر راۋاجلانغان بولسىمۇ، مۇشۇ دەۋردە ئىشلىنىشكە تېگىشلىك نۇرغۇن ئەھمىيەتلىك تېما ۋۇجۇدقا چىقمىدى. مىسالەن، فولكلور نۇقتىسىدىن تامامەن ئىشلەش مۇمكىنچىلىكى بولغان «ئۇيغۇرلاردا ئەخلاق تارىخى» ، «ئۇيغۇرلاردا نۇمۇس مەدەنىيىتى» ، «ئۇيغۇرلارنىڭ ئەنئەنىۋى بىلىش تارىخى»، «ئۇيغۇرلارنىڭ مەدەنىيەت تارىخى» ، «زامانىۋىلىققا ئۇچراشتىن ئىلگىرىكى ئۇيغۇر قۇرۇلمىسى» ، «ئۇيغۇر ئەپسانە ـ راۋايەتلىرىنىڭ گېن قۇرۇلمىسى»، «ئۇيغۇر قىممەت قارىشى» ، «ئۇيغۇر مەدەنىيىتىدىكى سىمۋوللۇق بەلگىلەر تارىخى» قاتارلىق تالاي تېخى روپايقا چىقمىدى.

 ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن ، ئابدۇرېھىم ئۆتكۈر، ئىبراھىم مۇتئىي، خەمىت تۆمۈر، ئۇيغۇر سايرانىي، ھاجى نۇرھاجى، شەرىپىدىن ئۆمەر ... قاتارلىق مەرھۇم، مۇنەۋۋەر زىيالىيلىرىمىز ئۆز ساھەلىرىدە ئۆز دەۋرىگە ئائىت ئاكادېمىك ۋەزىپىلەرنى ياخشى ئارتقۇزۇپ ئالەمدىن ئۆتتى. مىرسۇلتان ئوسمانوف ، ئابدۇكېرىم رەھمان، ئازاد رەھمىتۇللا سۇلتان قاتارلىق پېشقەدەم ئالىم ـ مۇتەخەسسىلىرىمىز ئۆز ساھەلىرىدە چامىسنىڭ يېتىشىچە نۇرغۇن تىرىشچانلىق كۆرسەتتى؛ ئەجىر ـ مېھنەلتىك ئىلمىي ئەمگەكلەرنى روياپقا چىقاردى.  ھالبۇكى، بۇنداق بىر يۈزلىنىشنى ئىشقا ئاشۇرۇش ئۈچۈن بىزدە پىكىر ئالماشتۇرۇش، ھەمكارلىشىش ئېڭى، ئۆزىمىزنىڭ بېلىش ئوربىتىسدىن تاشقىرىغىمۇ نەزەر سالالايدىغان جاسارەت ۋە داۋاملىق ھالقىش روھى بولۇشى زۆرۈر.
   ئۆزى شۇغۇللىنىۋاتقان پەننىڭ نەزەرىيىسىنى بىلمەسلىك ھەم ئۆگىنىشكىمۇ قىزىماسلىق، ئادىمىيەت، ئىجتىمائىيەت پەنلىرى ساھەسىدىكى ئىلىم ئىگىلىرىدە ساقلىنىۋاتقان يەنە بىر مەسىلە. ئەدەبىيات ، ئېستېتىكا، تارىخ ، ئېتىكا، پەلسەپە، تىلشۇناسلىق قاتارلىق ئادىمىيەت پەنلىرى، جەمئىيەتشۇناسلىق، ئىقتىسادشۇناسلىق، پىسىولوگىيە، ئىنسانشۇناسلىق قاتارلىق ئىجتىمائىيەت پەنلرىىنىڭ ناھايىتى ئۇزاقتىن بېرى راۋاجلىنىپ، بېيىپ، يېڭىلىنىپ كېلىۋاتقان نەزەرىيەسى؛ خەلقئارادىكى ئاكادېمىك ئىلىم سورۇنلىرىدا بىردەك ئېتىراپ قىلىنىدىغان ھەم تالاش ـ تارتىشقا پىلتە بولىدىغان ئىدىيە سىستېمىلىرى بولىدۇ. ئۇلارنى  ئۆگەنمەي تۇرۇپ، بۇ ساھەلەردە خالقئارادىكى ئېتىراپلىق تەتقىقات ئۆلچىمىگە يەتكۈدەك ئەسەرلەرنى ۋۇجۇدقا كەلتۈرۈش تەس.  ھەر بىر پەندە كەسىپ ئىگىلىرى سىستېمىلاشتۇرغان، تالاش ـ تارتىش قىلغان، پىكىر قىلىپ بېيىتقان نۇقتىئىنەزەرلەر، بايانلار سىستېمىسى بولىدۇ. نەزەريەدە بىر ئۇمۇ يەنە بىر قۇم بىلەن چەمبەرچەس باغلانغان ۋە بىر ـ بىرىنى تەقەززا قىلغان بولىدۇ. مىسالەن، مەدەنىيەت ئىنسانشۇناسلىقىدا «ئەنئەنە» سۆزىنى مۇلازىدە قىلماقچى بولساق، تەبىئىي رەۋىشتە ئۇنىڭ زامانىۋىلىق ئۇقۇمى بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىنى چۈشەندۈرۈپ بېرىش ۋەزىپىسىگە دۇچ كېلىمىز. بىز ئۆزىمىز شۇغۇللىنىۋاتقان پەننىڭ نەزەرىيە سىستېمىسىنى ئەستايىدىل ئۆگەنمەي تۇرۇپ مۇھاكىمە ئوبېكتى قىلىپ تاللىغان تېمىمىزنى يورۇتۇپ بېرەلەيمىز. شۇنىڭغا ئوخشاشلا، فولكلور تەتقىقاتىدا ئۇيغۇر مۇراسىملىرىنىڭ گېن قۇرۇلمىسى ھەققىدە ئىزدەنمەكچى بولغان ھەر بىر ياش فرانسىيە ئىنسانشۇناسى ھەم جەمئىيەتشۇناسى بولغان ئېمىل دۇركىمنىڭ، ئەنگلىيەلىك ئىنسانشۇناس ۋىكتور تۇرنېر نىڭ مۇراسىم ھەققىدىكى كىلاسسىك نەزەرىيەلىرىنى ئۆگەنمەي تۇرۇپ كۆزلىگەن مەقسىتىگە يېتەلمەيدۇ. دېمەك، نەزەرىيە ئۆگىنىش ـ ئىلىم تەتقىقاتى ساھەسىدە كەم بولسا بولمايدىغان، بىر ئىلىم ئىگىسى مۇقەررەر بېسىپ ئۆتىدىغان بىر جەريان. ئەمما، ئۇيغۇرلارنىڭ نۆۋەتتىكى ھاياتىدا نەزەرىيە سۆزى «تالانت، سىياسەت، مۇتەخەسسىس» قاتارلىق تۇرغان ئېيتمىغان ئوخشاش پاخال  قىلىۋېتىلگەن . نۇرغۇن ئادەم ماركىسنىڭ «كومپارتىيە خىتاپنامىسى»دا ئېيتىلغان بايانلىرىنىڭ توغرا چىمىغانلىقى ياكى ئىسپانتلانمىغانلىقىغا قاراپلا، ياكى دىن ھەققىدىكى قاراشلىرىدىن نارازى بولۇپلا ئۇنىڭغا ئىنكار قىلىش پوزىتسىيەسى تۇتىدۇ. 

 مەن بۇ نۇقتىنى 2009 ـ يىلى 1 ـ يانۋاردا ۋە 2009 ـ يىلى 5 ـ مايدا ئۈرۈمچىدە ئېلىپ بارغان «بىلىمم تونۇشم ئاكادېمىيە» تېمىسىدىكى جەمئىەت تەكۈرۈش پائالىيىتىمدە روشەن ھېس قىلدىم، يەنى، ھازىرقى ئاسپىرانتلار ئۈچ ـ تۆت يىل مابەينىدە چەت ئەللەرنىڭ نەزەرىيەلىرى بىلەن ئەدەبىياتشۇناسلىق قاتارلىق بىر قانچە ساھەدە ئۇچرىشىشقا باشلاپتۇ. 2009 ـ يىلنىڭ بېشىدا پىروفېسسور ئابدۇقادىر جالالىدىن شىنجاڭ پېداگوگىكا ئۇنىۋېرسىتېتى ئاسپىرانتلارغا ئاچقان «ئەدەبىيات ـ سەنئەت نەزەرىيىسى» دەرسىدە ئوقۇغۇچىلارغا مىخائىل باختىن ، گېئورگىي لۇكاس، يۈرگېن خابېرماس  قاتارلىق نەزەرىيەچىلەرنىڭ ئىدىيەلىرىنى ئۆتۈۋاتقانلىقىنى بايقىدىم. نەزەرىيە دېسە ھۆ بولىدىغان بىنورمال ئىلىم ھاۋاسى باش كۆتۈرگەن بىر ئىجتىمائىي مۇھىتتا بۇنى بىر ياخشى باشلىنىش دېيىشكە ھەقلىقمىز.
 
   پاكىت تەھلىلى(4)
«ھېچنىمىزم خىتابنامىسى» ۋە يۈسۈپ ھۈسەيىن قەقنۇسنىڭ تەنقىدلىنىشى

   2009 ـ يىلى 2 ـ ، 3 ـ ، ئايلاردا ئوسمانجان مۇھەممەت پاسىئان قاتتارلىق بىر قانچە يېڭى شېئىريەت ھەۋەسكارى يازغان «ھېچنىمىزم خىتابنامىسى» ۋە يۈسۈپ ھۈسەيىن قەقنۇس ماقالىلىرى « بەرقىي» تورىدا تەنقىد قىلىندى. بەھىس ـ مۇنازىرە ناھايىتى كەسكىن ۋە ئىلمىي يوسۇندا داۋام قىلدى. بەھس ـ مۇنازىرە ناھايىتى كەسكىن ۋە ئىلمىي يوسۇندا  داۋام قىلدى. تەنقىدنىڭ مەزمۇنى «ھېھنېمىزم خىتابنامىسى»دەپ ئات قويۇلغان يازمىنىڭ «گەپ تىزمىسى» ئىكەنلىكى، يۈسۈپ ھۈسەيىن قەقنۇسنىڭ يېقىنىقى يىللاردا «شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر مۇنبىرى» قاتالرىق ژۇرناللاردا ئېلان قىلىۋاتقان ماقالىلەرنىڭ قەستەن مۈجمەللەشتۈرۈش، سىرلىقلاشتۇرۇش، گەپ ئوينىتىش ئۇسۇللىرىدا يېزىلىۋاتقانلىقى ھەم قىممىتىنىڭ يوقلۇقى ھەققىدە بولۇۋاتاتتى . بۇ مېنىڭ تەتقىقات تېمامغا مۇناسىۋەتلىك مۇنازىرە بولغىنى ئۈچۈن، چۈشۈۋاتقان ئىنكاسلارغا يېقىندىن دىققەت قىلدىم. ئارىلىقتا ئوسمانجان مۇھەممەت پاسئان ۋە يۈسۈپ ھۈسەيىن قەقنۇس ئۆزىمۇ مۇنازىرىگە ئارىلاشتى. مۇنازىرىنىڭ نەتىجىسى بۇ ئىككى كىشىنىڭ ئىلمىي پوزىتسىيىسىدە، مەنتىقىلىق يوسۇندا چۈشۈۋاتقان سوئاللارغا جاۋاپ بېرىشتە ئاجىز كېپقېلىشى بىلەن ئاخىرلاشتى.
 ئەمما، بىز ئۇيغۇرلارنىڭ ئادىمىيەت، ئىجتىمائىيەت پەنلىرى ساھەلىرىدىكى مەسىلىلەرنى تەھلىل قىلغاندا شۇنىمۇ كۆرۈشىمىز كېرەككى، كونتېكىستتىن ئايرىلغان بىرمۇ ئىجتىمائىي مەسىلە بولمايدۇ. بۇ ئىككى ساھەيىمىزدىكى مەسىلىلەر جۇڭگو ئىجتىمائىي پەنلەر ساھەسىىدىكى مەسىلىلەرنىڭ ئىنكاسىدۇر. مىسالەن، 1914 ـ يىلى شاڭخەي لۇجياڭ ئۇنىۋېرسېتېتىدا بارلىققا كەلگەن جەمئىيەت شۇناسلىق كەسپى «مەدەنىيەت زور ئىنقىلاۋىي» مەزگىلىدە «غەربنىڭ زەھەرلىك نەرسىسى» دەپ قارىلىپ ئەمەلدىن قالدۇرۇلغان؛ 1989 ـ يىلىغا كەلگەندىلا بېيجىڭ ئۇنىۋېرسېتېتىدا تۇنجى جەمئىيەتشۇناسلىق فاكۇلتېتى بارلىققا كەلدى. باشقا ئىجتىمائىيەت پەنلىرىنىڭ ئەھۋالىمۇ ئانچە ياخشى بولمىدى. بۈگۈن قارايدىغان بولساق، ئىچكىرىدىكى نەرشرىياتلار غەربتە بارلىققا كەلگەن مەشھۇر ئىلىم تەتقىقاتى ئەسەرلىرىنى ئۇزاق ۋاقىت ئۆتمەيلا ئەسلىي تىلىدا ياكى تەرجىمىگە ئۇيۇشتۇرۇپ نەشر قىلىۋاتىدۇ. بىز بولساق بۇ ساھەلەردىكى مەشھۇر ئەسەرلەرنى تەرجىمە ئۇيۇشتۇرايلى دېسەكمۇ، قىلالمايۋاتىمىز. سەۋەبى، 2007 ـ يىلى ئۇيغۇر تىلدا كىتاب نەشر قىلىدىغان نەشرىياتلارغا «چەت ئەللەرنىڭ ئەسەرلىرىنى ئاپتورلىرى ۋاپات بولغىنىغا 50 ـ يىلدىن ئاشقان بولسىلا تەرجىمىگە ئۇيۇشتۇرۇشقا بولىدۇ» دېگەن ئۇقتۇرۇش چۈشۈرۈلدى. دېمەك، كېچىكىپ بايقاش، كېچىكىپ ئويغىنىش توسالغۇغا دۇچ كېلىش، زىياندىن دېرەك بېرىدۇ. شۇ تاپتا بىز ئارانلا 1960 ـ يىلىدىن بۇرۇن ئالەمدىن ئۆتكەن چەت ئەللەرنىڭ ئالىملىرى ۋە يازغۇچىلىرىنىڭ ئەسەرلىرىنى تەرجىمىگە ئۇيۇشتۇرۇش ئىمكانىيىتىگەە ئىگە. دېمەك، ئوقۇرمەنلەرنىڭ ئىلىم تەتقىقاتى ئەسەرلىرىنى ئوقۇشقا قىزىقماسلىقىمۇ، بىرەر مۇھەررىرنىڭ بىخۇدلۇقىمۇ، نەرشرىياتىنىڭ نوقۇل پايدىنى كۆزلىشىمۇ بىر ـ بىرىگە تەسىر كۆرسىتىدىغان سەلبىي نەتىجىلەر بولۇپ، ئۇيغۇرلارنىڭ ئەقلىي مىراسلىرىنى ئەۋلادلارغا ئۇلاشتا بىز ئويلاپمۇ باقمىغان قىيىچىلىقلارنى ئوتتۇرىغا چىقاردى. شۇڭا مەن ئېيتىمەنكى،  ئىلىم ھايانكەشلىكى، كۆچۈرمىكەشلىك، ساختا بىلىم، ماغزاپ بىلىم تەتقىقاتى، يازما ئاپىتى، نەشرىيات چۆپقەتچىلىكى ۋە بىدىكلىكى ئۆزى بىلەنلا  كەتمەيدۇ. ئۇ ، ئۇيغۇرنىڭ ئەقلىگە چۈشكەن مىتە. بۇنداق ھاھىدىسىلەرنىڭ يامراپ كېتىشىدە ئۆزىنى تەتقىقاتىچى، نەشرىياتچى، مۇھەررىر دەپ ئاتاپ يۈرگەن ھەر بىر زىيالىينىڭ باش تارتىپ بولماس ۋىجدانىي مەجبۇرىيىتى بار.
   يۇقىرىدا مەن ئۇيغۇرلارنىڭ ئادىمىيەت، ئىجتىمائىيەت پەنلىرى ساھەسىدىكى پەن كونتېكىستىغا مۇناسىۋەتلىك مەسىلىلەر، پەن ئوبېكتىغا مۇناسىۋەتلىك مەسىلىلەر ۋە پەن سۇبيېكتىغا مۇناسىۋەتلىك مەسىلىلەرنى ئايرىم ـ ئايرىم ھالدا ئوتتۇرىغا قودۇم. ئەمدى ماقالەمنىڭ ئۈچىنچى بۆلىكىدە مەسىلىنى نەزەرىيىۋى چوڭقۇرلۇق دەرىجخسىگە كۆتۈرۈپ، بىلىم جەمئىيەتشۇناسلىقى نۇقتىسىدىن تەھلىل قىلىشقا تىرىشىمەن ۋە پاكىت كۆرسىتىش باسقۇچىدا ئوتتۇرىغا تاشلىغان بەزى دېتاللارنى تەھلىل قىلىمەن. ماقالەمنىڭ تۆتىنچى باسقۇچىدا ئادىمىيەت. ئىجتىمائىيەت پەنلىرىنىڭ ئالاھىدىلىكى ئۈستىدە بەزى ئىزدىنىشلىرىمنى سۇنىمەن. ئاندىن مەسىلىنى ھەل قىلىشنىڭ لايىھەلىرى ھەققىدە قاراشلىرىمنى ئوتتۇرىغا قويۇپ خۇلاسىگە ئۆتىمەن.

3.نەزەرىيىۋى مۇھاكىمە: مەسىلىدىن ماھىيەتكە

    جەمئىيەتشۇناسلىقتا مەۋجۇد پاكىتلاردىن ئىجتىمائىي ھادىسىلەردىن نەزەرىيەۋى مودېل تۇرغۇزۇشقا تىرىشىلىدۇ. تۇرغۇزۇلغان نەزەرىيە يەنە بېرىپ تەتقىقاتقا يېتەكچىلىك قىلىدۇ. بىلىم، پىكىر ۋە ئىلىم ئەخلاقنىڭ بىر جەمئىيەتتىكى ئورنى ۋە رولى بىلەن بىلىمجەمئىيەتشۇناسلىقى نۇقتىسىدىن مۇھاكىمە قىلىنىدىغان تېما بولۇپ، جەمئىيەتشۇناسلىق ئايرىم پەن بولۇپ شەكىللەنگەن 150 يىلغا يېقىن ۋاقىت ئىچىدە نۇرغۇن نەزەرىيىۋى قاراشقا پىلتە بولدى، ئانالىز قىلىندى. بۇ ھەقتىكى قاراشلارمۇ يېڭىلىنىپ، بېيىپ، تولۇقلىنىپ كەلدى. بىز ئابدۇقادىر داموللا، «ئۇيغۇر بالىسى» ـ نەزەر خوجا ئابدۇسەمەتوفنىڭ بىر قىسىم يازمىسىدىن بۇ يۈزلىنىشنى كۆرەلەيمىز. ئۇنىڭدىن باشقا، 1947 ـ يىلى ئۈرۈمچىدە بىر تۈركۈم ئۇيغۇر زىيالىي قەرەللىك ئۆتكۈزپ تۇرغان دەرنەكلەر دا بۇ خىل بېلىشنىڭ تەسىرى كۆرۈلدى، مەرھۇم شۆھرەتلىك يازغۇچى خۋېر تۆمۈرنىڭ «شىنجاڭ تارىخ ماتېرىياللىرى» مەجمۇ ئەسىدە ئېلان قىلغان «دەرنەك»ناملىق ماقالىسىدە بۇ ھەقتە ئېنىق مەلۇماتلار بار. 20 ـ ئەسىردە مېتافىزىك تونۇشنى بىر قەدەر سىستېمىلاشتۇرۇپ ئىلمىي يوسۇندا ئانالىز قىلىشقا تىرىشىدىغان ئۇيغۇر زىيالىسى ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن بولدى. ئاندىن ئابدۇقادىر جالالىدىن ، داۋۇد ئوبۇلقاسىم قاتارلىق زىيالىيلار يازمىلىرىدا مېتافىزىك پىكىر ئىلمېنىتلىرىنى نامايان قىلدى. ئەمما بىزنى ئوراپ تۇرغان دۇنيانى چۈشىنىشتە مېتافىزىك تونۇش باسقۇچىدا توختاپ قالسا، ئۇرۇنۇشلىرىمىز بىزنى ئابستراكت پىكىرگە ئېلىپ بېرىپ، رېئاللىق ھەققىدە ئىلمىي بىلىشكە ئىگە بولالمايدۇ. ھازىرغىچە مېتافىزك تونۇش باسقۇچىنىمۇ تېخى ھەقدادىغا يەتكۈزمىگەن ئۇيغۇر زىيالىيلىرى تونۇشتىكى ئۈچۈنچى باسقۇچ ـ ئىلمىي باسقۇچتا، يەنى ئەمەلىي پاكىت، خام ماتېرىياللار ئاساسىدا لوگىلىكىلىق قىياس قىلىپ تۇرۇپ تونۇش باسقۇچى بولغان ئىلمىي بلىش قوراللىرى، كونكرېتراق قىلىپ ئېيتقاندا سىياسىيشۇناسلىق، ئىقتىسادشۇناسلىق ، جەمئىيەتشۇناسلىق پەنلىرى ئۇيغۇرلاردا بارلىققا كەلمىدى. ئۇيغۇر زىيالىيلىرىنىڭ ھازىر يېزىۋاتقىنى بىر بولسا ھېسسىي يازمىدۇر، بىر بولسا ئابستراكت پىكىردىن نېرىراق ئۆتەلمىگەن تونۇشنىڭ مەھسۇلىدۇر. بۇ ھال شېئىر يېزىش، ئىنتېر تورىغا تېما يوللاش بىلەن ئۆز كۆڭلىنى ئاۋۇندۇرۇپ كېلىۋاتقان، ئەمما خەلقنىڭ مەنپەئەتى ئۈچۈن خالىس خىزمەت قىلىشنى خالايدىغان بىر تۈركۈم ياش ۋە ئاسپىرانتنىڭ يۇقىرىدا تىلغا ئېلىنغان زامانىۋى پەنلەر قەسىرىگە يۈرۈش قىلىشىنى تەقەززا قىلىدۇ.

   ماقالىمىزنىڭ ئىككىنچى بۆلىكىنىڭ باش قىسىمىدا ئېيتىپ ئۆتۈلگەندەك، ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن 20 ـ ئەسىردە ئابستراكت پىكىر ئەنئەنىسىنى باشلاپ بەرگەن مۇنەۋۋەر ئۇيغۇر ئالىمى بولۇشىغا قارىماي، «ئۇيغۇر پەلسەپە تارىخى» ناملىق ئەسىرىدە نۇرغۇن ئۇيغۇر كىلاسسىكىنىڭ ئىدىيەسىنى ماركىسىزم، تارىخىي ماتېرىيالىزىم نۇقتىسىدىن باھالاپ چىقىدۇ.  مەملىكەت مىقياسىدىن ئېيتقاندىمۇ، چەت ئەللەرنىڭ ئادىمىيەت، ئىجتىمائىيەت ساھەسىدىكى مەشھۇر مۇتەپەككۈرلىرى ۋە ئۇلارنىڭ ئىدىيەلىرى 1980 ـ يىللارنىڭ ئاخىرى، 1990 ـ يىللارنىڭ بېشىغا كەلگەندىلا تەرجىمە شەكلىدە تونۇشتۇرۇلۇشقا باشلىدى. شۇ ۋەجىدىن ئالىمنىڭ ئىلمىي ئىزدىنىشلىرى، تونۇشى ۋە ئىدىيەسى ئۆزى ياشاۋاتقان ئىجتىمائىي شارائىت ۋە خىلمۇ خىل ئىدېئولوگىيەلىك چەكلىمىنىڭ تەسىرىگە ئۇچرىماي قالمىدى. بۇ خىل ھادىسىنى بىلىم جەمئىيەتشۇناسلىقنىڭ باشلامچىسى، مەشھۇر جەمئەتشۇناس كارل مەنخېيىم نەزەرىيەسىدىن پايدىلىنىپ چۈشىنىش مۇمكىن. كارل مەنخېيمنىڭ قارىشىچە، «بىلىم جەمئىيەتشۇناسلىقى ـ ئۆينىڭ مەۋجۇدلۇق،  ئىجتىمائىيەت شارائىتلىرى ھەققىدىكى نەزەرىيىۋى سىستېما... ھەرقانداق بىلىم ۋە ئىدىيە مۇئەييەن بىر ئىجتىمائىي قۇرۇلمىدىكى ئالاھىدە بىر كونتېكىست ۋە تارىخىي جەريان بىلەن زىچ باغلانغان بولىدۇ» . سەۋەبى، يېڭى شېئىرىيەت ھەركىتىنىڭ باشلامچىلىرى ۋە ھىمايىچىلىرى قاراشلىرىنىڭ قانچىلىك پىشقان ـ پىشمىغان بولۇشىدىن قەتئىينەزەر، ئۆزى بىللە ياشاۋاتقان ئىجتىمائىي توپنىڭ بىلىش چەمبىرى ۋە دەۋرنىڭ ئىدېئولوگىيەلىك توساقلىرىدىن ھالقىشقا ئۇرۇنغانىدى. بۇنى ئۇيغۇرلارنىڭ يېقىنقى نەچچە ئەسىرلىك ئىدىيە تارىخدا يېڭى بىر پەللە ياراتقان، ئەمما ئاخىرىدا ئۆز تونۇشى ۋە ئۆزى ياشاۋاتقان ئىجتىمائىي كونتېكستنىڭ تەسىرىدىن يەنىلا قۇتۇلالمىغان ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىننىڭ ماركسىزمدىن ئىبارەت ئىدىيە يولىغا مەھكەم يېپىشىشىدىن ئىبارەت بۇ رېئاللىق بىلەن سېلىشتۇرغاندا تىپىك ئەھمىيەتكە ئىگە بىر جەريان دەپ تونۇشقا بولىدۇ.

   يازمىمىزنىڭ 2 ـ بۆلىكىدە ئىلىم ھايانكەشلىكى، ماغزاپ بىلىم ۋە ساختا تەتقىقات ھادىسىنىڭ ئىپادىلىرى تونۇشتۇرۇلدى. نېمە ئۈچۈن ئىلىم چىرىكلىكى، ئىلىم ھايانكەشلىكى ھەيران قالغۇچىلىكى يوق بىر ئىشقا ئايلىنىدۇ؟ بۇ ھادىسىنى كەڭ ماكرو سىستېمىلارغا باغلاپ چۈشىنىش مۇمكىن. ھەم ئۆز نۆۋىتىدە بۇ ئېيتىم بىلەن ھوقۇق ئوتتۇرىسىدىكى ئۇناسىۋەتنى چۈشىنىشىمىزنى  تەلەپ قىلىدۇ. بىز ئۇيغۇر تىلىدا چىقىۋاتقان «ئىلىم تەتقىقاتى ماقالىسى» دەپ يېزىلىۋاتقان بارلىق يازمىنى، بارلىق ئىلىم تەتقىقاتى ئەسەرلىرىنى ئومۇملاشتۇرۇپ ئېيتىم دەپ تونۇغىنىمدا، ئاندىن مەسىلىنىڭ نەدىلىكى ئايان بولىدۇ. بۇ يەردە دېيىلىۋاتقان ئېيتىم ئۇقۇمى فرانسىيەلىك مۇتەپپەككۈر مىچىل فۇكاۋ تەرىپىدىن نەزەرىيىلەشتۈرۈلگەن بولۇپ، كەڭ دائىرىدىن ئېلىپ ئېيتقاندا، ئادەملەر، شەيئىلەر ، بىلىملەر، ئابستراكت پىكىرلەر ھەققىدىكى تەسىۋىرلەش، تەبىرلەش، كاتېگورىيەلەشتۈرۈش، ئويلىنىش شەكلىنى كۆرسىتىدۇ(مىچىل فۇكاۋ،1991). مېنىڭ يازماممۇ ، ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىننىڭ ، ئەسەد سۇلايماننىڭ يازمىلىرىمۇ بىر خىل ېيتىم. مىچىل فۇكاۋنىڭ قارىشىچە، ئېيتىم ھەرگىزمۇ ھوقۇق مۇناسىۋىتىدىن خالىي ھالدا، ئۇنىڭغا بېقىنماستىن مەۋجۇد بولۇپ تۇرالمايدۇ. ئېيتىم ۆزى مەنىۋىيىتىنى لايىھەلىگەن ئىجتىمائىي توپ كىشىلىرى ئوتتۇرىسىدىى ھوقۇق  مۇناسىۋىتىدىن خالي ھالدا ئۇنىڭغا بېقىنماستىن مەۋجۇد بولۇپ تۇرالمايدۇ. ئېيتىم ئۆزى مەنىۋىيتىنى لايىھەلىگەن ئىجتىمائىي توپ كىشىلىرى ئوتتۇرىسىدىى ھوقۇق ـ بىلىم مۇناسىۋىتىدە بارلىققا كېلىدۇ. مىچىل فۇكاۋ مۇنداق يازىدۇ: «ھوقۇق ۋە بىلىم بىر ـ بىرىنىڭ ئەينكى ... مۇئەييەن بىر تونۇشقا ئىگە ئادەم، ئۇنىڭ تونۇشىغا سەۋەپ بولۇۋاتقان ئوبېكت ۋە بۇ ئارىدىكى بىلىش شەكلى ھوقۇق ـ بىلىم مۇناسىۋىتى ھەمدە ھوقۇق ـ بىلىمنىڭ تارىخىي ئۆزگىىشلىرىنبىڭ نەتىجىسىدۇر» (مىچىل فۇڭاۋ ، 1991:27 - 8  ). بۇنى ئاددىيلاشتتۇرۇپ چۈشەنگىنىمىزدە، ئۇيغۇلارنىڭ ئادىمىيەت، ئىجتىمائىيەت پەنلىرى ساھەسىدىكى ئىلىم ھايانكەشلىكى، ماغزاپ بىلىم ۋە ساختا تەتقىقات ھادىسىسى ھەرگىزمۇ ئۇيغۇرلارغا خاس ھادىسە بولۇپ قالماستىن، بەلكى پۈتكۈل مەملىكەت مىقياسىدا يىلتىز تارقتن ھادىسىسدۇر؛ مەملىكەتتىكى ھوقۇقنىڭ دائىرىسىدىن چىقالمىغان ناتوغرا ئىجتىمائىي مۇناسىۋەتلەر ۋە چىرىك ئىلىم ھاۋاسىنىڭ ئىنكاسىدۇر. بۇ خىل ھادىسىنىڭ يىلتىزىدىن ھەل قىلىنىشى ئۈچۈن ئىلىم ھايانكەشلىكىنى ھار ئالىدىغان بىلىم ـ ھوقۇق مۇناسىۋىتى، ئىلىم چىرىكلىكىگە يول قويمايدىغان ئۈستىقۇزۇلما بولۇشى كېرەك. جۇڭگودىكى مەشھۇر ئەدەبىيات تەنقىدچىسى جۇداكېنىڭ ۋە گېرمانىيەلىك خەنزۇشۇناس ۋولفگان كۇبىن نىڭ «جۇڭگو ئەدەبىياتى بىر دۆۋە ئەخلەت» دېيىشى، چىڭخۇا ئۇنۋېرسىتېتىدىكى بىر پېروفېسسورنىڭ «جۇڭگو ئىلىم تەتقىقاتى ژۇرناللىرى ئەخلەت ئىشلەپچىقىۋاتىدۇ». دېيىشى ئاساسسىز ئەمەس. بىز بۇ يەردە مەسىلىنى ئوتتۇرىغا قويۇش بىلەنلا ئىلىم ساھەيىمىزدىكى چېرىكلىك، چاكىنىلىق ھەل بوپكەتمەيىدۇ. باسىدىغان يول ئۇزۇن. تالاي مەسىلە مائارىپ تۈزۈلمىسىگە تاقىشىدۇ. ئەمما، مەسىلىنى ئوتتۇرىغا قويماي يەنە بولمايدۇ. ئەنگلىيە لىدىز ئۇنۋېرسېتىتىنىڭ پىروفېسسورى، مەشھۇر جەمئىيەتشۇناس زىگمۇنت باۋمەننىڭ گېپى بويىچە ئېيتقاندا، «مەسىلىنى ئوتتۇرىغا قويماسلىق ئۇنى كۈنتەرتىپكە قويماسلىقتىنمۇ يامان». ئۆز نۆۋىتىدە يەنە شۇنىمۇ ئېيتىپ قويۇش كېرەككى، مىچىل فۇكاۋنىڭ ھوقۇق ، بىلىم، ئېيتىم ھەققىدىكى نەزەرىيىۋى قاراشلىرىنى ياخشى چۈشەنگىنىمىزدە، «ئۇيغۇرلاردا ئىجتىمائىي پەنلەر تەبىئىي پەنلەرگە قارىغاندا بەكرەك تەرەققىي قىلغان» دېگەن قاراشنىڭ نەقەدەر ساددىلارچە ئېيتىلغانلىقىنى بايقايمىز؛ ھەم بىر قىسىم ئەدەبىيات ھەۋەسكارى ئارسىدا ئورتاق ئارمانغا ئايلانغان  ئۇيغۇر ئەدەبىياتىنى دۇنياغا تونۇتۇش خىياللىنىڭ تامامەن بىر شېرىن چۈشش، خام خىيال ئىكەنلىكىنى چۈشىنىپ يېتىمىز.

4. ئادىمىيەت، ئىجاتىمائىيەت پەنلىرى نېمىدىن دېرەك بېرىدۇ؟
  
   ئادىمىيەت پەنلىرى ئىنساننىڭ مەۋجۇدلۇق شارائىتىنى تەتقىقات ئوبېكتى قىلىدۇ. ئەدەبىيات، پەلسەپە، تارخ، دىنشۇناسلىق ، سەنئەت ، مەدەنىيەت تەتقىقاتى، تىلشۇناسلىق قاتارلىق ساھالەر ئادىمىيەت پەنلىرىنىڭ دائىرىسىگە كىرىدۇ. غەبرتە ئادىمىيەت تەتقىقاتى قەدىمكى گىرېك دەۋرىدىلا باشلانغان. 19 ـ ئەسىردىن تارتىپ ئادىمىيە پەنلرىنىڭ ماھىيىتى ھەققىدە ئورتاق ئېتىراپ قىلىنىپ كېلىۋاقتان بىر قاراش شۇكى، ئادىمىيەت پەنلىرى بىزنى ئۆزىمىز ھەققىدە ئويلىنىشقا يېتەكلەيدۇ. ئادەم كزى ھەققىدە چوڭقۇر ئويلانىنىدا، ئۆزىنىڭ كىملىكى ۋە مەۋجۇدلۇق شارائىتىنى، روھىيىتىدىن كېلىۋاتقان تىۋىشلارنى تېخىمۇ ياىشى چۈشىنەلەيدىغان بولىدۇ. ئادىمىيەت پەنلىرىنىڭ پېشىۋالىرىدىن بىرى، گېرمانييىلىك مۇتەپەككۈر ۋىلخېلىم دىلسى نىڭ قارىشىچە، «ئادىمىيەت پەنلىرى ئىنساننىڭ كەچۈرمىشلىرىنى چۈشىنىشكە تىرىشىشتەك خاراكتېرى بىلەن تەبىئىىي پەنلەردىن پەرقلىنىدۇ. كەچمىشلەر ئوتتۇرىسىدىكى رېشتىنى بايقاش بىر يولدىكى مەسلەكداش ئادەملەرنى ئورتاق بىر تونۇش ئاساسىدا بىر يەرگە ئەكىلىدۇ. تەبىئىي پەنلەر ھادىسىلەرنى سەۋەپ ـ نەتىجە مۇناسىۋىتى نۇقتىسىدىن شەھلەشكە تىرىشىدۇ، ئەمما ئىنساننىڭ ھېس ـ  تۇيغۇسى، كەچۈرمىشلىرىگە مۇناسىۋەتلىك مەسىلىلەرنى ھەل قىلالمايۇ. ئادىمىيەت پەنلىرىدە بولسا ھادىسىلەرنى قىسمەنلىك بىلەن پۈتۈنلۈك ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋەت نۇقتىسىدىن چۈشىنىمىز» . ئومۇمەن ئادىمىيەت پەنلرىگە ئوتتەك مۇھەببەت باغلىغان ئىلىم ئەھلى ۋە ئوقۇغۇچىلاردا تەبىئىي پەن مېتودلىرى بىلەن چۈشەندۈرۈپ بولغىلى بولمايدىغان ۋىجدانىي تۇيغۇ پەيدا بولىدۇ، [ئىنھان ئىستىقامەت ئىستىكى كۈچىيىدۇ؛ ئۆزى ھەققىدە ئويلىنىش ئۇلار ھاياتىنىڭ بىر تەركىبىي قىسىمىغا ئايلىنىدۇ. ئۆزلۈك ھەققىدە ئويلىنىش ۋە پىكىر قىلىشتىن كەلگەن ھۇزۇرنى ماددىي نەرسىلەر بىلەن ئۆلچەپ بولغىلى بولمايدۇ. شۇڭا، ئادىمىيەت ئەپنلىرىنىڭ قانچلىك قىممىتى بار دەپ سوراش پۈتۈنلەي بىھۇدە ۋە ئەخمىقانە ئىشتۇر. ئىنسان پىكىرگە ئۆتكەندە روھىنىڭ گىمناستىكىغا قاتنىشىپ ئۆزىنى تاكامۇللاشتۇرىدىغانلىقى ئېنىق. بۇنى ماددىيەتكە قويغان ئۆلەم بىلەن بىلىپ بولغىلى بولمايدۇ. مىسالەن، ئەدەبىياتقا بولغان ئوتتەك قىزغىن مۇھەببەت ھەممە نەرسە ماددىيلىق بىلەن ئۆلچىنىدىغان جەمئىيەتتە بىزنىڭ ئىجاد قىلىش جاسارىتىمىزنى ساقلاپ بېرىدۇ. ئەنگلىيەلىك مەشھۇر ئەدەبىيات نەزەرىيەچىسى،  ئوكسفورد ئۇنىۋېرسېتېتىنىڭ پىروفېسسورى تېررىي ئىگلېتوننىڭ قارىشىچە، «ئەدەبىيات ئاۋامنى ئىنسانىيلىققا، مېھرگە باشلايدۇ. ئەدەبىيي ئەسەر ئوقۇش ئادەم يالغۇز تۇرۇپ، ئويلىنىپ تۇرۇپ قىلىدىغان ئىش بولغاچقا، ئوقۇرمەن ئۆزىنى باشقىلارنىڭ ئورنىغا قويۇپ پىكىر قىلشىنى ئۆگىنىدۇ... ئىنساننىڭ روھىي دۇنياسىدىكى گادايلىشىشقا يۈزلەنگەن بۇلۇڭلار ئەدبىي ئەسەر ئوقۇش ئارقىلىق ئارام تاپىدۇ»
   ئىجتىمائىيەت پەنلىرىنىڭ ئالاھىدىلىكى، تەتقىقات ئوبيېكتى ئادىمىيەت پەنلىرىڭكىدىن پەرقلىنىدۇ. كەڭ مەنىدىن ئېيتقاندا، ئىجتىمائىي پنەلەر جەمئىيەت بىلەن ئىنسانلار ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋەتنى تەتقىق قىلىدۇ. جەمئىيەتشۇناسلىق، پىسخولوگىيە، ئىنسانشۇناسلىق، ئىقسادشۇناسلىق، سىياسىيشۇناسلىق قاتارلىق پەنلەر ئىجتىمائىيەت پەنلىرى دائىرىسىگە كىردىۇ. ھالبۇكى، بۇ پەنلەر ئوتتۇرىسىدا ھەمىشە  دېگۈدەك گىرەلىشىش، كېسىشىش مۇناسىۋىتى كۆرۈلىدۇ. ۋاقتى كەلگەندە، جەمئىيەتشۇناسلىق تېمىسىدا قەلەم تەۋرىتىۋاتقان بىر ئىلىم ئەھلى كز نۇقتىئىنەزىرىنى دەلىللەش ئۈچۈن ئىجتىمائىي پەنلەرنىڭ باشقا ساھەلىرىدىن ئۆزىگە نەزەرىيەۋى قورال ئىزدىشى مۇمكىن. يېقىنقى 20 ـ 30 يىل مابەينىدە خەلقئارا ئىجتىمائىيەت تەقتىقاتى ساھەسىدە كېسىشمە پەنلەر تەتقىقاتىنىڭ باش كۆتۈرۈشى ئاساسسىز ئەمەس. مىسالەن، مەن تاكى يېقىنقى مەزگىلىچە كىملىك تېمىسىنى جەمئىيەتشۇناسلىق نۇقتىسىدىن تەھلىل قىلغىلى بولىدۇ دەپ ئويلايتتىم. يېتەكچى ئوقۇتقۇچۇمنىڭ مىللىي كىملىك ھەققىدىكى دەرسىگە قاتنىشىش داۋامىدا، ئامېرىكىلىق مەشھۇر ئىقتىساتشۇناس، 2001 ـ يىللىق بوبېل ئىقتىساد مۇكاپاتى ساھىبى جورجىي ئاكېرلوف نىڭ مىللىي كىملىكنى ئىقتىسادشۇناسلىق ئىلمىنىڭ مېتودلىرى بىلەن فورمۇلالاشتۇرۇپ تەتقىق قىلغانلىقىنى بىلىپ ھەم قاتتىق ھەيران قالدىم ھەم ئەيئىلەر، ھادىسىلەرنى تونۇشتىكى مېتود ۋە پىكىر بىر ئىلىم ئىگىسىنىڭ ئۆز تونۇشى ۋە مەدنىيەت چەمبىرىكىنىڭ قۇربانىغا يالىنىپ كەتمەسلىكى ئۈچۈن ئۆزىنىڭ بىلىش ئۇسۇلى ۋە ئىلگىرىكى يازمىلىرىدىن ئىزچىل گۇمانلىنىپ تۇرۇشى زۆرۈرلۈكىنى يەنىمۇ ئىلگىرىلەپ ھېس قىلدىم.
   ئىجتىمائىي پەنلەر ياۋروپا بىلىش تارىخىنىڭ مەھسۇلى بولۇپ، 19 ـ ئەسىردە تەبىئىي پەنلەرنىڭ تەرەققىياتىغا ئەگىشىپ پەيدا بولدى ۋە تەبىئىي پەنلەردىكى ھەربىر بايقاشنى پاكىت ئارقىلىق دەلىللەشتىن ئىبارەت تەجرىبىچىلىك مېتودىنى قۇبۇل قىلدى. تاكى 1945 ـ يىلىغىچە ئىجتىمائىي پەنلەر ئاساسلىقى فرانسىيە، ئەنگلىيە، گېرمانىيە، ئىتالىيە قاتالرىق ياۋروپا ئەللىرى ۋە ئامېرىكىدا راۋاجلاندى. ھەتتا بۈگۈنمۇ بىز خجتىمائىي پەنلەر ساھەسىدە باش كۆتۈرگەن دۇنياۋى ئالىملارنىڭ ياۋروپالىق ئىكەنلىكىدىن ئىبارەت بىر رېئاللىقنى كۆرمەكتىمىز . بۇ ھال ئىجتىمائىيەت پەنلىرىنىڭ تەرەققىىياتىنى ئىلگخرى سۈرۈش ياۋروپا ۋە ئامېرىكىنىڭ ئىجتىائىي پەنلەر ساھەسىدە بارلىققا كەلگەن ئىككى ئەسىرلىك ئىلمىي بلىش تارىخىنى قېتىرقىنىپ ئۆگىنىشىمىزنىن تەلەپ قىلىدۇ. بۇ ھەرگىزمۇ غەبكە چوقۇنغالىق ياكى غەربنىڭ زەھەرلىك نەرسىسىنى ئۆگەنگەنلىك ئەمەس، بەلكى ئۇيغۇرنىڭ ئەقلىي، پىكرىي قۇۋۋىتىنى ئۆستۈرۈش، بۇ ساھەدىكى ئەقلىي مىراسلارنى ئەۋلادلارغا ئۇلاش يولىدا، ئالغا كەتكەنلەرنىڭ تەجرىبىلىرىدىن ئۆرنەك ئېلىش مەقسىتىدە ھامان بېسىپ ئۆتىدىغان بىر جەريان. بىز غەربنىڭ ئىجتىمائىي پەنلەر ساھەسىدىكى ئىلمىي بايقاشلىرىنى ئاۋۋال ئۆگىنىشىمىز، ئاندىن ئۇيغۇرغا خاس ئەقىل سەمرىسىنى تاۋلاپ چىقىش ئۈچۈن ئۇنى ئۇنتۇپ، ئۆزىمىزگە خاس بىر يول ئىزدىنىشىمىز شەرت. ئۆگەنگەن نەرسىلىرىمىزگە قۇل بوپكەتسەك تېخىمۇ بولمايدۇ.
   ئومۇملاشتۇرۇپ ئېيتقاندا، «ئىجتىمائىي پەنلەر ساھەسىدە ئاز دېگەندە مۇنداق ئۈچ خىل بىلىم ئىشلەپچىقىرىلىدۇ. بىرىنچى، جەمئىيەتنىڭ ئادەم بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىدىكى قانۇنىيەتلەرنى يېىشپ بېرىدىغان سىستېمىلىق نۇقتىئىنەزەرلەر؛ ئىككىنچى، بىر ئىجتىمائىي توپنىڭ  ئادەملەرنىڭ مۇئەيىەن بىر جامائەتچىلىكنىڭ ياشاش شەكلى، دۇنيانى چۈشىنىشتىكى ئۇسۇلى ھەققىدىكى خاتىرە ۋە بايان؛ ئۈچىنچى، مۇئەييەن بىر ئىجتىمائىي كونتېكسىتقا تەتبىقلىغى بولىدىغان قۇرۇلما خاراكتېرلىك مودېللار» . بۇ خىل ئالاھىدىلىك ئىجتىمائىي پەنلەردە بىزنىڭ مېتودولوگىيە ۋە مۇناسىۋەتلىك نەزەرىيەدىن خەۋەردار بولۇشىمىزنى تەلەپ قىلىدۇ. سەۋەبى، ئىجتىمائىي پەنلەردىكى زىيارەت قىلىش، ياندىن كۆزىتىش ، راي سىناش ئېيتىم ئانالىزى، ئەھۋال تەھلىلى ، مەزمۇن ئانالىزى، ئوبراز ـ ئىماگ ئانالىزى، تەجرىبە ئىشلەش قاتالرىق سۈپەت تەتقىقاتى مېتودلىرى ۋە دىئاگراممىلىق تەھلىل، ئېھتىماللىق ئانالىزى قاتارلىق سان مىقدارلىق تەتقىقات مېتودلىرى تەتقىقاتچىغا دەلىل ـ پاكىتنى نەدىن تېپىش، پاكىتنى قانداق تەكشۈرۈش ، پاكىت بىلەن يالغاننى قانداق ئايرىش، ئامۇملۇققا ئىگە ئالاھىدىلىكلەرنى قانداق بايقاش ئۇسۇللىرىنى دەپ بېرىدۇ. نەزەرىيە بولسا بىز ياشاۋاتقان دۇنيا ھەققىدىكى ئادەتلەنگەن تونۇش ۋە تەييار بىلىم دىن ھالىقىغان شەرھ ۋە نۇقتىئىنەزەرلەر سىستېمىسى بولۇپ، بىزنىڭ ئىجتىمائىي ھادىسىلەرنى سىستېمىلىق يوسۇندا چۈشىنىشىمىز ئۈچۈن زۆرۈر باغلىنىش ۋە تەبىرلەرنى بېرىدۇ. ئەمما، ئىجتىمائىي پەنلەردە بىزنىڭ بىر نەزەرىيىنى تۇرغۇزۇشىمىز ئۈچۈن باشقا نۇرغۇنلىغان نەزەرىيە سىستېمىسى بىلەن تونۇشىشىمىزغا توغرا كېلىدۇ. مىسالەن، بىز نامراتلىق بىلەن جىنايەت ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋەتنى يېشىپ بەرمەكچى بولساق، كىشىلەرنى جىنايەت ئۆتكۈزۈشكە ئۈندەۋاتقان سەۋەپ، ھەكەتكە يۈكلەنگەن ئىجتىمائىي مەنە ۋە بىر تۈركۈم ئىجتىمائىي توپنى نامراتلىق يولىغا سىقىپ چىقارغان تۈزۈلمە خاراكتېرلىك چەكلىمىلىكلەر ھەققىدىكى بىر قاتار نەزەىيەنى تەتبىقلىشىمىز كېرەك. بۇ نۇقتىدىن قارىغاندا، مېنىڭ ئۇيغۇرلاردا ھەقىقىي مەنىدىكى ئىجتىمائىي پەنلەر بارلىققا كەلمىدى دېيىشىمدىكى سەۋەب شۇكى، بۇ ساھەدىكى ئىلىم ئىلگخرى ئۆزى  شۇغۇللىنىۋاتقان پەننىڭ نەزەرىيەسى، مېتودولوگىيەسىنى مۇكەممەل ئۆگەنمىگەن. بۇ ئىشقا تەتقىقاتچىلىرىمىز بۇنىڭدىن كېيىن سەل قارىماسلىقى كېرەك.
   ئادەتتە، تۇرمۇشتىكى بىلىش جەريانى بىلەن ئىجتىمائىي پەنەلردىكى بىلىش جەريانى پەرقلىنىدۇ. ئادەتتە تۇرمۇشتا بىز ئەنئەنە ۋە مەدنىيىتىمىز ئاساسىدا بىلىشكە ئىگە بولىمىز. ھالبۇكى، ئەنئەنە ۋە مەدەنىيەت بىزگە ياشاشتا كەم بولسا بولمايدىغان مۇئەييەن بىر قىممەت قارىشىنى ئاتا قىلسىمۇ، كۆپ ھالدا ھادىسىلەر ۋە شەيئىلەرنى ئىلمىي يوسۇندا بىلىشىمىزگە توسقۇنلۇق قىلىدۇ. مىسالەن، بىر قىسىم خىرستىئان مېدىيەلەردىكى تەشۋىقاتلارنىڭ تەسىرى بىلەن ئىسلام دىنى ۋە مۇسۇلمانلار ھەققىدە بىر مۇنچە خاتا تونۇشقا ئىگە. ئۇ تونۇشلارنىڭ كۆپىنچىسى ئەمەلىيەتكە ئۇيغۇن ئەمەس. چۈنكى، مەدەنىيەت چەمبىرىكى ۋە ئەتراپتىكىلەر بىلەن ئورتاقلىشىدىغان، ئادەتكە ئايلانغان تونۇش ئۇلارنىڭ مەسىلىگە ئىلمىي نۇقتىدىن قارايدىغان كۆزىنى توسۇپ قويغان. ئىجتىمائىي پەنلەردىكى ئىلمىي بلىش جەريانىدا بولسا كۈندىلىك تونۇشنىڭ تەسىرىگە ئۇچرىماسلىققا تىرىشىدۇ. كىشىلەرنىڭ ئادەتلەنگەن تونۇشى خاتا بولۇپ چىقىدۇ، شۇڭا ئادەتلەنگەن تونۇش بىلەن يېزىلغان يازما ھېسسىي بولىدۇ. ئۇيغۇرلارنىڭ 20 ـ 30 يىللىق ئېيتىم تارىىدا بۇنداق ھېسسىي يازما ھەقىقەتەن ككپ يېزىلدى. ھېسسىي يازما بىر مىللەتنىڭ پىكرىي قۇۋۋىتىگە ھېچقانچە تەسىر كۆرسىتەلمەيدۇ.
   نۇرغۇن سىياسىيون، ھۆكۈمەت ئەمەلدار ۋە ئۇستاتلىققا ئامراق ئادەملەر ئۆزلىرىنى ئىجتىمائىي جەمئىيەت مۇتەخەسسىسلىرىدەك ھېس قىلىدۇ. ئەمەلىيەتتە ئۇلارغا قالتىس تۇيۇلۇپ كېتىۋاتقان قاراشلار ئادەتلەنگەن تونۇشىنىڭ مەھسۇلى. جەمئىيەتشۇناسلىق ئىلىمىنىڭ پېشىۋالىرىدىن بىرى، فرانسىيەلىك مۇتەپپەككۈر ئېمىل دۇركىم بۇنى «تەييار بىلىم» دەپ ھەققىدە توختىلىپ مۇنداق يازىدۇ: «بۇنداق تونۇشلار شەيئىلەرنىڭ ماھىيىتى ھەققىدە بىزگە ھېچنېمە دەپ بېرەلمەيدۇ. چۈنكى ئۇلار ئادەتتىكى كەچۈرمىش جەريانىدا ئېرىشىلگەن تونۇش بولۇپ، بىزنىڭ ھەركىتىمىزنى بىز ياشاۋاتقان دۇنياغا ماسلاشتۇرۇش رولىنىلا ئوينايدۇ. بىزنى ئاخىرقى ھېساپتا بىر تەرەپلىمە قاراشقا، ھېسسىىي ھۆكۈملەرگە، ئۆتكۈنچى تەسىراتلارغا، ئاڭ ئاخىرىدا تېڭىرقاشقا ئاپىرىدۇ» . مىسالەن ئېيتساق ، ئۇيغۇرلاردا ھازىر ئادەتلەنگەن تونۇشنىڭ تەسىرىگە  ئۇچرىغان، تامامەن ئىككى قۇلۇپقا چىقىپ كەتكەن ئىككى خىل قاراش بار. بىرى، «ئۇيغۇرلار تارىختىن بېرى شانلىق مەدەنىيەتلەرنى، بۈيۈك نەتىجىلەرنى ياراتقان خەلق» دېگەن تونۇش، يەنە بىرى، «ئۇيغۇرلار تۈگەشتى» دېگەن تونۇش. بىرىنچى خىل تونۇش تالاي ئۈمىدۋار ئۇيغۇرغا خۇشياقىدۇ. ئەمەلىيەتتە ئۇيغۇرلار قاراخانلار خانلىقى، سەئىدىيە خانلىقى قاتارلىق دەۋرلەردە ھەقىقەتەن پارلاق نەتىجىلەرنى، شانلىق مەدەنىيەتلەرنى ياراتقان بولسىمۇ، سەئىدىيە خانلىقى مۇنقەرز بولغان 300 يىلدىن ئارتۇق ۋاقىت ئىچىدە ئىزچىل كەينىگە چېكىنگەن. 20 ـ ئەسىرنىڭ مۇئەييەن باسقۇچلىرىغا كەلگەندىلا ئاندىن يەنە ئۇيغۇرلاردا ئويغىنىش، ئۆزىنى تونۇش يۈزلىنىشى كۆرۈلگەن. شۇڭا «ئۇيغۇرلار تارىختىن بېرى شانلىق مەدەنىيەتلەرنى، بۈيۈك نەتىجىلەرنى ياراتقان» دېگەن تونۇش مەدەنىيەت چەمبىرىكى ۋە تەييار بىلىمنىڭ تەسىرىگە ئۇچرىغان بولۇپ، ئىلمىي مېتودلار بىلەن تەكشۈرسەك نۇرغۇن شۈبھە ۋە سوئالغا سەۋەپچى بولىدۇ. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، خېلى بىر تۈركۈم چۈشكۈن ئۇيغۇر ئارسىدا مودا بولۇۋاتقان «ئۇيغۇرلار تۈگەشتى» دېگەن تونۇشقا كەلسەك، بۇمۇ ئادەتلەنگەن تونۇشنىڭ مەھسۇلى بولۇپ، ئىلمىيلىكى يوق. ئۇيغۇرلارنى ـ نى سىياسىي بوران ـ چاپقۇن، نى ـ نى كىرىزىسنى باشتىن كەچۈرگەن بولسىمۇ، مەۋجۇدلۇقىنى ساقلاپ كەلگەن . بىز مىللەت جەمئىيەتشۇناسلىقى مېتودلىرى بىلەن تەكشۈرسەك، بۇ خىل تونۇشنىڭ ئاساسسىز ئىكەنلىكىنى بايقايمىز. ئىجتىمائىي پەنلەر تەتقىقاتىدا بۇ خىلدىكى ھېسسىي ھۆكۈم ۋە ئادەتلەنگەن تونۇشتىن ساقلىنىشىمىز لازىم؛ ئىلمىي بىلىش ئادەتلەنگەن تونۇشنىڭ ئورنىنى ئېلىشى كېرەك. ئىجتىمائىي پەنلەرنىڭ ماھىيىتى ھەققىدە توختالغاندا نەزەردىن ساقىت قىلىشقا بولمايدىغان يەنە بىر پاكىت شۇكى، ئىجتىمائىي پەنلەرنىڭ تەرەققىياتى ھەر ۋاقىت بىر جەمئىيەتتىكى ئىدېئولوگىيە قۇرۇلۇشىنىڭ چەكلىمىسىگە ئۇچرايدۇ. ئىدېئولوگىيە قۇرۇلۇشى مۇئەييەن غايە ـ نىشانلار ئۈچۈن قىممەت قارىشى پەيدا قىلىشقا تىرىشىدۇ. بۇنىڭبىلەن ئىلمىي تونۇشتا لازىم بولىدىغان سۈزۈك ئەقىل، تەسەۋۋۇرغا پەردە تارتىدۇ. ئۇيغۇرلاردا ئادىمىيەت، ئىجتىمائىيەت پەنلىرىنىڭ تەرەققىي قىلالماسلىقىدىكى سەۋەبلەرنىڭ بىرىمۇ شۇ. ئىدېئولوگىيە، ئىجتىمائىي كونترول ئىلمىي  ئاكادېمىيە  ئىشلرىىغ ئاارىلاشقاندا، بۇنىڭ ئاقىۋىتى تېخىمۇ مۆلچەرگۈسىز بولىدۇ. ئىدېئولوگلار مۇئەييەن بىر مەقسەتكە يېتىش، مەۋجۇد شارائىتنى ساقلاپ قېلىش ياكى ئۆزگەرتىش ئۈچۈن شەيئىلەرنىڭ سەۋەپ ـ نەتىجە مۇناسىۋىتىنى مۇئەييەن بىر مەسلەك ياكى بىرلا نۇقتىغا باغلاپ قويىدۇ. جەمئىيەتشۇناسلىق نۇقتىسىدىن ئالغاندا بۇنىڭ ئىدېئولوگىيەلىك پىكىر قىلىش جەريانى «خۇشياقىدىغان پىكىر» نى ئىزدەش جەريانى بولۇپ ، ئۇنى بىلىشنىڭ كۈشەندىسى دېيىشكە بولىدۇ.
      

 5. خۇلاسە ئورنىدا: نېمە قىلالىشىمىز مۇمكىن؟
   ئۇيغۇرلارنىڭ ئادىمىيەت، ئىجتىمائىيەت پەنلىرى تەتقىقاتىدىكى مەسىلىلەر ئېغىر ئاقىۋەت پەيدا قىلدى. بۈگۈن بىزنىڭ شاھىت بولۇۋاتقىنىمىز زىيالىيلىرىدىن تارتىپ ئوقۇغۇچىلىرىغىچە ئاساسەن دېگۈدەك چوڭقۇر يېزىلغان ئىلىم تەتقىقاتى ئەسەرلىرىنى ئوقۇمايدىغان، ئىلىم تەتقىقاتىنىڭ كۇرسى چۈشكەن، ئوقۇرمەن كىرىزىسى ئەۋج ئالغان ئېچىنىشلىق بىر رېئاللىقتۇر. بۇ خىل بىنورمال رېئاللىقنىڭ باش كۆتۈرۈشىدە ئىلىم تەتقىقاتى ژۇرنىلىنىڭ باش مۇھەررىلىرىدىن تارتىپ نەشرىياتلارغىچە، پىروفېسسورلاردىن ماگىستىرلارغىچە، ئۇنۋان باھالىغۇچىلاردىن تارتىپ ئۇنۋان كويىدا ئىلىم ئەخلاقىنى تامام ئۇنتۇغان ساختا تەتقىقاتچىلارغىچە، ... ھەمىلا ئادەمنىڭ مەسئۇلىيىتى بار. بىز كۆرۈۋاتقان بۇ رېئاللىقتا ھىسسىي يازما، ماغزاپ يازما، ساختا يازما يامراپ كەتكەن بىر يازما خارابىلىكى كۆزگە تاشلىنىدۇ. ئەلۋەتتە، بۇ دېگەنلىك ئىنتايىن ئاز ساندىكى سۈپەتلىك ئىلىم تەتقىقاتى ئەسەرلىرى تېخىمۇ جىق بولۇشى كېرەك ئىدى. مېنىڭ نەزىرىمدە، ئىلىم تەتقىقاتى ژۇرناللىرىدا ئىلىم چىرىكلىكى ۋە چاكىنىلىقىغا يول قويۇۋاتقانلار، ئىلىم تەتقىقاتىنى ئويۇن ئورنىدا كۆرۈۋاتقانلار مىللەتنىڭ ئەقلىي قۇۋۋىتىنىڭ دات بېسشىغا يول قويۇۋاتقانلاردۇر؛ توغرىراقى ، ئەۋلادلىرىمىزغا سېسىق، پور ئالما بېىسپ كەتكەن سىۋەت كەبىي خارابىلىشىۋاتقان «ئىلىم سۇپىسى» نى تەييارلاۋاتقانلاردۇر. بۇنداقلارنى ئىلىمنىڭ قاتىللىرى ، مىللەت ئەقلىنىڭ گۆركارلىرى دېمەي ئامال يوق.
   مەن ماقالەمنىڭ ئىككىنچى بۆلىكىدە پەن ئوبيېكتىغا مۇناسىۋەتلىك مەسىلىلەر، پەن سۇبيېكتىغا مۇناسىۋەتلىك مەسىلىلەر ۋە پەن كونتېكىستىغا مۇناسىۋەتلىك مەسىلىلەرنىڭ ئىپادىلىرىنى تەھلىل قىلدىم. بۇنىڭ ئىچىدە پەن كونتېكىستىغا مۇناسىۋەتلىك مەسىلىلەرنى ھەل قىلىشقا ھازىرچە بىزنىڭ قۇربىتىمىز يەتمەيدۇ. تىرىشساق، ئىمكانىيەتلەرنى سەپەرۋەر قىلساق، پەن سۇبيېكتىغا مۇناسىۋەتلىك بىر قىسىم مەسىلە يېقىنقى 10 ـ 20 يىل ئىچىدە  ھەل بولۇشى مۇمكىن. پەن سۇبيېكتىغا مۇناسىۋەتلىك مەسىلىلەر ھەل بولسا، تەبىئىي يوسۇندا پەن ئوبيېكتىغا مۇناسىۋەتلىك بەزى مەسىلىلەرمۇ ھەل بولىدۇ دەپ ئويلايمەن. بۇ دېگەنلىك ئىلىم ئەھلى ئۆزىگە، نەشرىياتچى ۋە مۇھەررىر ئىلمىي ئۆتكەلگە تەلەپنى قاتتىق قويسا، پىداكارلىق كۆرسىتەلەيدىغان تالانتلىق ياشلىرىمىز بولسا، ئادىمىيەت، ئىجتىمائىيەت ساھەسىدىكى مەسىلىلەر ئاستا بولسىمۇ، قىسمەن دائىرىدە بولسىمۇ ھەل بولىدۇ دېگەنلىكتۇر. تۆۋەندە تىرىشساق پۈتۈنلەي قىلغىلى بولىدىغان، ئىمكانىيەتلىرىمىز يار بېرىدىغان ئىشلارنى ئوقۇرمەنلەر بىلەن ئورتاقلاشماقچىمەن.
  «1». ئادىمىيەت، ئىجتىمائىيەت پەنلىرىنىڭ نەزەرىيە، مېتودولوگىيە قۇرۇلۇشىنى لايىھەلەش.
  تۇنجى قەدەمدە قىلىدىغان مۇھىم ئىش سۈپىتىدە يېقىنقى 10 يىل ئىچىدە ئەدەبىياتشۇناسلىق ، جەمئىيەتشۇناسلىق ، ئىنسانشۇناسلىق ، پىسخولوگىيە، سىياسىيشۇناسلىق، ئېتىكا، ئېستېتىكا، ئىقتىساد شۇناسلىق ساھەلىرىدە خەلقئارادىكى نوپۇزلۇق ئالىملار يازغان نەزەرىيەگە، مېتودولوگىيەگە ئائىت كىلاسسىك كىتابلارنى تەرجىمىگە ئۇيۇشتۇرۇش ۋە بۇ پەنلەرنىڭ تارىخىدا مۇناسىۋەتلىك يېزىلغان كىتابلارنى تەرجىمە قىلىش لازىم. سەۋەبى، نەزەرىيە ۋە مېتودولوگىيە ئادىمىيەت، ئىجتىمائىيەت پەنلىرىنىڭ جېنى. ئەڭ قىزىقارلىق يېرى، بىزدە ئەدەبىيات، مەدەنىيەت ئىنسانشۇناسلىقى ساھەلىرىدە ئەسپىرانت تەربىيەلەش ئورۇنلىرى ۋە خېلى كۆپ زىيالىينىڭ بولۇشىغا قارىماي، ھەتتا نوپۇزلۇق ئاپتور تەرىپىدىن يېزىلغان ئەدەبىيات نەزەرىيەسى، ئىنسانشۇناسلىق نەزەرىيەسى كىتابلىرى ۋە مېتودولوگىيەگە مۇناسىۋەتلىك كىتابلارمۇ تېخى تەرجىمە قىلىپ نەشرگە ئورۇنلاشتۇرۇلمىدى.
  «2». كىتاب سودىگىرى ئىلىم تەتقىقاتى ئەسەرلىرىنىڭ قىممىتىنى تونۇش.
  ھازىر «مورتوم» ، «غالىبىيەت» ، «ئىزچىلار» قاتارلىق شىكەرلەر ۋە شەخسىي كىتابچىلاردىن ئەركىن ئىبراھىم، ئەزىز ئاتاۋۇللا سارتېكىن، ئىمىنجان سەيدىن، ئېلى توختى، ئوسمانجان مۇھەممەت پاسىئان قاتارلىق تىجارەتچىلەر كىتاب سودىسى بىلەن شۇغۇللىنىۋاتىدۇ. بۇ ، ئادەمنى سۆيۈندۈرىدىغان ئەھۋال. بىز بۇ كىتاپچىلارنى  قوللىنىشىمىز، ئۇلارمۇ ئۆزلىرىنىڭ تارىخ ئالدىدىكى بۇرچىنى تونۇشى لازىم. بۇنداق دېيىشىمدە سەۋەب شۇكى، ھازىر نەشرىياتلار تىراژنىڭ كەملىكىدىن سۈپەتلىك ئىلىم تەتقىقاتى ئەسەرلىرى بولسىمۇ نەشر قىلماس بولۇۋالدى. مەن شەخسىي كىتابچىلىرىمىزنىڭ بۇنىڭدىن كېيىن ئادىمىيەت، ئىجتىمائىيەت ساھەلىرىدىكى سۈپەتلىك ئىلىم تەتقىقاتى ئەسەرلىرىگە ئايانماي مەبلەغ سېلىشىنى تەشەببۇس قىلىمەن. ئەگەر ھەقىقەتەن شۇنداق قىلالىسا، بۇ، ئۇيغۇرنىڭ 21 ـ ئەسىر ئىدىيە تارىخىغا ئورنايدىغان كاتتا بىر تۆھپە بولىدۇ. ئالايلۇق، يالقۇن روزى ئەينى ۋاقىتتا ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن ۋە ئەسەد سۇلايماننىڭ ئەسەرلىرىنى دادىللىق بىلەن نەشرىگە تەييارلىمىغان بولسا، ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن ۋە ئەسەد سۇلايمان ئەسەرلىرى بۈگۈنكى كۈندە ئىلىمگە ھېرىسمەن ئۇيغۇر ياشلىرىغا بۇ دەرىجىدە تەسىر قىلالارمىدى؟ ئەلۋەتتە، يۇقىرىدا تىلغا ئېلىنغان كىتابچىلىرىمىزمۇ ھازىرغىچە نۇرغۇن ياخشى كىتابنى چىقاردى. مۇبادا بىر كىتابچى نوقۇل پايدىنىلا كۆزلىسە، ئىجتىمائىي ئۈنۈمنىڭ بىر مىللەتنىڭ بىلىش تارىخىدىكى رولىغا سەل قارىسا، كەلگۈسىدە خۇددى پۇل تېپىپ خەلققە پايدىسى تەگمىگەن خەسىس بايلاردەك ئۇنتۇلۇپ كېتىدۇ. بىز مۇسابايېفلار جەمەتىنى نېمىشقا ھازىغىچە ئەسلەيمىز؟

«3». بۇ ساھەدە توختاپ قالغان تالانت ئىگىلىرى قولىغا قايتا قەلەم ئېلىش.
  ھازىر ئادىمىيەت ، ئىجتىمائىيەت پەنلىرى ساھەسىدە تالانتلىق بىر زىيالىينىڭ يېتىلىپ چىقمىقى ئىنتايىن تەس. خىلمۇ خىل ئوبيېكتىپ چەكلىمە، قاتتىق مېھنەت قىلىشىغا قارىماي كېلىدىغان ئازغىنە كىرىم، ئوقۇرمەن كىرزىسى ۋە مەۋجۇدىيەتنىڭ قىيىنلىقى قاتارلىق تالاي ئامىل بۇ ئىككى ساھەدىكى زىيالىيلارنىڭ ئالدىغا سوئال بولۇپ قويۇلىدۇ. ئۇنىڭ ئۈستىگە بىلگەنسېرى ئادەمنىڭ ئازابى كۈچىيىدۇ. ماددىي كاپالەت بولمىسا تېخى بولمايدۇ، دىققەت چېچىلىدۇ. شۇ ۋەجىدىن مەن نەزەر دائىرىسى كەڭ، بىلىمى چوڭقۇر زىيالىيلىرىمىزنىڭ تۇرمۇشىنى رەتكە سېلىۋالغان تەقدىردە قولىغا قايتا قەلەم ئېلىشىنى تەشەببۇس  قىلىمەن. مەن بۇ توغرىسىدا ئويلانغىنىمدا، ئالدىن بىلەن ئېسىمگە داۋۇد ئوبۇلقاسىم، تاھىر ھامۇت قاتارلىق بىر قانچە تالانلىق ئۇيغۇر زىيالىيسى كېلىدۇ . خىلمۇ ـ خىل  سەۋەپ تۈپەيلىدىن ئۇلارنىڭ يازغانلىرىنى روياپقا چىقارمايۋاتقىنىغا ياكى يېزىشتىن توختاپ قالىنىغا بىر قانچە يىل بوپقالدى. مېنىڭچە، بۇ ئىككى ساھەدە يېڭى زىيالىيلىرىمىز يېتىشىپ چىققۇچە، ئاللىبۇرۇن تەييارلىقى پۈتكەن، نېمە قىلىش كېرەكلىكىنى بىلىپ بولغان زىيالىيلىرىمىز قولىغا قايتا قەلەم ئالسا، ئادىمىيەت، ئىجتىمائىيەت پەنلىرى ساھەيىمىزگە يېڭى گۈلدەستىلەر قېتىلغان بولاتتى.
 
 «4» . پىداكار، تىرىشچان، قۇربان بېرىشنى خالايدىغان بىر تۈركۈم ياشلار بولۇش.
   پىكىر قىلىشنى خالايدىغان ئۇيغۇرلار ئۈچۈن، ئۇيغۇرلارنىڭ پىكرىي قۇۋۋىتىنى ئۆستۈرۈش ئۈچۈن ئادىمىيەت، ئىجتىمائىيەت پەنلىرى ساھەسىدە قۇربان بېرىشنى خالايدىغان بىر تۈركۈن تىرىشچان ياشلار بولۇشى كېرەك. شۇنىسى ئېنىقكى، بۇ ئىككى ساھەنىڭ جاپاسى جىق، كىرىمى ئاز بولىدۇ. ئەمما بۇ ئىككى ساھە تەرەققىىياتى بىر مىللەتنىڭ مەنىۋى سۈپىتى، پىكرىي قۇۋۋىتىگە تەسىر كۆرسىتىدۇ. بۇ ھال باش چۆكۈرۈپ ئىشلەيدىغان، ئىلمىي ئەمگەككە ئوتتەك ئىشتىياق باغلىغان، ئادىمىيەت، ئىجتىمائىيەت پەنلىرى تەتقىقاتىغا تۇتقان پوزىتسىيەسىنى ئۈزۈل ـ كېسىل ئىسلاھ قىلغان بىر تۈركۈن ياشلارنىڭ بولۇشى، پىداكارلىق كۆرسىتىشىنى تەقەززا قىلىدۇ. ئاددىمىيەت، ئىجتىمائىيەت پەنلىرى ۋىجدان پەنلىرىدۇر. ئۇنىڭ ئاخىرقى ئۈمىدى يەنىلا ۋىجدان ئىگىلىرىدە . ئۇنىڭ تەلەپ قىلىدىغىنى شام كەبىي كۆيىدىغان يۈرەك.
  
   «5». ھەمكارلىق ئاساسىدا بۇ ئىككى ساھەدىكى مۇناسىۋەتلىك ئاتالغۇ ـ تېرمىنلارنى ئۆلچەملەشتۈرۈش.
   مۇناسىۋەتلىك ئاتالغۇ ـ تېرمىنلارنى قېلىپلاشتۇرۇشنىڭ زۆرۈرلۈكى ھەقىدە ئابدۇقادىر جالالىدىن مۇنداق يازىدۇ: «بىر مىللەتنىڭ ئىستېمالىدىكى ئۇقۇملار ئەگەر شۇ مىللەتنىڭ جەمئىيەتشۇناسلىق، پەلسەپە، تارىخ، مەدەنىيەتشۇناسلىق ساھەلىرى تەرىپىدىن خاس مەۋقەدە يورۇتۇلمىغانىكەن، ئۇ مىللەتنىڭ ئۆزىگە خاس ئىجتىمائىي مەۋقەدە يورۇتۇلمىغانىكەن، ئۇ مىللەتنىڭ ئۆزىگە خاس ئىجتىمائىي پېنى بولمىغان بولىدۇ. ئىجتىمائىي پېنى بولمىغان مىللەتنىڭ ئىجتىمائىي جېنى يوق بولغان بولىدۇ.» . ئەمما ئادىمىيەت، ئىجتىمائىيەت پەنلىرى ساھەسىدىكى ئەقەلىي تېرمىن ـ ئاتالغۇلارمۇ تېخىچە قېلىپلاشمىدى. جەمئىيەتشۇناسلىقنى بەزىلەر سوتسىيولوگىيە، ئىنسانشۇناسلىقنى بەزىلەر ئانتروپولوگىيە، شېئىرىيەتنى بەزىلەر پوئىزىيە دەپ ئاتىماقتا. بۇ خىلدىكى ھەر كىم خالىغىنىنى ئاتايدىغان بىنورمال ۋەزىيەتكە خاتىمە بېرىش ئۈچۈن ئىجتىمائىيەت ، ئادىمىيەت پەنلىرى ساھەسىدىكى زىيالىيلار مۇناسىۋەتلىك ئاتالغۇلارنى ئۇيغۇرچە، خەنزۇچە، ئىنگلىزچە ئۈچ تىلدا قېلىپلاشتۇرۇشى كېرەك. بىر پەنگە كىرىش ئۈچۈن ئاۋۋال ئۇنىڭ قېلىپلاشتۇرۇلغان ئاتالغۇلىرى بىلەن تونۇشۇش لازىم. بۇ ھال بىزدە «ئادىمىيەت، ئىجتىمائىيەت پەنلىرى ئىزاھلىق لۇغىتى» نىڭ يۈزۈلۈپ نەشر قىلىنىشى تەقەززا قىلىدۇ. ئەگەر شارائىت يار بەرسە، «شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر مۇنبىرى» ، «شىنجاڭ ئىجتىمائىي  پەنلەر تەتقىقاتى» قاتالرىق ئىلىم تەتقىقاتى ژۇرناللىرى خجتىمائىيەت، ئادىمىيەت پەنلىرى ساھەسىدىكى ئاتالغۇلارنى تونۇشتۇرۇش ئۈچۈن ھەر ساندا ئايرىم بەت ئاجراتقان بولسا كاتتا ئىش بولغان بولاتتى. بۇ ئىشلانرىڭ ھەممىسى بىزدىن ھەمكارلىقنى ، كېڭىشىپ ئىش كۆرۈشنى؛ ھىس قىلىش، پىكىر قىلىش باسقۇچىدا تۇرۇپ قالماي ھەركەتكە ئۆتۈشنى تەلەپ قىلىدۇ. مۇتەپپكۈر جون دېۋېينىڭ گېپى بويىچە ئېيتقاندا، «ئەمەلىي ھەركەتكە ئايلانمىغان تونۇش ئەھمىيەتسىزدۇر. »

«6». مۇسۇلمانلارنىڭ بىلىش تارىخىدىكى ، غەربنىڭ ھازىرقى زامان بىلىش تارىخىدىكى مۇھىم تەپەككۇرلار ۋە ئۇلارنىڭ ئىدىيەلىرىنى سىستېمىلىق ئۆگىنىش.
   ئادىمىيەت، ئىجتىمائىيەت ساھەيىمىزنىڭ تەرەققىياتىدا ئاۋۋال قىلىشقا تېگىشلىك ئۈچ ئىش بار: مېتودولوگىيە بىلەن تونۇشۇش، ئىدىيە ۋە نەزەرىيە بىلەن تونۇشۇش، مۇھىم تەپەككۈرلار بىلەن تونۇشۇش. بۇ ئۈچ ئىش ئۆز نۆۋىتىدە يەنە بىزنىڭ ئاسپىرانتلىرىمىزنىڭ ، قىزغىن ئوقۇرمەنلىرىمىزنىڭ ئىجتىمائىيەت، ئادىمىيەت پەنلىرى ساھەسىگە چوڭقۇرلاپ كىرىشىدە ئورۇندىمىسا بولمايدىغان ئەقەلىي تەلەپ. ئۇيغۇرلارنىڭ زىيالىيلىرى ئارىسىدا مەيلى مۇسۇلمانلارنىڭ ئىدىيە تارىخىدىكى، ۋە مەيلى غەربنىڭ ئىدىيە تارىخىدىكى ھېچقانداق بىر مۇتەپەككۈر ۋە ئۇنى ئىدىيەسى سىستېمىلىق تەتقىق قىلىنمىدى، ئۆگىنىلمىدى ۋە ياكى چالا ئۆگىنىلدى. ئۇنىۋېرسىتېتلىرىمىزدا ماركىسىزم ـ لېنىنىزم ئوقۇتۇش كافېدارالىرى قۇرۇلدى،  ئەمما كارل ماركس خاتا چۈشىنىلدى ياكى پاخال قىلىۋېتىلدى؛ ئۇنىڭ كوممۇنىزىم ۋە دىن ھەققىدىكى قاراشلىرى ئەمەلىيەتتىن ئۆتمىگەنلىكى، ئۇنى چۈشىنىش باشتىن ـ ئاخىر ئىدىئولوگىيە قۇرۇلۇشىنىڭ سۇيئىستېمالىغا ئايلانغىنى ئۈچۈنلا ئۇيغۇرلاردا ئۇنىڭ 100 نەچچە يىلدىن بېرى ئىقتىسادشۇناسلارنى، جەمئىيەتشۇناسلارنى ئالدىرىتىپ كېلىۋاتقان باشقا نۇرغۇن نۇقتىئىنەزىرىگە سەل قارالدى.  كارل ماكستىن باشقا بىزدە ئىسىمى بىر قەدەر كۆپ تىلغا ئېلىنغان، ئەمما چالا ـ پۇچۇق چۈشىنىلگەن مۇتەپەككۈر فرىدىرىخ نىچىشې بولدى. بىز بۈگۈن ئاكادېمىيە سورۇنلىرىدا ئەڭ كۆپ مۇلاھىزە قىلىۋاتقان تېمىلارغا كارل ماركس ۋە فرىدىرىخ نىچىشې سەۋەپچى بولغان.»  كارل ماركس ۋە فرىدىرىخ نىچىشېدىن باشقا يەنە سىگمۇند فرۇئىد ئىدىيەسىمۇ چۈشىنەلمەي، ئۆگىنىلمەي تۇرۇپ تىللاش ئوبېكتىغا ئايلاندى. بۇ خىل بىنورمال يۈزلىنىش ھەققىدە يازغان پەرھات تۇرسۇن مۇنداق يازىدۇ: «بىر نەرسىنى چۈشىنىپ تۇرۇپ تىللاشنىڭ لەززىتىدىن چۈشەنمەي  تۇرۇپ تىللاشنىڭ لەززىتى شېرىن بولىدۇ. سەۋەبى، ئادەم ئۆزى بىلمىگەن نەرسىنى تىللىغاندا بىلمەسلىكتىن ئىبارەت توساقنىڭ چەكلىمىسگە ئۇچراپ، تەمتىرەپ قالمايىدۇ.» مېنىڭ بۇ يەردە ئىلگىرى سۈرمەكچى بولغان بىر نۇقتا شۇكى ، بىر ئىدىيەنى ئۆگىنىش ئۇنىڭغا ئەل بوپكېتىش دېگەنلىك ئەمەس. بىز ئادىمىيەت، ئىجتىمائىيەت ساھەلىرىمىزنىڭ تەرەققىياتىنى ئالغا سىلجىتىش ئۈچۈن مۇسۇلمانلارنىڭ بىلىش تارىخىدىكى ، غەربنىڭ بىلىش تارىخىدىكى مۇتەپەككۈرلار ۋە ئۇلارنىڭ ئىدىيەلىرى بىلەن سىستېمىلىق تونۇشىمىز كېرەك. بىز ئىبىن رۇشىد، غەززالىيدىن تارىتپ مالىك نەبى، فەتقۇللا گۈللەنگىچە بولغان مۇسۇلمان مۇتەپەككۈرلىرىنىڭ ئىدىيەلىرى بىلەن، ھەم دېكارت، كانتتىن تارتىپ دېررىدا، فۇكاۋغىچە بولغان غەرب مۇتەپەككۈرلىرىنىڭ ئىدىيەلىرى بىلەن تونۇشىمىز لازىم. بۇ ھال بىزدە «غەرب پەلسەپە تارىخى»، « 20 ـ ئەسىر ئىدىيە تارىخى» قاتارلىق كىتابلارنىڭ نەشر قىلىنىشىنى كۈتىدۇ. 

   «7» . كىتاپ ئوقۇش، ئىزدىنىش ئۇسۇلىمىزنى ئىسلاھ قىلىش.
  ھازىر بىزنىڭ مىللەت سانىغا نىسبەتەن ئاز ھسابلانغان ئوقۇرمەنلەر قاتلىمىدا بىر بولسا ئوقۇپلا قوپۇپ كېتىش، بىر بولسا قوقۇغان نەرسىنىڭ قۇلىغا ئايلىپ كىتىش، بىر بولسا ياخشى كىتاپ قەدىرسىز قېلىش خاھىشلىرى ئوخشىمىغان دەرىجىدە ساقلانماقتا. مەن نۇرغۇن كىتابخۇمار قېرىندىشىم بىلەن پاراڭلىشىش جەريانىدا بەزىلەرنىڭ ھەرقانداق كىتابنى رومان ئوقۇغاندەك ئوقۇپلا قويۇپ كېتىدىغانلىقىنى؛ بەزىلەرنىڭ ئۆزى ئالاھىدە چوڭ بىلگەن بىر مۇتەپەككۈرنى ياكىۇنىڭ ئىدىيەسىنى شەيئىلەرگە، ئوبيېكتىپ دۇنياغا ھۆكۈم چىقىرىشتىكى بىردىنبىر ۋاسىتە قىلىۋالىدىغانلىقىنى؛ بەزى «ياخشى كىتاب» ئىزدەپ يۈرگەنلەرنىڭ بىزدە ئاللىبۇرۇن چىقىپ بولغان ياخشى كىتابلارنى ئوقۇشقا، ھەتتا بايقاشقا ئۈلگۈرمىگەنلىكىنى سېزىپ  ھەيران قالىمەن. مەن ئويلايمەنكى، ئىلىم تەتقىقاتى ئەسەرلىرىنى ئوقۇپلا قوپۇپ كېتىش ئوقۇمىغانغا باراۋەر. كىتاب ئوقۇش بىلەن بىر ۋاقىتتا خاتىرە قالدۇرۇشىمىز، چاتما تەسەۋۋۇر ۋە باغلاشقا ماھىر بولۇشىمىز، ئەڭ ئاخىرىدا مۇستەقىل پىكىر قىلىپ ئوقۇغانلىرىمىزنى ئۆزىمىزنىڭ بىلىمىمىزگە ئايلاندۇرۇشقا تىرىشىشىمىز لازىم. مېنىڭ ىلىم تەتقىقاتى ئەسەرلىرىنى ئوقۇشتا قوللىنىدىغان ئۇسۇلۇم ئۈچ:ئاۋۋال قىزىقىپ ئوقۇش ، ئاندىن مۇلاھىزە قىلىش، چۈشىنىش ھەم سوئال قويۇش، ئاخىرىدا باغلاش ۋە تەتبىقلاش. ئەگەر ئېرىشىدىغىنىمىز تېڭىرقاش ۋە زېرىكىش بولىدۇ. بىزدە رومان، پوۋسىت، ھېكايە ئوقۇيدىغان ئوقۇرمەن ئىلىم تەتىقاتى ئەسەرلىرىنى ئوقۇيدىغان ئوقۇرمەندىن كۆپ. بۇنى يامان ئەھۋال دېگىلى بولمايدۇ. ئەدەبىي ئەسەرنى چوقۇم ئوقۇش كېرەك. ئەمما، رومان ئوقۇش باسقۇچىدا توختاپ قېلىش بىر ياخشى ئوقۇرمەننىڭ سۈپىتى ھەم ئۆلچىمى ئەمەس، ھەم كىتاب ئوقۇشتىكى ئاخىرقى پەللە ئەمەس. پىكىر قىلىش ئۈچۈن بىز يەەن سۈپەتلىك ، سەۋىيەلىك ئىلىم تەتقىقاتى ئەسەرلىرى ۋە كىلاسسىك كىتابلارنى ئوقۇشىمىز كېرەك. مەن جەمئىەيت تەكشۈرۈش داۋامىدا «ياخشى كىتاب» ئىزدەپ يۈرگەن نۇرغۇن ئوقۇرمەننىڭ بىزدە ئاللىبۇرۇن يورۇقلۇققا چىققان بەزى ياخشى كىتابلارنى ئوقۇمىغانلىقىنى بايقىدىم. قانۇنلۇق نەشر قىلىنىپ بولغان بولىسمۇ دىققەت قوزغىيالمىغان ياكى سەل قارالغان كىتابلار ئىچىدە چەت ئەللەرنىڭ پەلسەپەسى ۋە پىكرىي قۇۋۋىتىگە مۇناسىۋەتلىك ئەسەرلەردىن «سوفىيەنىڭ دۇنياسى» ، «زورو ئاستىر شۇنداق دەيدۇ» ،«ئوشو پەلسەپىسى» ، «مۇتەپەككۈرلار ساداسى»، «ئىنسانىيەت تارىخىدىكى 100 مەشھۇر ئەسەر» ، «غەربنىڭ تەپەككۈرى» قاتارلىق كىتابلار؛ پىسخولوگىيىگە دائىر ئەسەرلەردىن «ھاياتقا تەمسىل ، قىسمەتكە ئاچقۇچ» ، «قەلب خەرىتىسى» ، «سىزنىڭ سەۋەنلىكلىرىڭىز» قاتارلىق كىتابلار؛ سىياسىيشۇناسلىققا مۇناسىۋەتلىك ئەسەرلەردىن «مەن ھەقىققەتنى قانداق چۈشەندىم.» ، « سىياسىينىڭ رەزىللىكى» ، «ھۆكۈمدارلار دەستۇرى» ، «مەدەنىيەتلەر توقۇنۇشى ۋە دۇنياۋى تەرتىپنىڭ قايتا ئورنىتىلىشى» قاتارلىق كىتابلار؛ ئىسلام دىنى ۋە پەلسەپەسىگە مۇناسىۋەتلىك ئەسەرلەردىن «قىسقىچە ئىسلام دىنى تارىخى» ، «ئىسلامنىڭ سۈبھى ۋە ياشلىق دەۋرى»، «ئىسلام پەلسەپە تارىخى» ، «ئەرەپ تىلىدا يېزىلغان پەلسەپە» ، «مۇسۇلانلارنىڭ ھۆكۈمرانلىق يولى» ، «شەرق يۇلتۇزلىرىنى ئىزدەپ» قاتارلىق كىتابلار؛ ئۇيغۇرلارنىڭ بىلىش تارىخىغا مۇناسىۋەتلىك ئەسەرلەردىن «ئۇيغۇر پەلسەپە تارىخى» ، «تەسەۋۋۇپ پەلسەپەسى» ، «ئۇيغۇرلاردا شامانىزم» ، «شىنجاڭدىكى ئاز سانلىق مىللەتلەرنىڭ تارىخىدىن ئوچېرىكلار» ، «ئۇيغۇرلارنىڭ ئىپتىدائىي دەۋرىدىكى پەلسەپە بىخلىرى» قاتارلىق كىتابلار؛ تارىخقا مۇناسىۋەتلىك ئەسەرلەردىن مىرزا مۇھەممەت ھەيدەر كۆرەگانىينىڭ «تارىخىي رەشىددىي» ، ھاجى نۇرھاجىنىڭ «قاراخانىيلار سۇلىسى تارىخى» ، «يەكەن سەئىدىيە خانلىقى تارىخى» قاتارلىق كىتابلار؛ ئىسراپىل يۈسۈپنىڭ  «ئۇيغۇرلارنىڭ يېمەك ـ ئېچمەك تارىخى» ، يۈسۈپجان ياسىننىڭ «ئاتېللا»، سەئىدۇللا سەيپۇللايوفنىڭ «مەن شاھىت بولغان ئىشلار » قاتارلىقلار بار.
  كىتاب ئوقۇش، ئىزدىنىش ئۇسۇلىمىزدىكى يەنە بىر مەسىلە، ئوقۇغان نەرسىگە پۈتۈنلەي ئەل بوپكېتىش ۋە ئوقۇغان نەرسىلىرىمىز ئاساسىدا خۇلاسە چىقىرىشقا ئالدىراش. گېرمانىيە پەيلاسوپى فرىدىرىخ نىچشې «خۇلاسىگە ئېرىشىش ـ تەسەلىيگە ئېرىشىش دېمەكتۇر» دەپ يازىدۇ. ئوقۇغان نەرسىمىز ھەرقانچە ئېسىل، قايىل قىلارلىق بولغىنى بىلەن شەيئىلەرگە ھۆكۈم قىلىشتىكى بىردىنبىر ئۆلچەم بولالمايىدۇ. بۇ ھال ئەدەبىيات ، ئىجتىمائىيەت پەنلىرىنىڭ تەرەققىىياتىغا پايدىسىز بولۇپ ، ئوقۇرمەن تەسلىمچىلىكىدىن باشقا نەرسە ئەمەس.
   ئوقۇرمەن تەسلىمچىلىكىدىن ساقلىنىش ئۈچۈن ھەم ئۆزىمىزگە جەلپكار بىلىنگەن نەرسىلەرگە سوئال قويۇشىمىز كېرەك. مەن ئۆزۈمنى ئېلىپ ئېيتسام، جەمئىيەتشۇناسلىق نەزەرىيەسىنى ئۆگەنگەندە «ئاۋۋال ئۆگىنىش، ئاندىن گۇمانلىنىش» پوزىتسىيەسىنى تۇتىمەن. لېكىن، بۇ دېگەنلىك چۈشەنمەي تۇرۇپ گۇمانلىنىش، بىلمەي تۇرۇپ ئىنكار قىلىشقا ئالدىراش ئەمەس.
 
   «8» . نەشرىياتچىلار، مۇھەررىرلەر ئۆزلىرىنىڭ ۋەزىپىسىنى ۋىجدانىي قەرز، تارىخىي يۈكسەكلىك نۇقتىسىدىن تونۇش.
   ھەربىر مۇھەررى تارىخ ئالدىدا، ئەۋلادلارنىڭ ئەقىل نېسىۋىسى ئالدىدا جاۋابكار. ئىلىم ھايانكەشلىكى ۋە ئىلىم چاكىنىلىقىغا يول قويۇۋاتقان بىر مۇھەررىر ئۆز ۋىجدانىنى سېتىۋاتقان نەشرىيات بىدىكىدۇر. ماغزاپ بىلىمنى، ۋاقتى ئۆتكەن بىلىمنى ۋە كۆچۈرۈلگەن، تەرجىمە قىلىنغان يازمىنى «تەتقىقات» دەپ كۆتۈرۈپ چىققان ئادەملەرنى ئىلىم ئوغرىلىرى، ئىلىم ماڭقۇرتلىرى دېيىش كېرەك. ئۇلار بىزنىڭ دۈشمەنلىرىمىزدۇر؛ ئادىمىيەت، ئىجتىمائىيەت پەنلىرى تەرەققىياتىنىڭ كۈشەندىلىرىدۇر. بىلمىدىم، بازار ئىگىلىكى دەۋرىگە كىرىش بىلەن تەڭ ژۇرنال چىقىرىش ھوقۇقىنى ئۆزىنى سەمرىتىش، چوپقەتچىلىك پۇرسىتى دەپ چۈشەنگەن ئاز بىر قىسىم نەپسانىيەتچى مۇھەررىرلەرنىڭ ئۇيغۇرلارنىڭ پىكرىي قۇۋۋىتى، ئادىمىيەت ـ ئىجتىمائىيەت پەنلىرى تەرەققىياتىغا سېلىۋاتقان زىيىنىنى كەلگۈسىدىكى ئەۋلادلىرىمىز «لەنەت تارىخى» غا قانداقراق بىر تەرزدە يېزىپ چىقاركىن؟ بىلمىدىم، ئاغزىدىكى شوئارلارنى «مىللەتپەرۋەرلىك» دەپ چۈشىنىۋالغان، ئايرىمخانىلاردا ھاراق رۇمكىلىرىنى ئايلاندۇرۇپ تۇرۇپ «خەلقنىڭ غېمىنى يەۋاتقان زىيالىيلىرىمىز» ئىلىمنىڭ نومۇسىغا تېگىدىغان ئىشلارغا نېمىشقا سۈكۈت قىلىدىكىن؟ يەنە بىلمىدىم، بىزنىڭ نۇرغۇن قىزغىن، مەسئۇلىيەتچان ئوقۇرمىنىمىزنىڭ ئىجتىمائىي ئىنكاس ئىقتىدارى ئۆلدىمىكىن؟ ئوقۇپلا قويۇپ كەتمەي ئاۋۋال پىكىر، ئاندىن ھەرىكەت قىلىدىغان، مەن ئىزدەپ يۈرگەن ئوقۇرمەنلەر نەلەردە يۈرىدىكىن؟

[yusufahmad تەستىقلىدى . 2010-9-24 0:59:32]