ماتېماتىكا بلوگى

دوكتور رەھىم ئايىتبايېۋ ، ئۇيغۇر مىللىتىدىن بولۇپ، قازاقىستان ئۇيغۇر ئائىلىسىدە تۇغۇلغان، ئۆتكەن ئەسىرنىڭ 90 - يىللىرى ئامېرىكىغا ئوقۇشقا چىقىپ ئوقۇشتىن كېيىن شۇ جايدا تۇرۇپ قالغان، ھازىر ئامېرىكا يېڭى مېكسىكا شتاتى مىتاللورگىيە ۋە تېخنىكا ئۇنىۋېرسىتىدا ماتېماتىكا تەتقىقاتى بىلەن شۇغۇللانماقتا.ئۇيغۇر تىلى ، ئېنگىلىز تىلى ۋە روس تىللىرىغا پىششىق.
خىزمەت تارىخى:  
2001 -يىلى 8- ئايدىن بېرى -- ئامېرىكا يېڭى مېكسىكا مىتاللورگىيە تېخنىكىسى ئۇنىۋېرسىتى ماتېماتىكا فاكۇلتېتى، مۇئاۋىن فىراپپىسور . }
2000- يىلى 5 - ئايدىن 2001- يىلى 5 ئايغىچە، ئامېرىكا < Colorado > مەكتىپى ماتېماتىكا ۋە كومپىيوتېر تېخنىكىسى بويىچە دوكتور ئاشتى تەتقىقاتچىسى .  
1999- يىلى 8- ئايدىن 2000 -يىلى 5 ئايغىچە ئامېرىكا فلورىدا ئۇنىۋېرسىتى ماتېماتىكا فاكۇلتېتىنىڭ تەكلىپلىك مۇئاۋىن فىراپپىسور
1998- يىلدىن 1999-يىلغىچە فىلورىدا مېتالورگىيە ئۇنىۋېرسىتىدا ماتېماتىكا ۋە كومپىيوتېر ئوقۇتۇشى بىلەن شۇغۇللانغان
1994- يىلدىن 1997- يىلغىچە كېنتاكى ئۇنىۋېرسىتىدا ياردەمچى تەتقىقاتچى بولۇپ ئىشلىگەن.
1992- يىلدىن 1994- يىلغىچە ئامېرىكا كېنتاكى ئۇنىۋېرسىتى ماتېماتىكا فاكۇلتىدا ئوقۇتۇش ياردەمچىسى بولۇپ ئىشلىگەن.
1988- يىلدىن 1989- يىلغىچە قازاقىستان دۆلەتلىك ئۇنىۋېرسىتىدا مېخانىكا فاكۇلتىدا ياردەمچى لېكتور ۋە قوللىنىش ئىلمى تەتقىقاتچىسى بولۇپ ئىشلىگەن.

 ئەي ئەزىز، سەن دائىم پازىل كېشىلەر بىلەن دوسلاشقىن ، ئۇلارنىڭ سۆھبىتىنى ئىزدە، ئۆز نەپسىڭنى كۆپ يېيېشتىن ئاسرا! ، غەزەپلىنىشتىن ، كۆپ ئۇخلاشتىن ، قەبىھ ئىشلاردىن قاچ !  ئۆلۇمنى دائىم يادىڭدا تۇت ۋە شۇنىڭغا بېقىپ ئىش قىل ، كەسىپ ۋە مەھىشەتتە ئوتتۇرچە يول تۇت!

    __ ھەر كىم دوست تۇتۇشقا قادىر بولمىسا ، دۇشمەنگە قارشى ئىش تۇتۇشقا ھەم ئاجىز كىلىدۇ . كىشىنى سۆزىگە قاراپ ئەمەس ، ئىشىغا قاراپ بىلىشكە بولىدۇ .

                                      پىفاگور.  «ئەدەپنامە» دىن ئىلىندى__

 (ئۆمەر ھەييام( 1040- 1123  
    

نىشاپۇردا تۇغۇلۇپ ، خۇراسان ۋە ماۋەرائۇننەھردە پائالىيەت ئېلىپ بارغان مۇتەپەككۇر ، ماتېماتىك, شائىر ۋە ئاسترونوم ئىدى . ئۇ سالجۇق تۈرك شاھلىرىدىن مالىك شاھ ھۇزۇرىدا ، ۋەزىر نىزامىمۇلىك ھامىيلىقىدا « مالىك شاھ ئاسترونومىيىلىك جەدۋىلى » نى ئىشلەپ ، سالجۇقىيلار كالېندارىنى تۈزگەن . ئۇ «ھېساب مەسىلىلىرىنىڭ يېشىلىشى ۋە ئىسپاتى » « ئارفىمېتىكىدىكى قىيىن مەسىلىلەر » قاتارلىق ئەسەرلىرىنى ۋە كۆپلىگەن ئۆتكۈر پىكىرلىك رۇبائىيلارنى يېزىپ ، خەلق قەلبىدىن مۇناسىپ ئورۇن ئالغان

ئۆتتى ئۆمرىنىڭ ئالتىدىن بىرى بالىلىقتا؛
يەنە ئۆتۇپ ھاياتىنىڭ ئون ئىككىدىن بىرى
ساقال باستى يۇز - كۆزىنى؛
يەنە ئۆتۇپ يەتتىدىن بىرى
ئۆتكۇزدى ئۇ تەنتەنىلىك مۇراسىم؛
توي قىلىپ بەش يىل ئۆتۇپ،
ئىرىشتى بىر شاھزادىگە؛
ئەپسۇس، ياشاپ ئاتىسىنىڭ يىرىم يىشىنى ،
سەپەر قىلدى ئۇ ئالەمگە .
شۇندىن كىيىن ئاتا دىئوفانىت،
تۆت يىل ياشاپ ھەسرەت ئىچىدە،
ئۇمۇ كەتتى ئۇ ئالەمگە!

ماتېماتىكا پىرى _ ھىلبېرت

 ھىلبېرت ( 1862 _ 1943 ) بىر ئۇلۇق ماتېماتىك . ئۇنىڭ ماتېماتىكا ساھەسىدە قولغا كەلتۇرگەن شانلىق مۇۋەپپەقىيەتلىرى ۋە يۇكسەك ئەخلاق - پەزىلىتى ماتېماتىكا ساھەسى ، ھەتتا پۇتكۇل ئىنسانىيەت ئارىسىدا كۈچلۇك تەسىر پەيدا قىلدى .
      ئۇ 1862 - يىلى گىرمانىيىنىڭ كوىنگىسبېرگىتا تۇغۇلغان . كىچىكىدىنلا كانت ئىدىيىسىنىڭ تەسىرىگە ئۇچرىغان . ئۆز يۇرتىنىڭ ئېسىل ئىلىم - پەن ئەنئەنىلىرى بۇ ئۇلۇق ئوغلاننى كۆپكە قادىر ماتېماتىك قىلىپ يېتىشتۇردى . ئۇ ھارماي - تالماي ئىزدىنىش روھى ۋە ھەيران قالارلىق ئىرادىسى بىلەن ماتېماتىكىدىكى ئۆزى ئىزدەنگەنلىكى ساھەدە ھەيران قالارلىق مۇۋەپپەقىيەتلەرگە ئېرىشتى ھەمدە فىزىكىنىڭ تەرەققىياتى ئۈچۈنمۇ زور تۆھپە قوشتى . ئۇ ماتېماتىكا دۇنياسىدىكى ئالىېكساندىر - دەپ ئاتاشقا مۇناسىپ .
      ئۇنىڭ بىر پروفېسسۇر بولۇش سۇپىتى بىلەن ئۆزىگە خاس ئوقۇتۇش ئۇسۇلى بار ئىدى ، ئۇ ماتېماتىكىنى < جانلىق ماتېماتېكا > غا ئايلاندۇرۇپ دەرىس سۆزلەيتتى . ئۇ دۇنيانىڭ ھەر قايسى جايلىرىدىكى ياشلارنى قىشىغا كىلىپ دەرىس ئاڭلاشقا جەلىپ قىلىپ بىر مۇنچە ماتېماتىكلارنى تەربىيلەپ چىقتى .
      ھەققانىيەتچى ، سەمىمى بولۇش ئۇنىڭ ھاياتىغا يىتەكچىلىك قىلىدىغان ئەڭ يۇقۇرى ئۆلچەم ئىدى . ئۇ پۇتۇن ۋۇجۇدى بىلەن ماتېماتىكىغا بىرىلىپ ، ماتېماتىكىنىڭ پاكلىقى ۋە غۇرۇرىنى قوغداپ ، مىللەت ، جەمەت ،ۋە جىنىس ئايرىمىسىغا قەتئى يول قويمىدى . ئۇ ئۆزىنىڭ ۋەتەن ساتقۇچ - دەپ ئەيىپلىنىشىگە قارىماي ، گىرمانىيە ھۆكۇمىتىنىڭ تاجاۋۇزچىلىق ئۇرىشىنى پەدەزلەيدىغان < مەدەنىي دۇنيا قۇرۇش > خىتاپنامىسىگە ئىمزا قويۇشنى رەت قىلدى . باشقىلارنىڭ قارشى تۇرىشىغا قارىماي ، تالانىتلىق ئايال ماتېماتىك كىنودنىڭ لىكتورلۇق سالايىتىنى قولغا كەلتۇرىشىگە كۈچ چىقاردى ؛ گىرمانىيە _ فرانسىيە ئۇرۇشى بولىۋاتقان مەزگىلدە فرانسىيە ماتېماتىكى داربو نىڭ ۋاپاتىغا تەزىيەنامە يازدى . بۇلار ئۇنىڭ ئالىي جاناپ پەزىلىتى ۋە ھەقىقىي ئىلىم _ پەن روھىنى ئەكىس ئەتتۇرۇپ بىرىدۇ .
        ھىلبېرتنىڭ ھاياتى شانلىق ھايات ، ئۇ ھاياتىدا نۇرغۇن ئىسسىق _ سوغۇقنى ، ئىككى قېتىملىق دۇنيا ئۇرۇشىنى بېشىدىن ئۆتكۇزدى . ئاخىرىدا ناتسېستلارنىڭ قاراڭغۇ دەۋرىدە ئالەمدىن ئۆتتى .
        ئۇ ئالەمدىن ئۆتكەن ، ئۆزگە دۆلەت ، ئۆزگە مىللەت ئالىمى بولسىمۇ ، ئۇنىڭ بۇ خىل روھى بىز ئۇيغۇرلارنىڭمۇ ئۆگىنىشىمىزگە ئەرزىيدۇ ، ئۇنىڭ روھى بىزنى بېلىم ئىلىشقا ، ئېزدىنىشقا ئىلھاملاندۇردۇ . ئۇنىڭ بىر ئىغىز گىپى زادىلا يادىمدىن چىقمايدۇ : < بىز چوقۇم بىلىمىز ، بىز چوقۇم بىلىشىمىز كېرەك ! > .

 مۇھەممەت مۇسا خارازىمى 780 - يىلى خارازىمنىڭ خىۋە شەھرىدە دۇنياغا كەلگەن.بۇ شەھەر كىيىنچە  شەرقىي قارىخانىلار سۇلالىسىنىڭ تەۋەلىكىدە بولغان.
ئۇ ياش ۋاقتىدا خاقانىيە تىلى (ئۇيغۇر تىلى ) دىن باشقا ئەرەپ ، يۇنان ، پارىس ، ھىندى تىللىرىنىمۇ پىششىق ئۆگەنگەن . ھەمدە ماتېماتىكا ، ئاستۇرنومىيە ، جۇغراپىيە ، مىدىتسىنا  ۋە تارىخ پەنلىرىنى ئالاھىدە بىرىلىپ تەتقىق قىلغان . كىيىن مەشھۇر ماتىماتىك بولۇپ يىتىلگەندىن كىيىن ئەينى چاغدىكى شەرىق مەدەنىيىتىنىڭ مەركىزى باغداتقا  تەكلىپ قىلىنىپ  ئابباسىلار خاندانلىقىنىڭ 5- خەلىپىسى بولغان ھارۇن رەشىدنىڭ ئوغلى  خەلىپە مەئىمۇن رەشىدنىڭ   سارىيىدا < ھىكمەت ئۆي > دەپ ئاتالغان كۇتۇپخانىدا كۇتۇپخانا رەئىسى بولۇپ ئىشلىگەن