قەدىمقى ئۇيغۇر يېزىقىدىكى تىبابەتچىلىككە ئائىت يازما يادىكارلىق پارچىلىرىنى گېرمانىيىنىڭ 3 – قېتىملىق تۇرپان ئارخىئولوگىيە ئەترىتى تۇرپاندىن قولغا چۈشۈرۈپ ئېلىپ كەتكەن بولۇپ، ھازىر بېرلىندا ساقلانماقتا.

بۇ يازما يادىكارلىقلار، گەرچە قۇجۇ (ئىدىقۇت) ئۇيغۇر خانلىقى (ئىدىقۇت ئۇيغۇر خانلىقى — مىلادى 850 – يىلى قۇرۇلغان) دەۋرىدە كۆچۈرۈلگەن بولسىمۇ، لېكىن ئۇنىڭدا كۆرسىتىلگەن داۋالاش ئۇسۇللىرى ۋە دورىگەرلىككە ئائىت تەجرىبىلەرگە قاراپ، ئۇيغۇر تىبابەتچىلىكى ۋە دورىگەرلىكىنىڭ ناھايىتىمۇ ئۇزۇن تارىخقا ئىگە ئىكەنلىكىنى كۆرىۋالالايمىز.

تولۇق تېكستى...

مۆيدىن خەلپەت 19– ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىدا ھازىرقى تۇرپان شەھىرىدىكى قاراغوجا يېزىسى مۇجاڭ مەھەللىسىدە دۇنياغا كېلىدۇ . مۆيدىن ئەمدىلا ئەقلىگە كەلگەندە ئاتىسى ئۆلۈپ كېتىدۇ. ئۇنىڭ ئانىسى لۈكچۈندىكى غوجامنىياز ئاخۇنلۇق دەيدىغان ئۆلىما ئادەمنىڭ قىزى بولۇپ، ئۇ ئوغلىنى ياخشى ئادەم قىلىپ تەربىيىلەش ئۈچۈن غوجامنىياز ئاخۇنغا تەربىيلەشكە بېرىدۇ. بوۋىسى مۆيدىننى ئەتراپلىق تەربىيىلەيدۇ. مۆيدىن دىنى بىلىم جەھەتتىكى ئىقتىدارىنى تولۇق يېتىلدۈرۈش ئۈچۈن ئاقسۇغا بېرىپ «مەدرىس»تە ئوقۇپ، ئۇزۇنغا بارمايلا خەلپەت دەرىجىسىگە يېتىدۇ. شۇنىڭ بىلەن يۇرت ئىچىدە ئىززەت – ئابرويغا ئىگە بولۇپ، جامائەتچىلىككە تونۇلۇشقا باشلايدۇ. ئەنە شۇ چاغلاردا مۆيدىن خەلپەت يۇرت كېزىپ غۇلجىغا بارىدۇ. غۇلجىنىڭ شاڭيۇسى غازى (پىچان خاندولۇق) ئۇنىڭ نام شۆھرەتىنى ئاڭلاپ ئۇنى ئىزدەپ تېپىپ ئۆز ئۆيىدە تۇرغۇزىدۇ، ئۇنى بىر مەزگىل تۇرغۇزغاندىن كېيىن قەشقەرلىك نەمەت شاڭيۇنىڭ قىزى تاجىنىسا بىلەن تويىنى قىلىپ قۇيىدۇ. ئۇلار بىر بالىلىق بولىدۇ . بالىغا مەخسۇم دەپ ئىسىم قۇيىدۇ. ئۇ غۇلجىدا تۇرۇش جەريانىدا سوۋېت ئىتىپاقىنىڭ پەرغانە دېگەن يېرىدىن كېلىپ غۇلجىدا ئولتۇراقلىشىپ قالغان شەمسىدىن ھەزرەت دېگەن كىشىدىن تەلىم ئېلىش بىلەن ئىشان بولىدۇ. شۇنىڭ بىلەن غۇلجىدا بىر مۇنچە ئادەملەر ئۇنىڭغا مۇرت بۇلىدۇ.

تولۇق تېكستى...

ئۆز مىللىتىنى ۋە ئۆز مىللىتىنىڭ تارىخىنى چۈشىنىش ناھايىتى مۇھىم. بىز ئۆز تارىخىمىزنى سۇدەك يادقا بىلەلمىسەكمۇ، يۈزەكى بولسىمۇ بىر تونۇشقا كېلىپ قالغىنىمىز ياخشى.

مىلالىدىن بۇرۇن ۋە كېيىن

ئۇيغۇرلارنىڭ قەدىمكى ئاتا – بوۋىسى بولغان تۇغلۇقلار شەرقىي ۋە غەربى قىسمغا بۆلۈنگەن بولۇپ، ئۇلار ئالتۇن تاغ (ئالتاي تېغى)نىڭ ئىككى تەرىپىدىكى جايلارغا ئورۇنلاشقان ئىدى. بۇ زېمىننىڭ شەرقى قىسمى بايقال كۆلىنىڭ جەنۇبى تەرىپىدە، غەربى قىسمى بولسا بايقال كۆلى بىلەن ئېرتىش دەرياسى ئارلىقىدىكى جايلارنى ئۆزئىچىگە ئالىدۇ.

تولۇق تېكستى...

توققۇزنىڭ ئۇيغۇرلار تۇرمۇشىدا مۇقەددەس سانلارنىڭ بىرى. ئۇيغۇر ئېغىز ئەدەبىياتىغا نەزەر سالىدىغان بولساق، مەيلى تۇراقلىق بىرىكمىلەردە بولسۇن، مەيلى قوشاقلاردا بولسۇن دائىم ئۇچرىتىپ تۇرىمىز. توققۇزغا مۇناسىۋەتلىك تۇراقلىق بىرىكمىلەرنى بىز كۈندىلىك تۇرمۇشىمىزدا دائىم ئۇچۇرتىمىز. مەسىلەن، تويغان يەرگە توققۇز تەزىم، توققۇزى تەل، توققۇز قىزنىڭ تولغىقى تەڭ تۇتۇپتۇ، توققۇز ئۆلچەپ بىر بىر كەس ①... ئۇيغۇر خەلق ناخشا – قوشاق، داستانلىرىدىمۇ توققۇز ئالاھىدە سان دەپ قارىلىدۇ.

مەسىلەن، توققۇز تارانىڭ ئېلىدە،

تولۇق تېكستى...

ئۇيغۇرلارنىڭ تۇرمۇش ئادىتىدىن قارىغىنىمىزدا ئۆزلىرىنىڭ تۇرمۇشىغا مۇناسىۋەتلىك مۇھىم ئىش باشلىغاندا مۇراسىم ئۆتكۈزۈش قەدىمكى ئەنئەنە. ئادەتتە ئۆي سالغاندا ئۆي سېلىش مۇراسىممۇ ۋە ئۆي چېيى بېرىدىغان ئادەت بار. ئۇيغۇرلار ئەزەلدىن بىرەر قۇرۇلۇش باشلىسا ياكى قۇرۇلۇش ئاخىرلاشسا تەرتىپسىز قىلغان ئەمەس ھەم جىمجىت ئۆتكۈزگەن ئەمەس. ئۇيغۇر مەدەنىيىتىنى ۋاراقلايدىغان بولساق ئۇيغۇرلارنىڭ ھەرقايسى ساھەلەردىكى قۇرۇلۇشلىرىنىڭ ئۆزىگە پەرھىز تۇتۇش، رەڭ تاللاش، ۋاقىت – مەۋسۈمگە قاراپ ئىش كۆرۈش ... قاتارلىق ئادەتلىرى بار. ئۇيغۇر مەدەنىيىتىنىڭ ئايرىلماس بىر قىسمى بولغان كارىزچىلىقتا بولسا، كارىزنىڭمۇ ئۆزىگە خاس، ئىش باشلاش، ۋاقىت – مەۋسۈمگە قاراپ ئىش كۆرۈش، پەرھىز سۆزلىرى، كارىزدىن بۇلاق چىقسا كولو (سۆيۈنچە) بېرىش، كارىز پۈتكەندە تىلمىغا تۇنجى قېتىم سۇ باشلىغاندا سۇ باشلاش مۇراسىمى ... قاتارلىق بىر قىسىم كارىزچىلىققا خاس ئادەتلىرى بولىدۇ. ئۇيغۇرلارنىڭ مۇراسىملىرىدا ھەر قايسى رەڭلەرنىڭ ئىشلىتىلىشى ئوخشىمايدۇ. بايلىققا، توي خۇشاللىققا قىزىل، ئۆلۈم – يېتىم ئىشلىرىغا ئاق ... ھەرقايسى مۇراسىملاردا ئىشلىتىدىغان رەڭلەرمۇ ئۆزىگە خاس ئالاھىدىلىككە ئىگە بولغاندىن تاشقىرى بىر خىل رەڭنىڭ بىر قانچە خىل ئالاھىدە مەنىسىمۇ بار. كارىزچىلىقتا ئاق رەڭ كۆپرەك تىلغا ئېلىنىدۇ. كارىزچىلىقتا ئاق رەڭنىڭ كۆپرەك ئىشلىتىشى ئۇيغۇرلارنىڭ «ئاق» رەڭنى ئۇلۇغلىشى بىلەن مۇناسىۋەتلىك.

تولۇق تېكستى...

«ئويغانغان زېمىن»، «ئانا يۇرت» رومانلىرىدا تىلغا ئېلىنغان، ۋەتەنپەرۋەر، دانا، قەيسەر ھەم مىللى ئازادلىق ھەرىكەتلىرىمىزنىڭ يولباشچىسى خوجىنىياز ھاجىمنىڭ يېقىن سەبدىشى نەمەت خەلپەت مىلادى 1888– يىلى 5– ئاينىڭ 20– كۈنى تۇرپان لۈكچۈندە بىر دېھقان ئائىلىسىدە دۇنيا كەلگەن.

تولۇق تېكستى...

نورۇزنى بايرام قىلىش (3– ئاينىڭ 20—22– كۈنلىرىنى) قەدىمكى زامانلاردىلا شەكىللىنىشكە باشلىغان شەرق خەلقلىرىنىڭ بىر خىل ئەنئەنىسىدۇر. نورۇزنىڭ خاسىيىتى ھەققىدە تۈرلۈك رىۋايەتلەر بار.

يازما تارىخىي مىراسلاردىن مەلۇم بولۇشىچە، نورۇزنى بايرام قىلىش ئادەتلىرى قەدىمكى ئىرانلىقلاردا، ئەھمەنىلەر دەۋرىدىن (مىلادىدىن ئىلگىرى 588—330– يىللار) باشلاپ ئادەتكە ئايلانغان.

تولۇق تېكستى...

شەرقتىكى يات ئەللەردە ياشايدىغان، ئۇيغۇرلار بىلەن تارىخىي تۇققانچىلىقى بار، دەپ قارىلىدىغان توپلار ئىچىدە خۇنەندىكى جيەن剪 فامىلىلىكلەرنى بىلىدىغانلار ئاز ئەمەس. يېقىندىن بېرى خۇنەننىڭ ميەنچى ناھىيىدىكى ليۇ فامىلىلىك بىر توپنىڭ ئۇيغۇرلار بىلەن تۇققانچىلىقى بارلىقىنى ئىلگىرى سۈرگەنلەر بولدى.

تولۇق تېكستى...

مىلادى 13– ئەسىردە ھازىرقى تاشقى موڭغۇلىيىدە باش كۆتۈرۈپ چىققان موڭغۇللار ئۆزىدىن بۇرۇن بۇ يەردە ھۆكۈم سۈرگەن ھەر قانداق بىر مىللەتكە سېلىشتۇرغاندا، ھەربىي كۈچ جەھەتتە ناھايىتى ئۈستۈن سەۋىيىدە ئوتتۇرىغا چىققان. ئۇلارنىڭ ھەربىي كۈچ– قۇدرىتى ئاسىيا ۋە ياۋروپا تارىخىدا ناھايىتى چوڭ بىر بۇرۇلۇش ياسىغان. موڭغۇللارنى مانا شۇنداق بۈيۈك بىر مىللەتكە ئايلاندۇرغان كۈچ بولسا، تۈرك قەبىلىسىدىن كېلىپ چىققان چىڭگىزخاننىڭ ئەقىل – پاراسىتى بىلەن ئۇلارنىڭ ھۆكۈمرانلىقى ئاستىغا كىرگەن مىللەتلەرنىڭ مەدەنىيىتى ۋە بۇ مىللەتلەرنىڭ ساداقەت بىلەن كۈچ بىرىشى ئىدى. مىلادى 13– ئەسىردە موڭغۇللار مەدەنىيەت جەھەتتە ناھايىتى ئاجىز ۋە گۈدەك مىللەت بولۇپ، سىياسىي ۋە ھەربىي ئىشلار جەھەتتە قابىل ۋە ئىقتىدارلىق كىشىلەرگە ناھايىتى مۇھتاج ئىدى. شۇڭا، چىڭگىزخان دۆلەتنى ئۈنۈملۈك كونترول قىلىش ۋە كۈچەيتىش ئۈچۈن، قايسى مىللەت بولىشىدىن قەتئىينەزەر، ئىرق ۋە دۆلەت تەۋەلىكى سۈرۈشتۈرمەستىن، ئەقىل – پاراسەتلىك، ئىقتىدارلىق، تەدبىرلىك ۋە ساداقەتمەن بولسىلا، شۇ كىشىنى ئەتىۋارلاپ ئىشلەتكەن. ئۇنىڭ ئەۋلاتلىرىمۇ بۇ يولنى تۇتقان. شۇڭا، ئۇيغۇرلار، قارلۇقلار، قاڭلىلار، قىتانلار، خەنزۇلار، پارسلار، ئەرەبلەر، قىپچاقلار ۋە ئىتالىيانلاردىن نۇرغۇن كىشىلەر چىڭگىزخان ۋە ئۇنىڭ ئەۋلادلىرىنىڭ پايتەختى ۋە باشقا مۇھىم شەھەرلىرىدە سىياسىي، ھەربىي، مالىيە، ئىقتىساد، پەن، مائارىپ، بىناكارچىلىك، سەنئەت قاتارلىق تۈرلۈك ساھالەردە مۇھىم ۋەزىپىلەرگە قويۇلغان. بولۇپمۇ ئۇيغۇرلاردىن موڭغۇل ئىمپېرىيىسىنىڭ دۆلەت ئىشلىرىنى باشقۇرۇشقا ۋە موڭغۇللارغا مەدەنىيەت ئۈگىتىشكە تەكلىپ قىلىنغان كىشىلەر ئەڭ كۆپ بولۇپ، ئۇيغۇرلار موڭغۇللارنىڭ «ئۇستازى»غا ئايلانغانىدى. (ر.گروسسېت: «بوزقىر ئىمپېرىيىسى»، تۈركچە، 132– بەت)

تولۇق تېكستى...

13 – ئەسىرنىڭ دەسلىپىدە، چىڭگىزخان چۆللۈكنىڭ شىمالىدىكى يايلاقلارنى بىرلىككە كەلتۈرۈپ ئەمەلىي كۈچى كۈنسېرى كۈچىيىۋاتقان ۋاقىتتا، غەربىي يۇرت ۋە ئوتتۇرا ئاسىيادىكى كەڭ رايونلارغا ھۆكۈمرانلىق قىلغان غەربىي لياۋ خانلىقى (1211 — 1124) كۈندىن – كۈنگە زاۋاللىققا يۈزلەندى، پادىشاھ جرۇغۇ ئوردىدا ھاكىمىيەت بىلەن كارى بولماي ئەتىدىن – كەچكىچە كەيپ – ساپاغا بېرىلىپ راھەت – پاراغەتتە كۈن ئۆتكۈزۈپ، پۇقرالار ۋە تەۋە ئەللەرنى ئېكسپىلاتاتسىيە قىلىشنى ئۈزلۈكسىز كۈچەيتتى. ئىدىقۇت ئۇيغۇر دۆلىتى قاتارلىق قارام ئەللەر خەلقلىرىنىڭ ئىدىيىسىدە ئۆزگىرىش يۈز بەردى.

تولۇق تېكستى...