شېھىتلىك: شېھىتلىكنىڭ ئورنى يار يېزىسىنىڭ بىر كىلومېتىر جەنۇبىغا توغرا كېلىدۇ. تارىختا بۇ جايدا نۇرغۇن كىشى شېھىت بولغان. شۇڭا «شېھىتلىك» دەپ ئاتىلىپ قالغان.

ئايلاشلار مەھەللىسى: «ئايلاشلار» — «ئاچىلار – ئاياللار» دېگەن مەنىدە.

پالۋانلار مەھەللىسى: پالۋانلار مەھەللىسىنىڭ ئورنى يار يېزىسىنىڭ قارانچى كەنتى تۇرۇشلۇق جاينىڭ 200 مېتىر جەنۇبىدا. «پالۋانلار مەھەللىسى» دېگەن سۆز «ئوۋچىلار مەھەللىسى» دېگەنلىك بولىدۇ. تۇرپان يەرلىك شېۋىسىدە قوراللىق ئوۋچىلارنى «پالۋانلار» دەيدۇ.

تولۇق تېكستى...

تۇرپان شەھىرى: تۇرپان شەھىرى تەڭرىتاغنىڭ تارماق تىزمىسى بولغان تۆپەئاتا (بۇغدا) تېغىنىڭ جەنۇبىي ئېتىكىگە، تۇرپان ئويمانلىقىنىڭ ئوتتۇرا قىسمىغا جايلاشقان. ئىدىقۇت تېغى شەرقتىن غەربكە سوزۇلۇپ شەھەر تەۋەسىنى توغرىسىغا كېسىپ ئۆتىدۇ. تۇرپان شەھىرىنىڭ ئومۇمىي كۆلىمى 15 مىڭ 738 كۋادرات كىلومېتىر، دېڭىز يۈزىدىن ئېگىزلىكى 16 مېتىر.

تۇرپان قەدىمكى زاماندا «قوشو (قوش)» دەپ ئاتىلاتتى. خەن دەۋرىدە ئالدىنقى قانقىل (ئۇيغۇرلارنىڭ ئەجدادلىرى) دۆلىتى بولغان. ئالدىنقى قانقىل ئوردىسى مۇشۇ يەردە ئىدى.

تولۇق تېكستى...

تۇرپان تارىختا ھەر خىل ناملار بىلەن ئاتىلىپ كەلگەن بولۇپ، تۇرپان «تارىخىي خاتىرىلەر. پەرغانە تەزكىرىسى»دە «قوش» دەپ ئاتالغان. «قوش» — ئەسلىي «قۇتىئوش»نىڭ خەنزۇچە ئاھاڭ تەرجىمىسىدۇر.

«قۇتىئوش» — شىمالىي ھون تەڭرىقۇتىنىڭ ئىسمى. خۇددى «ئىدىقۇت» ھەم پادىشاھ نامى ھەم يەر نامى بولغىنىغا ئوخشاش قۇتىئوش ھەم شىمالىي ھون تەڭرىقۇتىنىڭ نامى ھەم يەر نامى ئىدى.

تولۇق تېكستى...

تۆمۈر خەلىپە 1891– يىلى تۇرپاندا ئىشلەمچى (كارىز چاپقۇچى) ئائىلىسىدە تۇغۇلغان. ئۇنىڭ دادىسى ھەددىدىن ئاشقان ئالۋاڭ – ياساق دەستىدىن ئائىلىسىدىكى تۆت جاننى باقالماي، 1893– يىلى ياز پەسلىدە قۇمۇلنىڭ قوراي يېزىسىغا كۆچۈپ بېرىپ يەرلىشىدۇ. بىراق قوراي يېزىسى قۇمۇل ۋاڭىغا قاراشلىق بولغانلىقى ئۈچۈن، بۇ يەردىكى ئالۋاڭ – ياساق تېخىمۇ ئېغىر ئىدى. شۇڭا، بۇ يەردىمۇ كۈن ئۆتكۈزۈش تەس بولۇپ، 1905– يىلى ئەمدىلا 14 ياشقا كىرگەن تۆمۈرنى ئېلىپ ئۈرۈمچىگە كېلىدۇ – دە ، ياز كۈنلىرى نەنمېن سىرتىدا كېسەك قۇيىدۇ، قىش كۈنلىرى باداۋاندىكى كانلاردا ياللىنىپ كۆمۈر قازىدۇ. لېكىن ئۈرۈمچىدىمۇ جان بېقىش قېيىن بولۇپ، ئاخىرى قۇمۇلغا قايتىپ بىرىپ، قۇمۇل بازىرىغا ئورۇنلىشىدۇ ۋە تۆمۈرنى ياغاچچىلىققا شاگىرتلىققا بىرىدۇ. زىرەك ۋە ئەقىللىق تۆمۈر ئۇزاق ئۆتمەي ياغاچچىلىقنى ئوبدان ئۈگىنىۋالىدۇ. ئۇنىڭ دۇكىنى بازاردا بولغانلىقى ئۈچۈن، ھۆكۈمەت، ۋاڭ ئۈستىدىكى شىكايەتلەرنى كۆپ ئاڭلاپ، ئىزىلگۈچى خەلقلەر بىلەن ئەزگۈچى سىنىپ ئوتتۇرىسىدىكى ئاساسى زىدىيەتنى چۈشىنىۋالىدۇ.

تولۇق تېكستى...

تۇيۇق – پىچان ناھىيىسىگە قاراشلىق بىر يېزىنىڭ نامى بۇلۇپ، بۇ يېزىنىڭ شىمالى تەرىپىدىكى جىلغا «تۇيۇق چوڭ جىلغىسى»دەپ ئاتىلىدۇ. بۇ جىلغا ھازىر تۇرپان ساياھەتچىلىكىنىڭ يېڭى ئېچىش نۇقتىسى بۇلۇش سۈپىتى بىلەن ساياھەتچىلەرنى بارغانچە جەلپ قىلماقتا.

تۇيۇق چوڭ جىلغىسى شەرقتە پىچان ناھىيە بازىرىغا 46 كىلومېتىر، غەربتە تۇرپان شەھرىگە 47 كىلومېتىر، غەربىي جەنۇبتا قۇجۇ قەدىمكى شەھىرىگە 13 كىلومېتىر كېلىدۇ. ئۇ نەچچە يۈز كىلومېتىرغا سوزۇلغان ئىدىقۇت تېغىدىكى ھەرقايسى جىلغىلار ئىچىدە مەدەنىيەت تارىخى ئەڭ ئۇزۇن، تەبىئىي مەنزىرىسى ئەڭ ھەيۋەتلىك ۋە كۆركەم جىلغىدۇر.

تولۇق تېكستى...

داڭلىق قىززىقچى، چاقچاقچى، خەلق سەنئەتكارى موللا زەيدىن مىلادىينىڭ 1815– يىلى تۇرپان لۈكچۈننىڭ باغرى يېزىسىدا نامرات دېھقان ئائىلىسىدە دۇنياغا كەلگەن. بالىلىق مەزگىلىدە ئۆز مەھەللىسىدىكى خۇسۇسىي مەدرىستە ئوقۇپ، خەت ساۋاتىنى چىقارغان. ياشلىق دەۋرىگە قەدەم قويغاندىن كېيىن لۈكچۈن خانلىق مەدرىسىگە ئوقۇشقا كىرىپ، ئالتە يىل تىرىشىپ ئوقۇش ئارقىلىق، ئەرەپ، پارىس تىللىرىنى مۇكەممەل ئىگىلەپ، بۇخىل تىللاردا يېزىلغان كىتابلارنى بىمالال ئوقۇپ، شەرھىلەپ مەنا ئېيتالايدىغان موللا، ئۆلىما بولۇپ يېتىشكەن. مەدرىستە ئۇ يەنە نەۋائى، سوپى ئاللا يار، خوجا ھاپىز شىرازى، ئەخمەت يەسەۋى، مەشرەپ قاتارلىق كىلاسسىك شائىرلارنىڭ مۇناجەت، قەسىدە – غەزەللىرى بىلەن پىششىق تونۇشۇپ، بۇ ساھەدە يېتەرلىك مەلۇمات ئىگىلەپ، «موللا زەيدىن» دەپ نام ئالغان.

تولۇق تېكستى...

مەھمۇت مۇھىتى 1887– يىلى تۇرپان ئاستانىدا ھاللىق ئائىلىدە تۇغۇلغان. ئۇ ئائىلە تەربىيىسىدىن كېيىن ئۆز يۇرتىدىكى كونا مەكتەپ ۋە مەدرىسلەردە ئوقۇغان، كېيىن سودا – تىجارەتكە ئارىلىشىپ ئۈرۈمچى، چۆچەك ۋە روسىيىنىڭ شەمەي، قازان ۋە ئوتتۇرا ئاسىيادىكى ھەرقايسى چوڭ – كىچىك شەھەرلىرىدە ھەتتا موسكۋا، پېتىربورىگقىچە بېرىپ تىجارەت قىلغان. ئۇ شۇ مەزگىلدە يېڭى ئىلىم – پەن ئۆگەنگەن ۋە رۇس تىلى ئۆگەنگەن. كېيىنكى مەزگىلدە ئاكىسى مەخسۇت مۇھىتىنىڭ يېڭى مەكتەپ ئېچىش ئىشىغا ياردەمدە بولغان.

تولۇق تېكستى...

«نازىركوم»نى «نازىر» ۋە «كوم»دىن ئىبارەت ئىككى سۆزنىڭ بېرىكىشىدىن تۇزۇلگەن ئاتالغۇ دەپ تەبىر بەرگىنىمىزدە، بۇ ئۇسسۇلنىڭ زادى قايسى دەۋىردە پەيدا بولغانلىقىنى ۋە نېمە سەۋەپتىن شۇنداق ئاتالغانلىقىنى ھەرقانچە قىلىپمۇ توغرا چۇشەندۇرۇپ بەرگىلى بولمايدۇ.

تولۇق تېكستى...

تۇرپاندىكى سۇلايمان ۋاڭ مۇنارى تۇرپاننىڭ مۇھىم ساياھەت ئورۇنلىرىنىڭ بىرى بولۇپ، يىلدا نۇرغۇنلىغان دۆلەت ئىچى ۋە سىرتىدىكى ساياھەتچىلەرنى كۈتۈۋالىدۇ.

تولۇق تېكستى...

تۇرپان كارىزلىرىنىڭ پەيدا بولۇشى توغرىسىدىكى يازما ماتېرىياللار يوق، ئەمما، تۇرپان دېھقانلىرى ئارىسىدا ئەۋلادتىن ‏– ئەۋلادقا داۋاملىشىپ زامانىمىزغىچە يېتىپ كەلگەن مۇنداق ئۈچ خىل رىۋايەت بار.

تولۇق تېكستى...