ئەڭ تۆۋەن ئويمانلىق. تۇرپان ئويمانلىقى مەملىكىتىمىزدىكى ئەڭ تۆۋەن ئويمانلىق بولۇپ، ئەڭ تۆۋەن ئورنى ئويمانلىقنىڭ مەركىزى ئايدىڭكۆلگە جايلاشقان. دېڭىز يۈزىدىن 155 مېتىر تۆۋەن. تۇرپان ئويمانلىقى دېڭىز يۈزىدىن 392 مېتىر تۆۋەن بولغان ئىئوردانىيىدىكى ئۆلۈك دېڭىزدىن قالسىلا، دۇنيا بويىچە 2– ئورۇندىكى تۆۋەن جاي بولۇپ ھېساپلىنىدۇ.

ئۈزۈمى ئەڭ تاتلىق. تۇرپان ئېلىمىزدىكى ئۈزۈم ئۆستۈرۈش تارىخى ئەڭ ئۇزۇن، ئۈزۈم سورتلىرى ئەڭ كۆپ (200خىلدىن ئارتۇق) جاي بولۇپ، كىشمىش ئۈزۈم تۇرپانىنىڭ ئالاھىدە مەھسۇلاتى. ئۇنىڭ قەنت تەركىبى دۇنيا بويىچە 1– ئورۇندا تۇرىدۇ.

تولۇق تېكستى...

چاغاتاي ئەۋلادلىرى دەۋرىدىكى تۇرپان چىڭگىزخاننىڭ 7 – ئەۋلادى تۇغلۇق تۆمۈرخان 24 يېشىدا جالالىدىن كىتكىنىڭ ئوغلى ئەرشىدىن مەۋلانەمنىڭ تەلىمى بىلەن ئالمىلىقتا ئىسلام دىنىنى قوبۇل قىلىپ، 30 مىڭغا يېقىن موڭغۇلغا ئىسلام دىنىنى قوبۇل قىلدۇرۇپ، ھىجىرىيە 764 – يىلى (1363 – 1364) 34 يېشىدا ئالمىلىقتا ۋاپات بولغان. ئۇ چاغدا باش ۋەزىر خودايداتنىڭ ياردىمى بىلەن سۈيقەستچى قەمىرىدىننىڭ قىلىچىدىن ئامان قالغان 19 – ئوغلى خىزىر خوجا① خۇدايداتنىڭ ھىمايىسىدە قەشقەر، خوتەن تاغلىرى ۋە چەرچەن، چاقىلىق ئارىسىدا 10 نەچچە يىل يوشۇرۇنۇپ يۈرۈپ قەمىرىدىننىڭ ئۆلۈمىدىن كېيىن، مىلادى 1380 – يىلى② ئالمىلىقتا خانلىق ئورنىغا ئولتۇرىدۇ، ئاندىن قوشۇن باشلاپ كېلىپ تۇرپاننى بويسۇندۇرىدۇ. قاراخوجىدىكى جەڭدە بىر ئوغلى، يەمشىنى ئىشغال قىلىش ئۇرۇشىدا ئايالى ئۆلىدۇ. ئۇ تۇرپان، قۇمۇلنى بويسۇندۇرۇپ، بۇ جايدىكى خەلققە ئىسلام دىنىنى قوبول قىلدۇرىدۇ. شۇنىڭ بىلەن تۇرپان دارىلئىسلام دەپ ئاتىلىدۇ. خىزىر خوجا 1399 – يىلى باھار پەسلى قۇمۇلنىڭ شەرقىدە بولغان بىر قېتىملىق جەڭدە ئېغىر يارىدار بولغاندا ئادەملىرىگە «جەڭدە يېڭىش – يېڭىلىش بولۇپ تۇرىدۇ، ئۆلۈمدىن قورققان كىشى جەڭگە ئاتلانمايدۇ. مەن ئۆلسەم يىغا – زارە قىلماڭلار، جەسىدىمنى قايتۇرۇپ كېتىپ تۇرپان يەمشىگە دەپنە قىلىڭلار» دەپ ئالەمدىن ئۆتىدۇ. ئۇنىڭ ئوغلى مۇھەممەت خان، ئۇنىڭ ئوغلى شىر ئېلى خان، ئۇنىڭ ئوغلى ئوۋەيىسخانلار خانلىق ئورۇندا ئولتۇرغاندىمۇ تۇرپان ئۇلارنىڭ باشقۇرۇشىدا بولىدۇ.

تولۇق تېكستى...

ھاياتلىقنىڭ بۇلىقى، ئۆسۈملۈكلەرنىڭ قېنى ھېسابلانغان كارىز — يۇرتىمىز شىنجاڭدا ناھايىتى قەدىمكى زامانلاردىلا بار ئىدى ۋە ئەمگەكچان ئەجداتلىرىمىزنىڭ تېرىكچىلىك قىلىپ ئۆز ھاياتىنى داۋاملاشتۇرۇپ كېلىشىدە ئىنتايىن مۇھىم رول ئوينىغان.

تولۇق تېكستى...

تالانتلىق شائىر ئابدۇخالىق ئۇيغۇر ئابدۇراخمان ئوغلى 1901 – يىلى 2 – ئاينىڭ 9 – كۈنى تۇرپان شەھىرىدە سودىگەر ئائىلىسىدە تۇغۇلغان . ئۇنىڭ ئائىلىسى ئۆز دەۋرىگە نېسبەتەن مەرىپەتلىك ئائىلە ئىدى . ئابدۇخالىق ئۇيغۇر 5 يېشىدىلا ساۋادىنى چىقارغان بولۇپ، 12 ياشلارغا كەلگەندە دىنىي مەكتەپتە ئوقۇپ، ئەرەپ، پارس تىللىرىنى ئۆگەنگەن ۋە كىلاسسىك شائىرلارنىڭ ئەسەرلىرىنى ئوقۇشقا باشلىغان.

تولۇق تېكستى...

1. مەسىلىنىڭ قويۇلۇشى

تۇرپان ئويمانلىقىدا قەدىمدىن تارتىپ ياشاپ كەلگەن ئەجدادلىرىمىز بۇ ماكاندا مەدەنىيەت، ئىقتىساد ۋە مەدەنىيەتتە ناھايىتى تەرەققىي قىلغان كاتتا شەھەرلەرنى بەرپا قىلغان.

تولۇق تېكستى...

1. ئومۇمىي بايان

تۇرپان — مەملىكىتىمىز بويىچە ھاۋا كىلىماتى قۇرغاق ھەم ئىسسىق، ھۆل – يېغىن مىقدارى ئاز، يەر ئاستى سۇ قاتلىمى تۆۋەن، جۇغراپىيىلىك يەر تۈزۈلۈشى ئەڭ چوڭقۇر جاي بولۇپ، دېڭىز يۈزىدىن 154 مېتىر تىرەنلىكتە تۇرىدۇ. بۇ يەر تەڭرىتېغىنىڭ جەنۇبىي ئېتىكىگە، دۇنياغا مەشھۇر قەدىمكى يىپەك يولىنىڭ ئاساسىي تۈگۈنىگە جايلاشقان. مەشھۇر ئىدىقۇت تاغ تىزمىسى بۇ رايوننىڭ ئوتتۇرىسىدىن كېسىپ ئۆتىدۇ «ئوت يۇرتى» دېگەن نامى بار.

تولۇق تېكستى...

1. ئومۇمىي بايان

ئىنسانلار جەمئىيىتى ناھايىتى ئۇزاق زامانلاردىن ئۆز بېشىدىن ئۆتكۈزۈپ ھازىرقىدەك تەرەققىي قىلغان زامانىۋى دەۋرگە قەدەم قويدى. دېمەك، تارىخ ئىنسانلارنىڭ تەرەققىيات تارىخىدا بېسىپ ئۆتكەن ھەرقايسى دەۋرلەردىكى ئۆزىگە خاس ئىجتىمائىي جەريانلارنىڭ ئەمەلىي ئىپادىلىرىنىڭ قالدۇقى ھەم تارىخنى ئەمەلىي ماددىي ئىسپاتلار بىلەن ئىسپاتلىغۇچى ماددىي پاكىتلاردىن ئىبارەت.

تولۇق تېكستى...

1. مەسىلىنىڭ قويۇلۇشى

ئۇلۇغ ۋەتىنىمىز جۇڭگو زېمىنى كەڭ، بايلىقى مول، تارىخى ئۇزۇن كۆپ مىللەتلىك قەدىمكى دۆلەت.

كەڭ مەنىدىن ئېيتقاندا مەدەنىيەت ئىنسانىيەتنىڭ تارىخىي تەرەققىيات جەريانىدا ياراتقان بارلىق ماددىي ۋە مەنىۋى بايلىقلىرىنىڭ ئومۇمىي يىغىندىسىدۇر. مەدەنىيەت بىر خىل ئىجتىمائىي ھادىسە. ھەربىر مىللەت مۇئەييەن تارىخىي شارائىتتا ئۆزىگە خاس مەدەنىيەتنى يارىتىدۇ، ھەرقايسى خەلق ئەنە شۇ ھەرقايسى تارىخىي شارائىتلاردا ياراتقان مەدەنىيەت سەمەرىلىرى بىلەن ئۆز تارىخىنى بېزىگەندىلا، ئاندىن ئۇ خەلق «بۈيۈك تارىخ» ياراتقان مىللەت بولۇشقا مۇناسىپ بولالايدۇ. مۇئەييەنكى، ئۇلۇغ ۋەتىنىمىز جۇڭگونىڭ دۇنيا بويىچە ئەڭ قەدىمكى مەملىكەت، جۇڭخۇا مىللىتىنىڭ پارلاق مەدەنىيەت ئەنئەنىلىرىگە ئىگە ئۇلۇغ مىللەت سانىلىشى يۇقىرىقى تەبىرىمىزنىڭ دەلىلىدۇر. (1)

تولۇق تېكستى...

بۇنىڭدىن ئىككى مىل يىل ئىلگىرىلا تۇرپان ئويمانلىقىدا ھەيۋەتلىك شەھەرلەرنىڭ بارلىققا كەلگەنلىكى تارىخىي خاتىرىلەرگە پۈتۈلگەن. بۇلارنىڭ ئىچىدە ھازىرقى ئىز ساقلىنىپ قالغانلىرىدىن — قەدىمكى ئىدىقۇت شەھىرى ۋە يارغول شەھىرىدۇر.

شىنجاڭدىكى قەدىمكى شەھەر ۋە ئىمارەتلەر مەملىكىتىمىزدىكى تارىخىي مەدەنىي مىراسلارنىڭ مۇھىم تەركىبىي قىسمى بولۇپ، شىنجاڭ رايونىنىڭ نەچچە مىڭ يىلدىن بۇيانقى ئىشلەپچىقىرىش، تۇرمۇش، مەدەنىيەت ۋە ئۆرپ – ئادەت قاتارلىق ئەھۋاللىرىنى ئەكس ئەتتۈرۈپ بېرىدۇ. ئۇ شىنجاڭنىڭ ھەرقايسى دەۋرلەردىكى تارىخى، دىنى ۋە مەدەنىيىتىنى تەتقىق قىلىشتا ناھايىتى مۇھىم قىممەتكە ئىگە.

تولۇق تېكستى...

«ئۇيغۇر خەلقى ۋەتىمىزدىكى ئەڭ قەدىمكى مەدەنىي مىللەتلەرنىڭ بىرى. ئۇيغۇرلار ناھايىتى ئۇزۇن زامانلاردىن بېرى ئۈچ چوڭ قەدىمكى مەدەنىيەت (قەدىمكى جۇڭگو مەدەنىيىتى، قەدىمكى ھىندى مەدەنىيىتى، قەدىمكى گرېك مەدەنىيىتى)، ئۈچ چوڭ دىن (بۇددا دىنى، ئىسلام دىنى، ۋە خرىستىئان دىنى)، ئۈچ چوڭ تىل سىستېمىسى (ئورال – ئالتاي تىل سىستېمىسى، خەنزۇ – تىبەت تىل سىستېمىسى، ھىندى – ياۋرۇپا تىل سىستېمىسى) ۋە ئۈچ چوڭ ئىقتىساد (چارۋىچىلىق ئىقتىسادى، دېھقانچىلىق ئىقتىسادى ۋە يىپەك يولى سودىسى) بىر – بىرى بىلەن ئۇچراشقان رايوندا ياشاپ كەلگەن خەلق بولغاچقا، ماددىي ۋە مەنىۋى مەدەنىيەت ساھەسىدە ئۆز دەۋرىدە ناھايىتى يۇقىرى سەۋىيىگە كۆتۈرۈلۈپ، ئىنسانىيەت مەدەنىيىتىگە تېگىشلىك تۆھپە قوشقان. ئەنە شۇ قەدىمكى ئۇيغۇر مەدەنىيىتىنىڭ بىزنىڭ دەۋرىمىزگىچە يېتىپ كەلگەن مەدەنىي يادىكارلىقلىرىدىن بىرى تۇرپان مۇرتۇقتىكى بېزەكلىك» (1).

تولۇق تېكستى...