پىچان ناھىيىسى تەڭرىتېغىنىڭ شەرقىي قىسمى بولغان بۇغدا تېغىنىڭ جەنۇبىي ئېتىكىگە، تۇرپان ئويمانلىقىنىڭ شەرقىي قىسمىغا جايلاشقان ، شەرقىي شىنجاڭ تەۋەسىگە كىرىدۇ. پىچان ناھىيىسىگە بەش بازار (پىچان بازىرى، چىقتىم بازىرى، لەمجىن بازىرى، لۈكچۈن بازىرى، پويىز ئىستانسىسى بازىرى)، بەش يېزا (پىچان يېزىسى، دالانكارىز يېزىسى، دىغار يېزىسى، تۇيۇق يېزىسى، دۇڭبازار مىللى خۇيزۇ يېزىسى)، بىر ئۈزۈمچىلىك تەرەققىيات شىركىتى قارايدۇ. ناھىيىنىڭ ئومۇمىي نوپۇسى 202 مىڭ 892 ، بۇنىڭ ئىچىدە ئۇيغۇرلار 132مىڭ 730، خەنزۇلار 59 مىڭ 84، خۇيزۇلار 10 مىڭ 640، باشقا مىللەتلەر 438 (2000 – يىللىق سانلىق مەلۇمات). پۈتۈن ناھىيىدە 23 مىللەت بار.

تولۇق تېكستى...

ئىدىقۇت ئۇيغۇر خانلىقى مىلادى 850– يىلى رەسمى قۇرۇلدى. 856– يىلى ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكتىكى مەركىزىي خانلىق تەرىپىدىن ئېتىراپ قىلىندى. 866– يىلى تۇبۇتلار تارىم ۋادىسىدىن تەلتۆكۈس قوغلاپ چىقىرىلدى. 1121– يىلى قىتانلارغا قارام بولدى. 1209– يىلىدىن باشلاپ موڭغۇل خانى — چىڭگىزخانغا بەيئەت قىلدى (بىراق، چىڭگىزخان نازارەتچى تۇرغۇزۇپ، ئىچكى ئىشلارنى يەنىلا ئۇيغۇر خاقانلىرى باشقۇردى)، ئىدىقۇت ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ ئاخىرقى ۋارىسلىرى گەنسۇنىڭ يۈەنچاڭ دېگەن يېرىگە كەتتى. 1397– يىلىدىن ئېتىۋارەن ئىدىقۇت زېمىنى ئىسلام غازاتچىلىرى تەرىپىدىن ئۈزۈل – كېسىل پەتھىي قىلىندى. شۇنىڭدىن كېيىن يۈكسەك دەرىجىدە گۈللەنگەن ئىدىقۇت ئۇيغۇر بۇددا مەدەنىيىتى خارابلىشىشقا يۈزلەندى.

تولۇق تېكستى...

ئىدىقۇت زېمىنىدا، تارىختىن بۇيان ئۇيغۇر ئەجدادلىرى، ھونلار، خەنزۇلار، تۈركلەر، تىبەتلىكلەر ۋە باشقا خەلقلەر ياشاپ ئۆتكەن؛ ئىدىقۇت زېمىدىن زور – زور قوشۇنلار، دىندارلار، سەيياھلار، سودا كارۋانلىرى، ئېكسپېدىتسىيىچىلەر ئۈزۈلمەي مېڭىپ تۇرغان. شۇڭا، ئىدىقۇت مەدەنىيىتىنى بايان قىلىدىغان بۇ مەخسۇس ئەسەردە، مۇھىم بولغان بىر قانچە يولنى تىلغا ئېلىپ ئۆتۈشنى زۆرۈر دەپ بىلىمىز.

شەرقتىن باشلىنىپ، قۇمۇل، پىچان، تۇرپان، توقسۇن، قارا شەھەر، كورلا ۋە كۇچالارغا بېسىپ ئۆتىدىغان غول لېنىيە ھەممىگە مەشھۇر بولغان «يىپەك يولى»دۇر. بۇنىڭدىن باشقا، كىشىلەرگە ئانچە تونۇشلۇق بولمىغان بىر قانچە يول بار.

تولۇق تېكستى...

ئۇيغۇر مىللىتى ئۇزۇن تارىخقا ئىگە ئەمگەكچان، ئىجادچان قەدىمىي بىر مىللەت بولۇپ، ئۇ ئۆزىنىڭ ئۇزۇن يىللىق تارىخىي جەريانىدا، كىشىلىك جەمئىيىتىنىڭ ھەرقايسى دەۋرلىرىدە تۈرلۈك – تۈمەن ماددىي ۋە مەنىۋى بايلىقلارنى يارىتىپ، باشقا قېرىنداش مىللەتلەرگە ئوخشاشلا ۋەتىمىزنىڭ رەڭگارەڭ ۋە ئەلۋەك مەدەنىيەت خەزىنىسىنى بەرپا قىلىشتا ھەم ئاسىيا مەدەنىيىتىنى ئىلگىرى سۈرۈشتە، تارىختا ئۆزىگە مۇناسىپ تۆھپىلەرنى قوشتى.

تولۇق تېكستى...

1. كارىزنىڭ ئومۇمىي قۇرۇلمىسى ھەققىدە چۈشەنچە

ئەجدادلىرىمىزنىڭ ئەقىل – پاراسىتىنىڭ جەۋھىرى نامايەندىسى بولغان كارىز — دۇنيادىكى ھەر قايسى ئەل خەلقلىرى تارىختا ياراتقان زور مۆجىزىلەر قاتارىدىن ئورۇن ئېلىشقا مۇۋاپىقتۇر. سۇ ۋەجىدىن، بۇ مەزمۇندا كارىزنىڭ ئومۇمىي قۇرۇلۇشى توغرۇلۇق چۈشەنچىنى بايان قىلماق زۆرۈردۇر.

تولۇق تېكستى...

كارىز ئاددىي ئەمگەكچى خەلقنىڭ ئۇلۇغ ئىجادىيىتى. بۇ ئۇلۇش ئىجادىيەت ئەمگەكچى خەلقنىڭ تەبىئەتنى تونۇش، تەبىئەتنى ئۆزگەرتىش جەريانىدىكى كۈرىشىنىڭ زور مۇۋەپپەقىيەتلىرىدىن بىرىدۇر. بۇ ھەقتە ئېنگلېس خۇلاسە قىلىپ مۇنداق دەيدۇ: «قولنىڭ تەرەققىي قىلىشى بىلەن بىللە، مېڭىمۇ بارا – بارا تەرەققىي قىلىپ، ئالدى بىلەن ئايرىم ئەمەلىي ئۈنۈمگە ئىگە شارائىتلار توغرىسىدىكى ئاڭ پەيدا بولدى، كېيىن ھال – ئەھۋالى بىر قەدەر ياخشى مىللەتلەر ئارىسىدا شۇ پايدىلىق ئۈنۈمگە شەرت بولۇپ تۇرغان تەبىئەت قانۇنىيەتلىرىنى چۈشىنىش پەيدا بولدى. تەبىئەت قانۇنىيەتلىرى توغرىسىدىكى بىلىملىرىنىڭ تېزلىكتە ئېشىشىغا ئەگىشىپ، ئادەمنىڭ تەبىئەت دۇنياسىغا ئەكس تەسىر كۆرسىتىشتىكى ۋاسىتىلىرىمۇ كۆپەيدى ...» (1).

تولۇق تېكستى...

تەبىئەت دۇنياسىدىكى يەر ئاستى سۇلىرى — بىر خىل بايلىق مەنبەسى. تەبىئىي بايلىق — ئىنسانلارنىڭ ھايات كەچۈرۈشىدىكى ئەڭ تۈپ ئاساسلىق ئامىللارنىڭ بىرىدۇر. ئىنسانلار تەبىئىي بايلىقلارنى ئۆزلىرىنىڭ ماددىي تۇرمۇشىغا ئىشلىتىشتە ئەقىل – پاراسىتىگە ۋە مېھنىتىگە تايىنىپ، شۇ تەبىئىي بايلىقلارنى ئىنسانلار كونتروللۇقى ئاستىغا ئالىدۇ. تەبىئىي بايلىقلارنىڭ ئىنسانلار تۇرمۇشىغا بىۋاسىتە مەنپەئەت بېرىدىغانلىقى ناھايىتى كۆپ بولۇپ، بۇنىڭ ئەڭ مۇھىم تۈرى سۇدۇر.

تولۇق تېكستى...

تۇرپان رايونى نېمە ئۈچۈن قۇرغاق رايون ھېسابلىنىدۇ؟ بۇنى تۆۋەندىكى بىر قانچە نۇقتا بويىچە — جۇغراپىيىلىك شارائىت ئارقىلىق چۈشىنىشكە بولىدۇ.

ئەتراپىنى ئېگىز تاغلار ئوراپ تۇرغان شىنجاڭ مەركىزىي ئاسىيا بويىچىلا ئەمەس، بەلكى پۈتۈن دۇنيا بويىچىمۇ قۇرغاق جايلارنىڭ بىرى بولۇپ ھېسابلىنىدۇ (يىللىق ئوتتۇرىچە ھۆل – يېغىن مىقدارى 145 مىللىمېتىر ئەتراپىدا). تۇرپان شىنجاڭنىڭ قۇرغاق ئىقلىمىدا تىپىك خاراكتېرگە ئىگە بولۇپ، يىللىق ھۆل – يېغىن مىقدارى 9 مىللىمېتىردىن ئاشمايدۇ. بۇنداق ئالاھىدىلىك شىنجاڭنىڭ گىئولوگىيىلىك تارىخىدا قۇرۇقلۇق تەرەققىيات باسقۇچىنىڭ خېلى ئۇزاقتىن بېرى داۋاملىشىپ كېلىۋاتقانلىقىنىڭ نەتجىسىدۇر (قەدىمكى ھاياتلىق ئىراسىنىڭ ئاخىرلىرىدىن باشلاپ).

تولۇق تېكستى...

شىنجاڭ دۆلىتىمىزنىڭ غەربىي قىسمىغا جايلاشقان بولۇپ، جۇغراپىيىلىك ئورنى جەھەتتىن ياۋرۇپا – ئاسىيا چوڭ قۇرۇقلۇقىنىڭ مەركىزىگە توغرا كېلىدۇ (شەرقىي مېردىئان 73 گرادۇس 32 مىنۇتتىن 96 گرادۇس 21 مىنۇتقىچە ۋە شىمالىي پاراللېل 34 گرادۇس 21 مىنۇتتىن 49 گرادۇس 33 مىنۇتقىچە).

تولۇق تېكستى...

ئىدىقۇت ئۇيغۇر خانلىقى زېمىنىدا كان بايلىقى مول ئىدى. مىلادى 981– 984– يىللار ئارىلىقىدا سۇڭ سۇلالىسىدىن ئىدىقۇتقا كېلىپ، ئەلچىلىك ۋەزىپىسىنى ئاتقۇزغان ۋاڭ يەندې «ئۇيغۇرنىڭ قولى ئەپچىل، ھۈنەرگە ئۇستا، ئالتۇن – كۆمۈش، مىس، تۆمۈر تاۋلاشقا ماھىر، بۇ مېتاللاردىن ھەر خىل ئەسۋاب ياسىيالايدۇ، يەنە ئەسۋابلارغا نەقىش ئويۇشنىمۇ بىلىدۇ. كۈسەندىن ئالتۇن، مىس، تۆمۈر، قەلەي چىقىدۇ. ئۇ يەردىكى ئۇيغۇرلارمۇ بۇ مېتاللاردىن ئەسۋاب ۋە سايمان ياسايدۇ» دېگەن تارىخىي مەلۇماتلارنى يېزىپ قالدۇرغانىدى (1).

تولۇق تېكستى...