‏ ‏   كەنان ئاقيۈز تۈكچىدىن يۈسۈپجان ياسىن تەرجىمە قىلغان

    سەرۋەتى فۈنۇن سىرتىدىكى ئەدەبىيات سەرۋەتى فۈنۇن دەۋرىدە يىتىشكەن بولسىمۇ، بەلگىلىك بىر ‏ئەدەبىي گۇرۇھ قۇرمىغان ۋە ئۆز ‏ئىچىدىمۇ بەزى كۆزقارشى ‏پەرقلىق بولغان شائىر ۋە يازغۇچىلارنى پەقەت "سەنئەت ئۈچۈن ‏سەنئەت" ‏ۋە "جەمئىيەت ئۈچۈن سەنئەت" چۈشەنچىسىنىڭ ‏خالىغان بىرىگە باغلانغانلىقى بىلەن ‏گۇرۇپپىلاندۇرۇش مۇمكىن.‏ بىرىنجى چۈشەنچىنى قوبۇل قىلغان شائىرلاردىن رىزا تەۋفىق ‏بۆلۈكباشى(1869-1949 ) دادىسى ‏بىلەن بىرلىكتە گەلىبولۇدا تۇرغان ‏مەزگىللەردىكى تېخى بالا دەپ ئاتاشقا بولىدىغان چاغلىرىدىلا ‏‏شېئىر يېزىشقا باشلىغانىدى. ئۇنىڭ دەستلەپكى ئۇستازلىرى بۇ ‏يەردىكى خانىقا شائىرلىرى بىلەن ساز ‏شائىرلىرى① ئىدى. لېكىن ‏‏1886- يىلى ئىستانبۇلغا كەلگەندىن كېيىن دىۋان ئەدەبىياتى بىلەن ‏‏غەرپ تۈرك ئەدەبىياتىدىن خەۋەردار بولدى. بۇلاردىن غەرپ تۈرك ‏ئەدەبىياتىنى تاللىغان بولسىمۇ، ‏سەرۋەتى فۈنۇن گۇرۇھىغا قېتىلمىدى. ‏ئۆز دەۋرىنىڭ ئارۇز – بۇغۇم(بارماق) ۋە ئوسمانلىچە -- تۈركچە ‏‏كۆرىشىدىمۇ غەرب تۈرك ئەدەبىياتىنى ھېمايە قىلدى. خانىقا ‏شېئىرىنىڭ شائىرغا كۆرسەتكەن تەسىرى ‏‏1892-يىلى باشلانغان. بۇ ‏تەسىر كۆپۈنچە نەزىم شەكىللىرى، ۋەزىن ۋە ئۇسلۇب ‏ئالاھىدىلىكلىرى ‏جەھەتتە كۆرۈلدى. ‏ ناھايىتى كەڭ بىر ئېنسىكلوپېدىيىلىك بىلىمگە ئىگە بولغان ‏ۋە شېئىردىن سىرىت يەنە مۇھىمى ‏پەلسەپە بىلەن مەشغۇل ‏بولغانلىقى ئۈچۈن "پەيلاسوف" ئۈنۋانى بىلەنمۇ تۇنۇلغان رىزا ‏تەۋفىقنىڭ ‏شېئىرلىرىدىكى ئاساسىي مۇۋاپپىقىيەت ‏ئىپادىلەشتىكى لىرىكىزم بىلەن ئۇسلۇبىدىكى سەمىمىيەتتىن ‏‏تۇغۇلدى.

    شېئىرلىرىنى "سەرابى ئۆمرۈم"(1934-‏‎ ‎يىلى، 1949-يىلى) نامى ‏بىلەن ئىلان قىلدى. ‏ سەرۋەتى فۈنۇننىڭ سىرتىدا "جەمئىيەت ئۈچۈن سەنئەت" ‏قارىشىغا ئاخىرىغا قەدەر باغلانغان ‏ئىككى مەشھۇر شائىر مەھمەد ‏ئەمىن بىلەن مەھمەد ئاكىف ئىدى.‏ سەرۋەتى فۈنۇن شېئىرىغا تېخى رەقىب چىقمىغان يىللاردا ‏ئۇنىڭغا تامامەن زىت كىلىدىغان بىر ‏چۈشەنچە بىلەن ئوتتۇرىغا ‏چىققان مەھمەد ئەمىن يۇرداقۇل(1869-1944) شەخسىي تۇيغۇ، خىيال ‏ۋە ‏ئارزۇلاردىن يىراق تۇرىدىغان شېئىرلارنى يازدى. بۇنىڭدىن باشقا ‏ئوسمانلىچىدىكى يات تىل ‏سۆزلۈكلىرىنىمۇ ئەڭ تۈۋەن چەككە ‏چۈشۈردى. ئۇلار ئارقىلىق ياسالغان باغلىغۇچىلارنى بولسا زادىلا ‏‏قوللانمىدى. توغرىدىن توغرا تۈركچە بولغان ياكى خەلقنىڭ تىلىغا ‏قەدەر سېڭىپ كىرىپ تولۇق ‏تۈركچىلەشكەن سۆزلەر بىلەن يازغان ‏شېئىرلىرىدا يالغۇز بۇغۇم ۋەزنىنى قوللىنىپ، ئارۇزغا زادىلا ئورۇن ‏‏بەرمىدى.

   ‏ بۇ خىل شېئىرلىرى ئارقىلىق سەرۋەتى فۈنۇن شېئىرىنىڭ ئەڭ ‏پارلاق دەۋرىدە ئوتتۇرىغا چىقىش بىر ‏جاسارەت مەسىلىسى ئىدى. ‏شائىرغا بۇ جاسارەتنى 1897- يىلىدىكى تۈرك – يۇنان ئۇرۇشى ئاتا ‏‏قىلدى. قىسقا ۋاقىت ئىچىدىلا تۇرك ئارمىيىسىنىڭ ‏ئاتىنا(ئافىنا) دەرۋازىلىرىغا قەدەر يىتىپ بېرىشىدىن ‏پەيدا بولغان ‏مىللىي ھاياجان بۇ شەكىلدە يېزىلىدىغان شېئىرلار ئۈچۈن ئەڭ ‏مۇۋاپىق پۇرسەت ئىدى. ‏مەھمەد ئەمىن بۇ پۇرسەتنى ناھايىتى ‏ياخشى قىممەتكە ئىگە قىلىپ، شېئىرلىرىنى كەينى- كەينىدىن ‏ئىلان ‏قىلىپ، ئۆزىنى ئەتراپىدىكىلەرگە ئېتىراپ قىلدۇردى. ‏دەستلەپتە ئىلان قىلغان "ئانادولۇدىن ‏بىر سادا ياكى ئۇرۇشقا ‏ماڭغاندا"(1897-يىلى) ناملىق توققۇز شېئىرىنى، كېيىن "تۈركچە ‏شېئىرلار" ‏‏(1900-يىلى) نامىدا كىتاپ قىلىپ باستۇردى.‏ شەخسىي ۋە رومانتىك تۇيغۇلار تۈرك شېئىرىنى قاپلىغان بىر ‏مەزگىلدە مەھمەد ئەمىننىڭ بۇنداق ‏تۇيغۇلادىن تامامەن يىراق ‏تۇرۇپ، ئىجتىمائىي ۋە مىللىي تېمىلارغا ئېتىبار بىرىشىگە ‏ئۇنىڭ بىر ‏بىلىقچىنىڭ ئوغلى بولۇشى سەۋەبىدىن نامرات خەلق ‏ئىچىدە چوڭ بولغانلىقى، پات – پات ‏ئانادولۇنى زىيارەت قىلىپ ‏تۈرك دېھقانلىرىنىڭ مۇشەققەتلىك تۇرمۇش شارائىتلىرىنى ‏كإرگەنلىكى ۋە ‏ئوسمانىيلار دإلىتىدىكى ئاز سانلىق مىللەتلەردە ‏ئويغانغان مىللەت تۇيغۇسى سەۋەب بولغان ئىدى. ‏ مەھمەد ئەمىننىڭ ئەسەرلىرىدە دەستلەپتە يالغۇز ‏ئىمپېرىيىنىڭ دائىرىسىدىلا چەكلەنگەن ‏‏"تۈرك خەلقىنى ھەر ‏جەھەتتىن گۈللەندۈرۈش" مەنىسىدىكى مىللەتچىلىك پىكرى 1908- ‏يىلىدىن ‏كېيىن ئاستا -- ئاستا "دۇنيا تۈركلىرىنىڭ بىرلىكى" پىكرى ‏بىلەن بىرلەشتى.

      تۈركلەرنىڭ بىرلىكى ‏ئىدىئولوگىيىسىنى ئاندا-- ‏ساندا ئىسلام بىرلىكى ئىدىئولوگىيىسى بىلەن بىرلەشتۈرگەن ‏مەھمەد ‏ئەمىن ئىمپېرىيالىزمغىمۇ قارشى چىقتى. ‏ ئۈستۈن سەۋىيىلىك بىر شائىر بولمىغانلىقى ئۈچۈن ‏لىرىكىزمدىن مەھرۇم بولغان شېئىرلىرىدا ‏دائىم بوغۇم ۋەزنىنى ‏قوللاندى، تىلدىمۇ تۈركچە ياكى تۈركچىلەشكەن سۆزلەرگە ئورۇن ‏بەردى. ‏شۇنداقتىمۇ جانلىق ۋە يېقىملىق بىر تىل شەكىللىنەلمىدى. ‏مەھمەد ئەمىننىڭ ئەڭ كۆپ تاللىۋالغان ‏نەزىم شەكىللىرى بولسا ‏سەرۋەتى فۈنۇن شېئىرىدا قىزىقىش قوزغىغان "سونت" ۋە "ئەركىن چاچما ‏شېئىر" شەكىللىرى ئىدى. ‏ ‏ مەھمەد ئەمىن شېئىرلىرىنى تۈۋەندىكى كىتاپلاردا ئىلان ‏قىلدى: يەنى "تۈرك سازى "(1914-يىلى)، ‏‏"ئەي تۈرك ‏ئويغان"(1915-يىلى)، "تاڭ ساداسى"(1915-يىلى)، "قوشۇننىڭ ‏داستانى" ‏‏(1915-يىلى) ، "دىجلە ئالدىدا"(1916-يىلى)، "ھەمشىرە ‏خانىملار"(1917- يىلى)، "زەپەر ‏يولىدا" (1918-يىلى)،"تۇرانغا ‏قاراپ" (1918-يىلى)، "ئىسيان ۋە دۇئا" (1918- يىلى)، ‏‏"مەرىپەت ‏قىزلىرى" (1925-يىلى)، "مۇستاپا كەمال" (1928-يىلى) ۋە "ئەنقەرە" (1939- يىلى) ‏قاتارلىق.‏ ‏ 2- مەشرۇتىيەت دەۋرىدە تۈرك بىرلىكى ئىدىئولوگىيىسىدىن ‏قالسا ئەڭ كۈچلۈك دىققەتنى تارتقان ‏ئىسلام بىرلىكى ‏ئىدىئولوگىيىسىنىڭ بىردىن بىر ۋەكىلى بولغان مەھمەد ئاكىف ‏ئەرسوي ‏‏(1873-1936 ) ئىسلامىي مەدەنىيەت بىلەن يىتىشىپ چىققان ‏ئىدى. ئۇ شېئىر يېزىشنى شەخسىي ۋە ‏دىنىي تېمىلارنى ‏تەسۋىرلەش بىلەن باشلىدى. بۇ مەزگىللەردە ئۇنىڭ ھەممىدىن بەك ‏ياقتۇرغان ‏كىشىلىرى شەيخ سادى، ھاپىز، مۇئەللىم ناجى ۋە ‏ئابدۇلھەق ھامىد ئىدى.

  1900 - يىلىدىن كېيىن ‏شەخسىي تۇيغۇلىرىنى ‏بىر چەتكە قايرىپ قويۇپ، يېقىن ئەتراپنىڭ ۋە ئاستا-- ئاستا ‏بارلىق ئىسلام ‏ئۈممەتلىرىنىڭ دەرت-- ئەلەملىرىگە دىققەت ‏قىلىشقا باشلىدى. دەستلەپكى شۆھرىتىنى چىقارغان ‏شېئىرلىرى يېقىن ‏ئەتراپتا ئۇچراتقان نامراتلىق، باش پاناھسىزلىق، نادانلىق ۋە ناچار ‏ئادەتلەر بىلەن ‏مۇناسىۋەتلىك ئىدى. ‏ بالقان ئۇرۇشىنىڭ نەتىجىسىدە دۆلەت سىياسىتى سۈپىتىدە ‏بەربات بولغان ئوسمانلىچىلىك ‏ئىدىئولوگىيىسىنىڭ ئورنىنى ‏ئىگىلىگەن مىللەتچىلىك ۋە ئىسلامچىلىق ئىدىئولوگىيىلىرى ‏‏1-دۇنيا ‏ئۇرۇشى مەزگىلىدە ئاندا-- ساندا بىر بىرىگە يار-- يۆلەك ‏بولدى. چۈشەنچىسى بىلەن ئىسلامچى، ‏تۇيغۇسى بىلەن مىللەتچى ۋە ‏خەلقچى بولغان مەھمەد ئاكىف بۇ يېقىنلىشىشنىڭ ئەڭ ‏مۇۋاپپىقىيەتلىك ‏ئۆرنىكىنى ياراتتى. ئۇ بىر تەرەپتىن بارلىق ‏مۇسۇلمانلارنىڭ بىرلىشىشى ھەققىدىكى قاراشنى ھېمايە ‏قىلسا، يەنە ‏بىر تەرەپتىن يالغۇز تۈرك خەلقىنىڭ مەسىلىلىرىگە يېقىندىن ‏دىققەت قىلدى.‏ ئۇنىڭ قارىشىچە، مەدەنىيەتنىڭ بإشۈگى شەرقتۇر. شەرقنى ‏مەدەنىيەتتىكى ئۈستۈنلىكىدىن ‏مەھرۇم قىلغىنى زامانلارنىڭ ئۆتۈشى ‏بىلەن ئۇنىڭ ئىچىگە چۈشكەن "مۇتەئەسسىپلىك، نادانلىق، ‏‏ئەخلاقىي بۇزۇقچىلىق، ھورۇنلۇق، ئۆزىگە ئىشەنمەسلىك" قاتارلىق ‏سەۋەپلەردۇر. بۇلاردىن قۇتۇلۇش ‏ئۈچۈن ئىسلام دىنىنىڭ پارلاق ‏دەۋرىدىكى ئاساسلارغا ۋە بۇنىڭ ئىجابىي ۋە ئىجادىي كۈچىگە ‏‏يېڭىدىن ئىرىشىش زإرۈردۇر.

  ئىسلام بىرلىكىمۇ پەقەت مۇشۇ يول ‏بىلەن ئەمەلگە ئاشاتتى. بۇنىڭ ‏ئۈچۈن ئاكىف 1-دۇنيا ئۇرۇشى ۋە ‏مىللىي ئىنقىلاپ يىللىرىدا يازغان بارلىق شېئىرلىرىدا بۇ يولغا ‏‏مېڭىشنى ئىگىرى سۈرىدىغان ئىزچىل تەشەببۇلاردا بولدى. لېكىن ‏ئوسمانىيلار ئىمپېرىيىسىدىكى ‏خىرىستئان ئېتىقادىدىكى ئاز ‏سانلىق مىللەتلەردىن كېيىن، 1-دۇنيا ئۇرۇشىنىڭ باشلىرىدا ئەرەبلەر ‏‏ئارىسىدىمۇ باشلانغان ۋە بۇ ئۇرۇشنىڭ نەتىجىسىدە رىئاللىققا ‏ئايلانغان مىللەتچىلىك ھەرىكەتلىرى، ‏بۇ ئارقىلىق قۇرۇلغان دۆلەتلەر ‏ئىسلام بىرلىكى ئىدىئولوگىيىسىنىڭمۇ كۈچلۈك ئاساسلارغا ‏‏تايانمىغانلىق ھەقىقىتىنى ئوتتۇرىغا قويغاندا شائىر ئېغىر خىيال ‏مەيۈسلۈكىگە ئۇچرىدى. بۇنىڭ ‏ئارقىسىدىنلا مىللىي ئىنقىلابىدا ‏غەلىبە قىلغان تۈركىيىدىمۇ مىللىي ۋە لائىك② بىر دۆلەت قۇرۇلغاندا، ‏‏ئاكىف بىر مەزگىل (1925-1936) تۈركىيىدىن ئايرىلىپ مىسىردا ‏ئولتۇراقلاشتى. بۇ مەزگىلنىڭ ‏ئاخىرلىرىغا كەلگەندە كىسەل بولۇپ ‏قالدى ۋە كىسىلىنىڭ ئېغىرلىشىپ كىتىشى بىلەن ئىستانبۇلغا ‏قايتىپ ‏بۇ يەردە ئالەمدىن ئۆتتى. ‏ ‏ 1900 -يىلىدىن كېيىن شېئىرلىرىدا "جەمئىيەت ئۈچۈن ‏سەنئەت" پرىنسىپى، ئىسلام بىرلىكى ۋە ‏تۈرك خەلقىنىڭ ‏ئىجتىمائىي ۋە ئەخلاقىي جەھەتتىن يۈكسىلىشى قاتارلىق ‏مەسىلىلەردە قەتئىيلىك بىلەن ‏توختالغان ئاكىف "ئەدەبىياتنىڭ ‏چوڭچىلىق قىلىدىغان بىر ئىش مەسلىكىنى، ئۇنىڭ زىيالىلارغا ‏‏ئەمەس، كەڭ خەلق توپىغا خىتاپ قىلىشى ۋە مۇھىمى ئۇلارنى ‏تەربىيىلىشى كىرەكلىكى"نى قوبۇل ‏قىلغان ئىدى. ئۇ سەنئەتنىڭ ‏ۋەتىنى يوق دېگەن قاراشنىمۇ رەد قىلىدۇ. ئۇنىڭ قارىشىچە، ‏سەنئەتنىڭ ‏ۋەتىنى بار، ئۇ مەھەللىۋىي ۋە مىللىيدۇر. شېئىرلىرىدا ‏ناھايىتى ئېنىق بولغان بىۋاسىتە ئىسپات كۈچى ‏تەسۋىر ۋە ‏تەھلىللىرىدىمۇ ئۆزىنى كۆرسىتىدۇ. كۆپۈنچىسى جانلىق بىر ئېغىز ‏تىلى ۋە ئۇسلۇبى بىلەن ‏يېزىلغان شېئىرلىرىدا كۈچلۈك بىر لىرىكىزم ‏كۆزگە چېلىقىدۇ. ۋەزىن سۈپىتىدە پەقەت ئارۇزنى، دىۋان ‏‏نەزمىنىڭ ھەر خىل شەكىللىرى بىلەن بۇلارنىڭ ئىچىدە ئەڭ كۆپ ‏مەسنىۋىنى قوللانغان شېئىرلىرىنى ‏ئايرىم ناملار بىلەن ‏‏"سافاخات" دېگەن ئىسىم ئاستىدا توپلىدى. يەنى ‏‏"سافاخات"(1911-يىلى)، ‏‏"سۇلايمانىيە خۇتبىسىدا"(1912-يىلى)، "ھەقنىڭ ئاۋازى"(1913-يىلى)، "فاتىخ خۇتبىسىدا ‏‏"(1914-يىلى)، "خاتېرىلەر"(1917-يىلى)، "پاكلىق"(1924-يىلى)، "سايە" (1933- ‏يىلى) ‏قاتارلىق.‏ سەرۋەتى فۈنۇن دەۋرىدە قىسمەن بۇ شېئىرنىڭ، قىسمەن دىۋان ‏نەزمىنىڭ شەكىل ۋە مەزمۇن ‏ئالاھىدىلىكلىرىنى بىرلەشتۈرگەن ‏شېئىرلىرى بىلەن داڭق چىقارغان شائىرلار ئارىسىدا "سۈنۇخات ‏‏‏"(1890-يىلى)، "خۇزما سافا"(1891-يىلى)، "ماغدۇرەئىي ‏سەۋدا"(1892- يىلى)، "مەۋلىدى ‏پەدەرى زىيارەت"(1896-يىلى)، "مەنسىييات"(1912-يىلى) ۋە "ھىسسىييات"(1912- يىلى) ‏قاتارلىق ‏كىتابلىرى بىلەن ئىسمائىل سەفا(1867-1900)، "ئارالدا ‏سۆزلىگەنلىرىم"(1886- يىلى)، ‏‏"غەزەللىرىم"(1894-يىلى)، "زادەئىي ‏شائىر"(1895-يىلى)، "ئاسارى جەلال"(1896- يىلى) ۋە ‏‏‏"سۈرۇد"(1896-يىلى) دېگەن ئەسەرلىرى بىلەن مەھمەد جەلال(1867- ‏‏1912)، ‏‏"ئەپسۇسⅠ‏"(1877-يىلى)، "ئەپسۇسⅡ‏"(1891-يىلى)، "ئوت"(1896- يىلى)، "ئاقسى ‏سەدا"(1900-يىلى) ۋە «سافاخاتى ‏قەلب» (1901-يىلى) ناملىق كىتابلىرى بىلەن نىگار ‏‏خانىم(1856-1918) قاتارلىقلار تىلغا ئېلىنىدۇ. ‏ تىياتىر -- دەۋرنىڭ سىياسىي بېسىمى سەۋەبىدىن سەرۋەتى ‏فۈنۇنچىلارغا ئوخشاش ئۇلارنىڭ ‏سىرتىدا تۇرغانلارمۇ تىياتىر تۈرى ‏بىلەن پەقەت 1908-يىلىدىن كېيىن ئاجىز بىر شەكىلدە مەشغۇل ‏‏بولدى. تىياتىر تۈرىدە پەقەت ھۈسەيىن راھمى «كۈز ‏بۇلبۇلى»(1916-يىلى)، «ئايال ‏ئەركەكلەشكەندە»(1933-يىلى) ۋە ‏‏«ئىككى تامچە ياش»(1973-يىلى)، سافۋەت نەزىخى «ئىزاھ ‏ۋە ‏ئىزاھات تەلىپى»(1909-يىلى) ۋە نىگار خانىم «گىرىۋە» (نەشىر ‏قىلىنمىغان) ۋە «تەسۋىرى ‏ئىشق»(1978-يىلى) ناملىق پىيەسسەلىرى ‏بىلەن بەزى ئۆرنەكلەرنى ياراتتى. ‏ رومان ۋە ھېكايە – سەرۋەتى فۈنۇننىڭ سىرتىدىكى رومانچى ‏ۋە ھېكايىچىلارنىڭ بەزىلىرى ‏ئاخمەد مىدخات، يەنە بەزىلىرى نامىق ‏كەمال ئۇسلۇبىدا يازدى. ‏ خەلققە خىتاپ قىلىدىغان رومان ۋە ھېكايىلارنى يېزىش ‏جەھەتتە ئاخمەد مىدخاتنىڭ يولىدىكى ‏ئەڭ تەسىرى كۈچلۈك كىشى ‏ھۈسەيىن راھمى گۈنپىنار(1864-1944)دۇر. تۇنجى رومانى«شېك ‏‏»(بەك ‏جايىدا دېگەن مەنىدە، 1888-يىلى) ئاخمەد مىدخات ‏چىقارغان «تەرجۈمانى ھەقىقەت»تە بۆلۈپ ‏بېسىلغان ۋە ئۇنىڭ ‏ماختىشىغا ۋە ئىلھام بىرىشىگە ئىرىشكەن ھۈسەيىن راھمىنىڭ ‏ئاخمەد مىدخاتقا ‏ئوخشايدىغان تەرەپلىرى «خەلق ئۈچۈن يېزىشى، ‏ئەدەبىياتنىڭ كەڭ خەلق توپىنى تەربىيىلەش ‏كۈچىنى ھېمايە قىلىشى، ‏ئوتتۇرا ئەسىر تۇرمۇشىدىن ئايرىلىپ چىقىشنى ۋە ‏زامانىۋىيلىشىشنى داۋاملىق ‏سىڭدۈرۈشى، ئوقۇش ھاياتى ۋە ‏تەجرىبىسى ئاز بولغان خەلق توپلىرىنىڭ تۇرمۇشىغا مايىل بولۇشى، ‏‏شەكىلگە ئەھمىيەت بەرمەسلىكى، ۋەقەگە ئۈچىنجى شەخس ‏سۈپىتىدە قاتنىشىشى ۋە ۋەقە بىلەن ‏مۇناسىۋەتسىز بولغان ‏ئېنسىكلوپېدىيىلىك سەۋىيىدىكى مەلۇماتلارنى پات-- پات نەقىل ‏كەلتۈرۈشى» ‏دۇر. ئوخشىمايدىغان تەرەپلىرى بولسا، رومانلىرىدا ‏ھەرخىل مېتود ۋە تۈرلەرگە ئورۇن بەرمەي، ‏پەقەت رېئالىستتىك ‏ۋە ناتۇرالستتىك مېتودى بىلەن «تۆرە رومان»(ئەخلاق ۋە ئۆرپ-- ‏ئادەت ‏تېمىسىدىكى رومان) تۈرىگە باغلانغان بولۇشىدۇر.

    ‏ ھەقىقىي بىر رېئالىستتىك ۋە ناتۇرالستتىك رومانچى بولغان ‏ھۈسەيىن راھمى بۇ ئۇسلۇبنىڭ فرانسۇز ‏يازغۇچىلىرىغا ئوخشاش، ‏ئىنساننى تۇغما مەۋجۇت بولغان روھىي مەزمۇن ۋە ئۇ ياشىغان ‏مۇھىتنىڭ ‏ئورتاق بىر مەۋجۇتلىقى سۈپىتىدە تەسۋىرلەيدۇ. شۇ ‏سەۋەبلىك بىر تەرەپتىن خاراكتېرلارنىڭ③ روھى ‏مەزمۇنلىرىنى ‏يورۇتسا، يەنە بىر تەرەپتىن ئۇلارنىڭ ئىجتىمائىي مۇھىتىنى پۈتۈن ‏بەلگىلىرى بىلەن ‏كۆرسىتىدۇ. لېكىن، ئۇنى فرانسۇز رېئالىستتىك ۋە ‏ناتۇرالستتىك يازغۇچىلاردىن ئايرىپ تۇرىدىغان ‏ئەڭ مۇھىم ‏ئالاھىدىلىكى ئىجتىمائىي تەنقىدتۇر. كۆپۈنچە ھەجۋىي ۋە مىزاھ ‏بىلەن ئارىلىشىپ ‏كەتكەن ۋە فرانسۇز رومانلىرىدا ئورۇن ئالمىغان ‏بۇ تەركىپ ھۈسەيىن راھمى رومانلىرىنى باشتىن ‏ئاخىرىغا قەدەر ‏قاپلىغان. يازغۇچى ئاساسەن رومانلىرىنى بەلگىلىك بىر كىشىنى ۋە ‏مۇھىتنى، بەلگىلىك ‏بىر ئادەت، ھەرىكەت ۋە چۈشەنچىنى تەنقىد ‏قىلىش مەقسىتىدە يازغان ئىدى. يەنى مەقسىتى بىلەن ‏يازغىنى ‏پەقەت «كۆرۈلۈپ تۇرغان نەرسىنىڭ ئەينەن بايان قىلىنىشى»دىن ‏ئىبارەت ئەمەس ئىدى. ‏ئاخمەد مىدخاتنىڭ رومانلىرىدا ناھايىتى ‏كۆپ ئۇچرايدىغان بۇ تەنقىدچى مەۋقەنىڭ نىشانى ‏زامانىۋىي ئىنسان ‏تىپى بىلەن ماسلىشالمايدىغان ئادەتلەرنىڭ بىكار قىلىنىشىدۇر. ‏ بۇ مەقسەت بىلەن ھۈسەيىن راھمىمۇ ھەر ۋاقىت دەۋرگە ‏يات(كونا) ئادەتلىرى، چۈشەنچىلىرى ۋە ‏تۇرمۇش شەكىللىرى بولغان ‏مۇھىتنى ۋە ئۇنىڭ ئىنسانلىرىنى تەسۋىرلەش ئارقىلىق ئۇلارنى ‏ئوڭشاشقا ‏تىرىشتى. بۇ نىشانغا يىتىش ئۈچۈن ماڭغان يولى بولسا ‏بىۋاسىتە تەنقىد قىلىشنىڭ ئورنىغا مىزاھ ‏يولىنى قوللىنىشىدۇر.

    يەنى ‏ئىجتىمائىي ۋە خۇسۇسىي مېيىپلىقنىڭ كۈلكىلىك تەرەپلىرىنى ‏ئوتتۇرىغا ‏قويۇپ ئۇلارنى تەنقىد قىلىشنى تاللىۋالدى. بۇ ئەينى ۋاقىتتا ‏رومانلارنىڭ كۆڭۈللۈك ۋە يېقىملىق ‏بولۇشىىنىمۇ كۈچەيتتى. رومانلىرىدا ‏قەتئىيلىك بىلەن تەسۋىرلەنگەن مېيىپلىقلارنى «روھى، ئەخلاقى ‏‏ۋە مەدەنىي» جەھەتتىن ئىبارەت ئاساسلىق ئۈچ گۇرۇپپىغا ‏يىغىنچاقلاش مۇمكىن. قەھرىمانلىرى ‏تۈرلۈك ئىجتىمائىي ‏قىسىملاردىن تاللانغان بولسىمۇ، كۈپۈنچە مەدەنىيەت سەۋىيىسى ‏تۈۋەن بولغان ‏كىشىلەردۇر. ئاپتور ئەسەرنىڭ قەھرىمانلىرى ۋە ‏ئۇلارنىڭ مۇھىتىنى ناھايىتى سەۋىرچانلىق بىلەن ‏ھەقىقىي بىر دەلىل- ‏ئىسپاتقا باغلايدۇ. شۇنداق بولغىنىغا قارىماي، بولۇپمۇ تەبىئەت ۋە ‏ئورۇن ‏تەسۋىرلىرىدە سوبيېكتىزمغىمۇ مەپتۇن بولغانلىقى كۆرۈلىدۇ. ‏بۇ زىددىيەت تىلىدىمۇ ئۇچرايدۇ. ‏شەخسىي قارىشى سۈپىتىدە دائىم ‏تۈركچىنى ھېمايە قىلغىنىغا ۋە خاراكتېرلارنىڭ دىئالوگىنى يەتكىدەك ‏‏دەرىجىدە بەرگىنىگە قارىماي، تەسۋىرلىرىدە ھامان ئوسمانلىچىغا ‏قېيىپ كەتكەن. ئىستانبۇلنىڭ ‏سىرتىغا كۆپ چىقمىغانلىقى ئۈچۈن، ‏رومانلىرىنىڭ ۋەقەلىرى ئىستانبۇلدا يۈز بىرىدۇ. ‏ ھۈسەيىن راھمىنىڭ رومانلىرى تۈركىيىنىڭ كېيىنكى ئەللىك-- ‏ئاتمىش يىللىق ئىجتىمائىي تارىخى ‏ھەققىدە مول ماتېرىيال بىلەن ‏تولغان. سانى قىرىققا يېقىن رومان ۋە ھېكايىلىرى ئىچىدە ئەڭ ‏‏مەشھۇرلىرى تۈۋەندىكىلەردۇر: «شېك»(1888-يىلى)، ‏‏«مۈرەببىيە»(1897-يىلى، قەدىمدە بىرىنىڭ ‏بالىسىنى تەربىيىلەش ‏ئىشى بىلەن مەشغۇل بولغۇچى ئايال مۇرەببىيە دەپ ئاتىلاتتى)، «ئىپپەت » ‏‏(1898-يىلى)، «تۇل خۇتۇن»(1898-يىلى)، «بىر ‏مۇئادەلەئى سەۋدا»(1899-يىلى)،«نىكاھسىز ‏خوتۇن»(1899-يىلى)، «ئۇشتۇمتۇت»(1900-يىلى)، « نىمەتشۇناس»(ياخشىلىقنى ‏ئۇنۇتمايدىغان ‏كىشى دېگەن مەنىدە،1901-يىلى)، «ئۈجمە ‏كۆڭۈل»(1911-يىلى)، «قۇيرۇقلۇق يۇلتۇزنىڭ ‏ئاستىدىكى بىر ‏توي»(1912-يىلى)، «ياۋا گۈل»(1912-يىلى)، «ھەقنى سېغىندۇق ‏‏»(1919-يىلى)، ‏‏«ھايات سەھىپىلىرى»(1919-يىلى)، «ئەلەملىك ‏تەبەسسۇم»(1923-يىلى)، «مەن ‏ساراڭمۇ؟»(1925-يىلى)، «تۇتاش ‏كۆڭۈللەر»(1926-يىلى)، «ئۆيگە خوشاللىق: قېيىنئانام قانداق ‏‏قۇتىرغان؟»(1927-يىلى)، «پاھىشە ئاياللار مەكتىپى»(1929-يىلى)، «خىجىل بولمايدىغان ئادەم» ‏‏(1934-يىلى) قاتارلىقلار. ھېكايە كىتابلىرى ‏بولسا: «ئاياللار ۋائىزى»(1920-يىلى)، «مەيخانىدىكى ‏‏خانىملار»(1924-يىلى)، «نۇمۇس بىلەن ئاچلىق ‏مەسىلىسى»(1933-يىلى)، «ئىككى ئەخمەقنىڭ ‏‏ساياھىتى»(1933-يىلى) ۋە «كۆڭۈل سودىسى»(1939-يىلى) قاتارلىقلار.

     ‏ نامىق كەمالنىڭ رومان ئۇسلۇبىنى تېخىمۇ ئاددىيلاشتۇرۇپ، ‏قەھرىمانلىرىنىمۇ كۆپۈنچە ‏‏«ئىنتىباھ»تا كۆرۈلگىنىدەك، ھايات ‏تەجرىبىسى ئاز بولغان ياش ئەرلەر بىلەن ناھايىتى شاللاق ‏ئاياللار ‏ئارىسىدىن تاللىغان ۋە ۋەقەلىكىنى پۈتۈنلەي رومانتىك ۋەقەلەردىن ‏قۇرۇپ چىققان ئاخمەد ‏راسىم ئوتتۇراھال مەدەنىيەت ۋە زوق ‏سەۋىيىسىدىكى ئوقۇرمەنلەر تۈركۈمىنىڭ ئېچىنىش تۇيغۇسىنى ‏‏قوزغاپ شۆھرەت قازانغان يازغۇچىلاردىن بىرىدۇر. رومانلىرى ۋە ‏ھېكايىلىرى شەكىل جەھەتتىن ‏ناھايىتى ئاجىز بولغىنىدەك، تىل ‏جەھەتتىنمۇ بىر پۈتۈنلۈكنى تەشكىل قىلالمايدۇ. دېئالوگلاردىكى ‏‏جانلىق تۈركچىنىڭ ئورنىنى تەسۋىرلەردە ئوسمانلىچە ئىگىلىگەن. ‏ كۆپۈنچىسى چوڭ ھېكايە ھەجىمىدە يېزىلغان ۋە «يانچۇق ‏رومانلىرى» ناملىق بىر يۈرۈش ‏ئەسىرىدە ئىلان قىلىنغان ‏رومانلىرىنىڭ بەزىلىرى تۈۋەندىكىلەردۇر:«گۈزەل ‏ئەلەنى»(1891-يىلى)، ‏‏«تەجرىبىسىز ئاشق»(1895-يىلى)، «كىتابەئى ‏غەم»(1899-يىلى)، «ھاممامچى ئۈلپەت»(1899- ‏يىلى)، «ئىككى ‏گۈزەل گۇناھكار»(1922- يىلى) قاتارلىقلار. ‏ تۈرلۈك تېمىلاردا ناھايىتى كإپ ئەسەرلەرنى يازغان ئاخمەد ‏راسىمنىڭ ئەسلى كەڭ تارقالغان ‏شۆھرىتى بولسا ماقالە، سۆھبەت، ‏تەجرىبە، فىليەتون، خاتېرە شەكلىدىكى ئەسەرلەردىن كەلگەن ‏ئىدى. ‏بۇ ئەسەرلىرى زامانىۋىي تۈرك ئىجتىمائىي ھاياتى جەھەتتە ناھايىتى ‏مول ماتېرىيال بىلەن ‏تولغان. بۇلاردىن بىر قىسمى كىتاب قىلىپمۇ ‏نەشىر قىلىندى.

   «كېچىلىرىم»(1896-يىلى)،« ماقالە ۋە ‏سۆھبەت»( ‏‏1907-يىلى)، «شەھەر مەكتۇپلىرى»(1912-1913-يىللار، تۆت توم)، ‏‏«تارىخ ۋە ‏يازغۇچى»(1913-يىلى)، «زامان شەكىللىرى»(1918-يىلى)، «جىددۈ مىزاھ»(1918-يىلى)، ‏‏«فۇھىشى ئاتىق»(1922-يىلى، ئىككى ‏توم)، «يازغۇچى، شائىر ۋە ئەدىب»(1924-يىلى)، «كۈلۈپ ‏‏يىغلىغانلىرىم»(1926-يىلى)، «يازغۇچىغۇ بۇ»(9261 1926-يىلى)، ‏‏«پالاق»(1927- يىلى) ‏قاتارلىقلار. ‏ بۇ دەۋردە ئاخمەد راسىم ئۇسلۇبىدا رومان ۋە ھېكايە ‏يازغانلارنىڭ بەزىلىرى ۋە ئۇلارنىڭ ‏ئەسەرلىرى بولسا، مەھمەد ‏جەلال ۋە ئۇنىڭ «ئورورا»(1886-يىلى)،«بىر ئايالنىڭ ‏‏ھاياتى»(1890-يىلى)، «كىچىك كېلىن»( 1892-يىلى)، «زېھرا»(1895-يىلى)، ‏‏«قۇش ‏تىلىدا»(1910-يىلى)، مۇستاپا رەشىد(1861-1936) ۋە ئۇنىڭ «فلورا»(1885-يىلى)، «بىر گۈل ‏دەستىسى»(1885-يىلى)، «كۆز ‏يېشى»(1886-يىلى)، «رەسسام»(1899-يىلى)، «پاختا ‏پەرەنجە»(1892- ‏يىلى)،«بىر قىزنىڭ خاتالىقى»(1894-يىلى)، ئاخمەد جەۋدەت پاشانىڭ ‏قىزى ‏پاتما ئالىيە(1864-1924) ۋە ئۇنىڭ «مۇخادارات»(1892-يىلى)، «رەفەت»(1898-يىلى)،«ئۇد ‏چالغۇچى»(1899-يىلى)، ‏ۋەجىخى(1869-1904) ۋە ئۇنىڭ «مېھرىدىل»(1895-يىلى)، ‏‏‏«ھەلىمە»(1896-يىلى)، «چوپان قىز»(1896-يىلى)، «مەھجۇرە ۋە ‏ھىكمەت»(1922- يىلى)، ‏سافۋەت نەزىخ(1871-1939) ۋە ئۇنىڭ «بىچارە ‏نەجدەت»(1900-يىلى)،« توي دۇنياسىدا ‏‏»(1901-يىلى)، «قىمار ‏ئاپىتى»(1902-يىلى)، «ئايال قەلبىي»(1903-يىلى)، گۈزىدە سابرى ‏‏ئايگۈن(1886-1946) ۋە ئۇنىڭ «مۇنەۋۋەر»(1901-يىلى)، «ئۆلگەن ‏ئايالنىڭ ئەۋراكى ‏مەترۇكەسى »(1905-يىلى)، «ياۋا گۈل»(1920-يىلى)، ‏‏«ھىجران كېچىسى»(1930-يىلى) ۋە ‏‏«ئۆتمۈشنىڭ ‏ساداسى»(1944-يىلى) قاتارلىقلاردۇر. ‏ ئەينى دەۋردە يىتىشىپ چىققان بولسىمۇ، قوللانغان ‏رېئالىستتىك مېتودى بىلەن باشقىلاردىن ‏پەرقلىنىپ تۇرىدىغان بىر ‏رومانچى ئالى كەمال(1867-1922)دۇر. رومانلىرىدا پىكرىي ۋە مۇھىم ‏‏تېمىلارغا ئورۇن بەرگەن ۋە تەنقىدلىرىنى كإپۈنچە زىيالىلار ‏مۇھىتىغا قاراتقان ئالى كەمالنىڭ «ئىككى ‏ھەمشىرە»(1899-يىلى)، «چۆلدىكى بىر سەرگۈزەشتە»(1900-يىلى) ۋە «فەترەت»(1918-يىلى، ‏‏بىرىنجى توم) ناملىق ئۈچ رومانى بار.

   ‏ ئەدەبىي تەنقىد — سەرۋەتى فۈنۇننىڭ سىرتىدا بۇ تۈر بىلەن ‏مەشغۇل بولغان تۆت يازغۇچى بار. ‏بۇلارنىڭ ھەممىسىنىڭ سەرۋەتى ‏فۈنۇن بىلەن قىلغان قەلەم مۇنازىرىسىنىڭ چوڭ بىر خۇلاسىسى بار ‏‏بولسىمۇ، بۇلارنى ئايرىم بىر كىتاب قىلىپ نەشىر قىلغان ئەمەس. ‏ سەرۋەتى فۈنۇنغا ھۇجۇم قىلغانلارنىڭ ئالدىنقى قاتارىدا ئاخمەد ‏راسىم تۇرىدۇ. بۇ ھۇجۇملىرىنى ‏سەرۋەتى فۈنۇنچىلارنىڭ «خەلقتىن ‏ئايرىلغان ۋە كوزموپولت بىر ئەدەبىيات قۇرغانلىقى» نوقتىسىغا ‏‏مەركەزلەشتۈردى. مەھمەد جەلال سەرۋەتى فۈنۇن ئەدەبىياتىنى تەنقىد ‏قىلغان ماقالىلىرىدىن ‏باشقىلىرىنى ۋە دىۋان ئەدەبىياتىنىڭ بەزى ‏شېئىرلىرىنى تېما قىلغان ماقالىلىرىنى «ئەلۋانى ماسۇمانە ‏ۋە ‏ماقالاتى ئەدەبىييە»(1885-يىلى) ناملىق بىر ئەسىرىگە جۇغلىدى. ھەم ‏غەرب ھەم دىۋان ‏ئەدەبىياتى تەرەپدارلىرى بىلەن يېقىن دوستلۇق ‏ئورناتقان ۋە مۇشۇ سەۋەپلىك ھېچقايسى تەرەپنى ‏رەنجىتمەسلىك ‏ئۈچۈن يۇمۇشاق ۋە ئىجابىي تەنقىدلەر بىلەن شۇغۇللانغان ئىسمائىل ‏سەفا بولسا بۇ ‏خىل ئەسەرلىرىنى كىتاب قىلىپمۇ نەشىر قىلدۇردى. بۇ ‏كىتابلار «مۇلاھازاتى ئەدەبىييە»(1898-يىلى) ۋە ‏‏«مۇھاكىمەتى ‏ئەدەبىييە»(1913-يىلى) دىن ئىبارەتتۇر. ‏ ئۈچىنجى ۋە ئەڭ مۇھىم تەنقىدچى بولسا ئالى كەمالدۇر. ‏سەرۋەتى فۈنۇن ئەدەبىياتى بىلەن ‏مۇناسىۋەتلىك ھالدا ھۈسەيىن جاھىد ‏بىلەن قىلغان مۇنازىرلىرى توپلام قىلىنغان ئەمەس. شەرق ‏‏ئەدەبىياتىدىن باشقا غەرب ئەدەبىياتى ھەققىدىمۇ كەڭ بىلىمى بولغان ‏ئالى كەمال بۇ ئەدەبىيات ‏ھەققىدىكى تۇنۇشتۇرغۇچى ئەسەرلىرىنى ‏‏«پارىژ سۆھبەتلىرى»(1899-يىلى، ئۈچ توم) ۋە «سوربون ‏‏دارۈلفۇنۇنىدىكى ئەدەبىيياتى ھەقىقىييە دەرسلىرى»(1900-يىلى) ناملىق ‏ئەسەرلىرىدە توپلىدى. ‏ ئىزاھلار: ‏ ‏①ساز شائىرلىرى -- ساز چېلىپ شېئىر، بېيىت ۋە داستانلارنى ‏ئوقۇيدىغان خەلق سەنئەتچىسى، خەلق ‏شائىرى -- ت. ‏ ‏② لائىك -- دىنىي ئىشلارنى دۇنيا ئىشلىرىغا ئارىلاشتۇرمىغان، ‏دۇنيا ئىشلىرىنى دىنىي ئىشلاردىن ‏ئايرىم تۇتىدىغان سىياسىي ‏چۈشەنچە. بۇ چۈشەنچە بويىچە دۆلەت دىن ۋە ۋىجدان ئەركىنلىكىنىڭ ‏‏ئەمەلگە ئېشىشى ئۈچۈن بىتەرەپ ئورۇندا تۇرىدۇ. بۇنداق ‏سىياسىي چۈشەنچە لائىسىزم دەپ ‏ئاتىلىدۇ. ‏ ‏③خاراكتېر-- بىر ئەسەردە تۇيغۇ، مەۋقە ۋە چۈشەنچە ‏جەھەتلەردىن تەسۋىرلەنگەن كىشى. ئۇيغۇر ‏ئەدەبىياتىدا بۇ ‏پىرسۇناژ دېيىلىدۇ -- ت. ‏ (داۋامى بار)