بىز ھازىر ھەممە نەرسە سېتىلىدىغان جەمئىيەتتە ياشاۋېتىپتىمىز ، ئەگەر بىز سېتىۋېلىشنى خالىساقلا ، ھەم پۇلىمىز بولسا ، ھەممە نەرسىنى سېتىۋالالايمىز . بەلكىم بۇ ھەممىگە ماددىي مەنپەئەت ھاكىم - قازى بولغان بۈگۈنكى دۇنيانىڭ يەنە بىر پاجىئەسى بولسا كېرەك . پۇلغا ھەممىنى سېتىۋالغىلى بولامدۇ ؟دېگەن سوئال بىردەك ھەممەيلەننىڭ : ياق ! دېگەن جاۋابىغا ئېرىشكەن ، ئەمما ئۇ بىزنىڭ نەسىر ، نۇتۇقلىرىمىزدىكى ئۈندەش جۈملىلەردىلا قېپقالدى ، رېئاللىق بولسا يەنىلا پۇلنىڭ قۇدرىتىنى ئالىي رەۋىشتە نامايان قىلىپ تۇرۇۋاتىدۇ . بىز جەمئىيەتتىن شۇنداق كىشىلەرنى ئۇچرىتىمىزكى ، ئۇلار پۇلغا گۈزەللىكنى سېتىۋالغىلى بولمايدۇ ، دېيىشىدۇ ، ئەمما پۇلغا گۈزەل قىزلارنى سېتىۋالىدۇ . مۇھەببەتنى سېتىۋالغىلى بولمايدۇ ، دېيىشىدۇ ، ئەمما نىكاھنى سېتىۋالالايدۇ . ھەتتا ھازىر كىشىلەرنىڭ ۋىجدان ، ئىمانىمۇ نۆۋىتى كەلگەندە بىر دومىلاپلا تاۋارغا ئايلىنىدۇ ، ئۇمۇ ئوخشاشلا سېتىلىدۇ . دېمەك ، بۇ دەۋر ئىنسان ۋۇجۇدىغا مۇجەسسەملەشتۈرۈلگەن بارلىق ماددىي - مەنىۋىي ئېلېمېنتلاردىن ئەڭ يۇقىرى چەكتە ئىقتىسادىي قىممەت ياراتقىلى بولىدىغان بىر دەۋر .

« جاھاندا ئەڭ قاتتىق نەرسە نېمە ؟ » _ «مۇھتاجلىق ! » . شۇنداق ، بۇ جۈملىنى باشلانغۇچتا ئوقۇيدىغان چاغلىرىمدا ئۇيغۇر خەلق چۆچەكلىرىدىن ئوقۇغىنىم يادىمدا . ئادەمنىڭ ئىنتىلىشتىن قىلغان ئىشلىرى بىلەن مۇھتاجلىقتىن قىلغان ئىشلىرى روشەن پەرقلىنىدۇ . ئىنتىلىش ئاكتىپ روھىي ھالەتكە ۋەكىللىك قىلسا ، مۇھتاجلىق پاسسىپ روھىي ھالەتكە ۋەكىللىك قىلىدۇ . ئىنتىلىش ئەركىنلىككە دالالەت قىلسا ، مۇھتاجلىق قۇللۇققا دالالەت قىلىدۇ . ماھىيەتتە بۇ ئىككىسى ئىنسان پائالىيىتىنىڭ ئىچكى ھەرىكەتلەندۈرگۈچ كۈچى . ئىنتىلىش _ مۇھتاجلىقنىڭ ئالىي ماقامدىكى مۇقەددەسرەك ئىپادىسى ، ئۇنىڭدا خىلمۇ خىل تاللاش ئىمكانىيىتى بار . ئەمما ، مۇھتاجلىق مەجبۇرلۇقتۇر ، بۇنىڭدا بويسۇنۇشلا بار ، تاللاش يوق ، مەن ئويلايمەنكى ، ئىنسان پائالىيىتى بۇ ئىككىسىنىڭ مۇۋاپىق بىرلىكىدىلا ئاندىن مۇكەممەللىككە يەتسە كېرەك . مۇھتاجلىق رېئاللىقنى ، ئىنتىلىش غايىنى كۆزدە تۇتىدۇ . مۇھتاجلىقنى بايقىيالماي ، ئىنتىلىپلا يۈرگەن ئادەمنىڭ ئىشلىرى نەتىجىسىز بولىدۇ ، ئەمما ، ئىنتىلىشنى تەرك ئېتىپ مۇھتاجلىق ھەلەكچىلىكىدىلا يۈرگەن ئادەمنىڭ ئىشلىرى ئۇلۇغۋار بولمايدۇ ، ھەتتا بەزىدە پەسكەشلىشىپ كېتىدۇ . ئەمما ھەممىنىڭ ئالدىنقى شەرتى ئادەمنىڭ نېمىگە ئىنتىلگەنلىكىدە ، نېمىگە مۇھتاجلىقىدا ، ئىنسان ئۈچۈن تاللاشنىڭ ئۆزى بىر چوڭ سىناق .

مانا ھازىر بىز شۇنداق بىر دەۋردە ياشاۋېتىپتىمىزكى ، بىز ساناقسىز مۇھتاجلىقلار بىلەن قورشالغان ، ئۆزىمىزنىڭ ئەسلى ئارمانلىرى نەلەردە ئۇنتۇلغان . مائاشقا مۇھتاج ، ئوقۇش ئارمان . خوتۇنغا مۇھتاج ، مۇھەببەت ئارمان . . .

ئېنگلىز تىلى ئىگىلەش ئارمىنىم دەيسىز ، ئەمما ، نېمىشقا ؟ دەپ سورىسا ، دەۋرنىڭ تەلىپى دەيسىز ، مۇشۇ گەپنىڭ ئۆزىلا ئۇنىڭ ئارمان ئەمەس ، ئېھتىياج ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىپ تۇرىدۇ . دەۋر تەقەززا قىلمىغان ، ئەمما ھەر قانداق دەۋردە بولمىسا بولمايدىغان نەرسىلەرنى پەيدا قىلىشنى تەسەۋۋۇر قىلالامسىز ؟ مېنىڭچە ، ياق ، بۇنداق كىشىلەر بەك ئاز .

ئىنسانلار ھەرقانداق بىر دەۋردە ياشاش ئۈچۈن ئىلىمگە مۇھتاج بولغان ، ئەمما بۇ خىل مۇھتاجلىق بۈگۈنكىدەك تەخىرسىز بولمىغان . بىلىملىك بولغاننىڭ ئالامەتلىرى بولمىش دىپلوم ، ئۇنۋان – كىنىشكىلەر بۈگۈنكى زامان كىشىلىرىنىڭ ئىختىراسى ، كىشىلەر ھازىرئۆز سالاھىيەتلىرىنى شۇلاردىن ئىزدەيدىغان بولدى . بۇ خىل سۈنئىي سالاھىيەتلەر قانچە خىلمۇ خىللاشقانسېرى ئەسلى ئىنسانلىق سالاھىيەت بارا – بارا ئۇنتۇلۇشقا باشلاپ ، ئادەملەر سەن كىم ؟ دېگەن سوئالغىمۇ دەرھال جاۋاب بېرەلمەي ئېسەنكىرەپ قالىدىغان بولدى . ئەمەلىيەتتە ، بۇلارنىڭ بولۇشى خاتا ئەمەس ، ئەمما ھەممىنى شۇنىڭدىن ئىزدەش ، شۇنى ئۆزلىرىنىڭ ماركىسى قىلىۋېلىش خاتادۇر . چۈنكى ، ئىنسان ئۈچۈن ئىنسان دېگەن ماركىلا يېتەرلىك شەرەپ ، ئادەم بۇنىڭدىنمۇ ئارتۇق شەرەپنى قوغلاشقاندا ، تاپتىن چىقىدۇ .

ساختىلىق _ قارا يۈرەكلىك بىلەن مۇھتاجلىقنىڭ مەھسۇلى . ھازىرغا قەدەر ئىنسانلار ساختىلىق ئىشلەتمىگەن ھېچنېمە قالمىدى . ئۇلارنىڭ ئىچىدە ئىلىم – مائارىپقا ئىشلىتىلگەن ساختىلىق ئادەملەرنى ئەبەدىي پۇشايماندا قالدۇرىدۇ ، بىز ۋە ئەۋلادلىرىمىز بۇنىڭ زىيىنىنى مەڭگۈ تارتىمىز . ئۇنداقتا ، بىزنىڭ جەمئىيىتىمىزنىڭ ئىلىم ساھەسى ياكى مائارىپى قانچىلىك پاكىز ؟

بەلكىم بۇ ساھەدىكى پاكىزلىقنىڭ بەلگىلىك ئۆلچىمى بولمىسا كېرەك . رايونىمىزدا ” سەللە يوغان ئىمان يوق ، داستىخان يوغان بىر نان يوق ” دېگەن تەمسىل ئاللىقاچان ئومۇميۈزلۈك ئەھۋالغا ئايلانغان . ھېچكىم خەنزۇ تىلىدا بەش يىل ئوقۇغان بىرەيلەننىڭ بىرەر پارچە ئىلتىماسنى خەنزۇچە قاملاشتۇرۇپ يازالمىغىنىدىن بەك ھەيران قېلىپ يۈرمەيدۇ ( ھەيران قالماسلىق كۆنۈپ كەتكەنلىكنىڭ ئالامىتى ، تولا ھەيران قېلىش بىلمەسلىكنىڭ ئالامىتى ، پەقەت ھەيران قالماسلىق غاپىللىقنىڭ ئالامىتى ( .

ھازىرقى زامان كىشىلىرى ئۈچۈن دىپلوم ، ئۇنۋانلارمۇ ئۇلارنىڭ ئىلىم سالاھىيىتىگە ۋەكىللىك قىلىدىغان نەرسە ئەمەس ، بەلكى نان يېيىش دەسمايىسىگە ئايلىنىپ قالدى . ھازىر دىپلومىڭىز يوغىنىسا ، قولىڭىزدىكى زاغرا كاكچىغا ، بېشىڭىزدىكى تەلپەك شىلەپىگە ئالمىشىدۇ . مانا بۇ خىل زۆرۈرىيەت جەمئىيىتىمىزدە ئىنتايىن تېزلىكتە جەمئىيەت ئىلىم ساھەسىنىڭ ھەر قانداق بىر ساھە ، قاتلىمىغا سىڭىپ كەتكەن ئىلىم ساختىلىقى ھادىسىسىنى پەيدا قىلدى . يېڭىدىن خىزمەتكە چىققان ۋاقتىمدا ئوقۇتقۇچىلارنىڭ ئۇنۋان باھالاش يىغىنىغا قاتنىشىپ قالدىم . ئەسلىدە ئوقۇتقۇچىلار بىرەر ئوقۇتقۇچىنى كۆرسىتىدىغۇ ، دەپ ئويلىغانىكەنمەن ، ئەمەلىيەتتە ئۇنۋان دەۋاگىرى ئار – نومۇسىنى قايرىپ قويۇپ ئۆزىنىڭ ” جاپالىق ” خىزمەت شارائىتىدا ” ھارماي – تالماي ” ئىشلەپ قولغا كەلتۈرگەن ” شانلىق ” نەتىجىلىرىنى ئېغىزلىرىدىن كۆپۈك قاينىتىپ تۇرۇپ ئوقۇپ چىقىدىكەن ( يازغان كەمچىلىك – يېتەرسىزلىكلىرى بىرەر ۋاراقمۇ چىقمايدۇ ) ، ئاندىن بىز ئۇنىڭ ئۇتۇقلىرىنى قايتا تىلغا ئېلىشىپ ، ئۇنىڭ ھەقىقەتەن شۇ ئۇنۋانىغا لايىقلىقىنى ئىسپاتلاپ چىقىدىكەنمىز . ناۋادا بېرىلگەن سان نامزاتلارغا يېتىشمىسە ، ئويۇننىڭ قىزىقى شۇ يەردە ، ئۇ يەردىكى تالاش – تارتىشلارنى سىنئالغۇغا ئېلىۋېلىپ ، بىر قويۇپ بەرگىلى بولسا ، دەپ قالىمەن . مەن ئەسلىدە ئۇ تالاش – تارتىش ئوقۇتقۇچىلار ئارىسىدا ئەمەس ، بەلكى نامزاتلار ئارىسىدا بولىدۇ ، ئادەم ئۆز ئۇتۇقلىرىنى ئاشكارا دېيىش ، پەش قىلىشتىن يۈزى قىزىرىدۇ ، دەپ ئويلايتتىم ، ئۇلار ماڭا مېنىڭ خاتا ئويلىغانلىقىمنى كۆرسىتىپ قويدى . ھەتتا ئۇلار شۇ تۈپەيلى بىر – بىرى بىلەن ئاداۋەتلىشىپ ، قاراشمايمۇ يۈرىشىدۇ . بەزىلىرى ھەتتا بۇ يىل نۆۋەتنىڭ ئۆزىگە كەلگەنلىكىنى ئېيتىدۇ . بۇ ، ” بۇلتۇر پالانى باھالانغاندا غىڭ قىلمىدىم ، ھازىر مېنىڭ ستاژىممۇ ئەڭ ئۇزۇن ، قىلغان خىزمىتىممۇ ئاز ئەمەس ، ئەمدى مەن بۇ يىل باھالىنىۋالالمىسام كېلەر يىلى يەنە بىر نەچچىسى چىقىدۇ ، دەم ئېلىشقا چىقىشتىن ئاۋۋال باھالىنىۋالاي ، تەشكىل بۇنىمۇ كۆزدە تۇتۇپ قويسۇن ” دېگەنلىك ئەمەسمۇ ؟ بۇلارچە بولغاندا ئۇنۋان خىزمەتنىڭ سۈپىتىگە ئەمەس ، ستاژىغا كېلىدۇ ، شۇنىڭ بىلەن تەشكىلمۇ ” ئادىمىگەرچىلىك ” قىلىدۇ .

ئۇنۋان ئۈچۈن باشقىلارغا ماقالە يازدۇرۇش ، ئۆزنامىدا ئېلان قىلدۇرۇش دېگەنلەر ھازىر ھېچكىم ئېغىر ئالمايدىغان ئىشقا ئايلىنىپ كەتتى .

1998 – يىلى ساۋاقداشلىرىم ئۈرۈمچىگە دىسسېرتاتسىيە ياقىلىغىلى كەلگەندە ئۇلارغا ھەمراھ بولۇپ بىرگە كەلدىم . ئۇلار دېگەن گەپلەر مېنى بەك ھەيران قالدۇردى . يېتەكچى ئوقۇتقۇچىلىرى : ” سىز خوتەندىن كەلدىڭىزمۇ ؟ خوتەننىڭ ياڭىقى داڭلىق ھە ” دېگەندەك ئىما – ئىشارەتلەرنى قىلغانمىش ، ھەتتا بەزىلىرى خېلى ئاشكارىلا مەقسەتنى بايان قىلغانمىش ، دىسسېرتاتسىيە ماقالىسىنى خەققە يازدۇرغان بولسىمۇ ، ئەمما يېتەكچىلىرىنى ” رازى ” قىلغانلارنىڭ ماقالىلىرى ” ئەلا ” باھالاندى . مانا بۇ ، رايونىمىزدىكى ئەڭ ئالىي بىلىم يۇرتىنىڭ سەرخىللىرىنىڭ كومېدىيىلىرى ، بۇمۇ مۇھتاجلىقتىن كېلىپ چىققان پەسكەشلىكمۇ ؟

ھازىر ئۈرۈمچىنىڭ ئاممىۋى تېلېغونلىرى ، دۇكانلارنىڭ ئەينەكلىرى ، ھەتتا ئۆتۈشمە كۆۋرۈكلەرنىڭ پەشتاقلىرى . . . ئىشقىلىپ ، كۆزگە تاشلىنىدىغانلا ھەر قانداق بىر يەرگە قارىسىڭىز ھەر قانداق دىپلوم ، كىنىشكا بېجىرىشتىن غەم قىلمىسىڭىزمۇ بولىدۇ . ” كىنىشكا بېجىرىمىز ” دېگەن خەتنى ھەر قانداق يەردىن ئۇچراتقىلى بولىدۇ . ئۇلار ھېچنېمىدىن ئەيمەنمەي ، ئەنسىرىمەي ، يانفون ، چاقىرغۇلىرىنىڭ نومۇرلىرىنى يېزىپ قويۇشىدۇ . بۇ يەردىكى ئېغىر مەسىلە ، بۇ خىل ھادىسىنىڭ ئومۇملىشىپ كەتكەنلىكىدە ئەمەس ، بەلكى ئۇنىڭ قانداق بولۇپ بۇنچە ئەركىن ئومۇملىشىپ كېتەلىگەنلىكى ۋە بۇنىڭغا مەسئۇل ئورگانلارنىڭ قاراپ تۇرغانلىقىدا .

” ئىسرائىلىيە چوڭاملىرىغا خەت ” دېگەن فېليەتوندا مۇنداق بىر ۋەقەلىك سۆزلىنىپتۇ : ” يۈز نەچچە نەپەر مائارىپ ئەربابى ، ئالىي ساقچى قاتارلىق جەمئىيەتنىڭ ھەر ساھە قاتلاملىرىدىكى سەرخىللار يالغان دىپلوم سېتىۋېلىش دېلوسىغا چېتىلىپ قاپتۇ ، بۇ ئىش پۈتكۈل ئىسرائىلىيىنى زىلزىلىگە سېلىۋېتىپتۇ . دېلو يۈز بەرگەندىن كېيىن ساقچىلار دەرھال كەسكىن تەدبىر قوللىنىپ ، لاتۋىيە ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ ئىسرائىلىيىدىكى تارماق مەكتىپىنىڭ مەسئۇلى ۋە ئۇنىڭ قول ئاستىدىكى بەش نەپەر خادىم ھەمدە ئىسرائىلىيە ئوقۇتقۇچىلار جەمئىيىتىنىڭ رەئىسىنى رەسمىي قولغا ئاپتۇ . قانۇننى بىلىپ تۇرۇپ خىلاپلىق قىلىپ ، يالغان دىپلوم سېتىۋالغان ئىسرائىلىيە ساقچى ئەمەلدارلىرى ۋە باشقا بىر نەچچەيلەننى سوراق قىپتۇ . ھەتتا شىمال ساقچىلار قوماندانىنىمۇ دەرھال چاقىرتىپ كېلىپ ، ئىسرائىلىيە باش شتابىنىڭ ساقچىلارنى تەكشۈرۈش گۇرۇپپىسى سوراق قىپتۇ . ساختا دىپلوم ياسىغان لاتۋىيە ئۇنىۋېرسىتېتى ۋە بېرىدىن ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ ئىسرائىلىيىدە ئېلىپ بېرىۋاتقان بارلىق ئوقۇتۇش پائالىيەتلىرىنى توختىتىپتۇ ھەم بۇ مەكتەپلەر تارقاتقان ھەر قانداق دىپلومنى ئېتىراپ قىلماپتۇ ” . ئەگەر بۇ ئىش جۇڭگودا يۈز بەرگەن بولسا قانداق بولار ئىدى ؟ ئىشقىلىپ ، چوقۇم ئىسرائىلىيىدىكىدەك بولمايتتى . ھەتتا شۇ ماقالىدە دېيىلىشىچە ، (جۇڭگودىكى) مەلۇم بىر شەھەردە خىزمەت باھالىغۇچىلار شۇ شەھەردىكى %64 ئالىي مەكتەپ دىپلومىنىڭ يالغانلىقىنى بايقىغان . ئەمما ، ھېچقانداق بىر تەرەپ قىلىنمىغان . جياڭشى ئۆلكىسىنىڭ مۇئاۋىن باشلىقى جۇچاڭچىڭ ( ئۆلۈمگە ھۆكۈم قىلىنغان پارىخور ئەمەلدار ) جۇڭگودىكى ئەڭ نوپۇزلۇق بىر ئۇنىۋېرسىتېتتىن ماگىستىرلىق دىپلومى ھەل قىلغان ( ئەگەر پارىخورلۇقى ئاشكارىلانمىغان بولسا ، بۇنى ھېچكىم بىلمەس ئىدى ) .

يەنە ئىسرائىلىيىدىكى ھېلىقى ۋەقە توغرىلىق مائارىپ مىنىستىرلىكىنىڭ مىنىستىرىنى زىيارەت قىلغاندا ، ئۇ : ” سىلەر ئەۋلادلىرىمىزغا ئىنتايىن يامان بىر ئۈلگە تىكلەپ بەردىڭلار ” دېگەن . يەنە بىر ئالىي مەكتەپ پروفېسسورى : ” دىپلوم ئالدامچىلىقى ئىنتايىن رەزىل جىنايەت ، خۇددى ئەسكەرنىڭ دۈشمەنگە مىلتىقىنى ساتقىنىدەك ئىپلاس قىلمىش ” دېگەن .

ئاخىرىدا فېليەتون ئاپتورى لېي چاڭفېڭ كىنايە تەلەپپۇزىدا : ” دىپلوم ، كىنىشكا لازىم بولسا جۇڭگوغا كېلىڭلار ، تام – ستولبىلاردىكى چاقىرغۇ نومۇرلىرىغا تېلېفون قىلساڭلارلا بىردەمدىلا ھەل بولىدۇ ، ھەم ئەرزان ، ھەم بىخەتەر ” دېگەن .

يەنە تۆۋەندىكى سانلىق مەلۇماتلارغىمۇ قۇلاق سېلىڭ : مەملىكەتلىك تەبىئىي پەنلەر فوند جەمئىيىتىنىڭ ئىنتىزام تەكشۈرۈش ، مۇپەتتىش ئىشخانىسى 2001- يىلىدىكى ئىلىم ساھەسىدىكى چىرىكلىكلەرنى ئېلان قىلغان . تاكى 2001- يىلى 31-دېكابىرغىچە بۇ ئىشخانا مۇشۇ خىلدىكى دېلودىن جەمئىي 76نى تاپشۇرۇۋالغان . ئۇنىڭ 54 پارچىسى باشقىلارنىڭ ئەسىرىنى ئۆز نامىدا ئېلان قىلدۇرىۋېلىش ،باشقىلاردىن كۆچۈرۈش ، مۇتەخەسسىسلەرنىڭ باھالىشى ئادىل بولماسلىق ، مۇكاپات سوممىسىنى قالايمىقان ئىشلىتىش . . .

ئىلىم ساھەسىدە ساختىپەزلىك قىلىش ، باشقىلارنىڭ ئەسىرىنى كۆچۈرىۋېلىش دېگەندەك چىرىكلىكلەر ئادەتتىكى ھادىسىلەرگە ئايلىنىپ قالغان بولۇپ ، بۇنىڭغا چېتىلىدىغانلار ئىچىدە پروفېسسور ، ئاسپىرانتلار بولماستىن ، ھەتتا ئاكادېمىكلار ، داڭلىق ئۇنىۋېرسىتېتلارنىڭ مۇدىرلىرىمۇ بار ئىكەن . پۇلغا چىدىسىڭىزلا ئىنتېرنېتتىن ئىزدىسىڭىز باكلاۋىرلىق ئىلمىي ماقالىسى 10 كوي ، ماگىستىرلىقنىڭ 20كوي ، دوكتۇرلۇقنىڭ 30 كوي ئىكەن ( ئويلاپ كۆرۈڭ ، نەچچە يىل چاچ ئاقارغۇچە ئوقۇپ ، كېچە -كېچىلەپ ئۇخلىماي يازىدىغان ئىلمىي ماقالىلەرنىڭ باھاسى شۇنچىلىك بولسا – ھە ! ھازىر مەدىكارلارمۇ سائىتىگە 10 كويغا رازى بولامدۇ ، بۇ بىر گەپ ! ) بېيجىڭدا ئوقۇيدىغان بىر دوستۇم : بېيجىڭدا ماگىستىرلىق ، دوكتورلۇق دىپلوملىرىنى تاپماق ئاسان ، ئىشقىلىپ شۇ ئۇنۋاننى چىڭخۇا ئۇنىۋېرسىتېتى ، بېيجىڭ ئۇنىۋېرسىتېتى ئالدىدا ساتىدىغانلار بەك كۆپ . ئۇلار دىپلوم ، نىكاھ گۇۋاھنامىسى ، ئاجرىشىش خېتى ، ھەتتا ئۆلۈم ئىسپاتنامىسى . . . قاتارلىق 160 خىلدىن ئارتۇق كىنىشكە ياسىيالايدىكەن ، دېگەنىدى ، مەن تازا چىنپۈتمىگەنىدىم . مانا ئەمدى چىنپۈتمەي بولمىدى .

ئەمەلىيەتتە ئۇلار دىپلوم ، كىنىشكە ئەمەس ، بەلكى دۆلەتنىڭ ، مىللەتنىڭ تەقدىرىنى سېتىۋاتىدۇ . ئۇلار چىقارغان باھالار ۋەتەن ، مىللەتنىڭ تەقدىر – ئىستىقبالىغا چىقىرىلغان باھادۇر !

بولۇپمۇ بۇ خىل چىرىكلىك ئالىي بىلىم يۇرتلىرىدا تېخىمۇ ئېغىر . ئوقۇغۇچىنى قەستەن ئىمتىھاندىن ئۆتكۈزمەيدىغان ، ئۇقۇغۇچىلاردىن نەپ تاما قىلىدىغان ئىشلار تولا ، بۇنىڭغا ھازىر ئالىي مەكتەپ ئوقۇغۇچىلىرىمۇ ، ئوقۇتقۇچىلىرىمۇ ( بىر قىسمى ) كۆنۈپ كەتتى ، بۇ ئاللىقاچان ئاشكارا مەخپىيەتلىك بولۇپ قالدى .

ئالىي مەكتەپ قانداق جاي ؟ ئۇ قانداق بولۇشى كېرەك ؟ بۇ مەسىلىلەر بەلكىم بىزنىڭ شۇ يەردە ئىشلەيدىغان نۇرغۇن كىشىلىرىمىزگىمۇ تېخى ئايدىڭ بولمىسا كېرەك . بىر ئالىي مەكتەپنىڭ ، بىر مىللەتنىڭ ، بىر دۆلەتنىڭ مەۋجۇتلۇقى ، ئىستىقبالىغا كۆرسىتىدىغان تەسىرى مۆلچەرلىگۈسىز دەرىجىدە بولىدۇ .

بەزى ماتېرىياللاردا كۆرسىتىلىشىچە ، ئامېرىكىدىكى مەشھۇر ئون ئۇنىۋېرسىتېت مۇنداق ئورتاق تونۇشقا كەلگەن : دۇنياۋى ئالدىنقى قاتاردىكى ئۇنىۋېرسىتېتنىڭ مۇنداق ئاساسلىق ئىككى ئۆلچىمى بولىدۇ ، بىرى رايون ئىقتىسادى ۋە دۆلەت ئىقتىسادىنى تەرەققىي قىلدۇرۇشتا ئالغا سۈرگۈچ رول ئوينىيالىشى ، يەنە بىرى ، شۇ رايون ، دۆلەتنىڭ مەرىپەت ، مەدەنىيىتىگە يېتەكچىلىك قىلالىشى كېرەك . ئومۇمەن مۇنداق ئورتاق قاراش بار : دۇنياۋى ئالدىنقى قاتاردىكى ئۇنىۋېرسىتېتلار ئاز دېگەندىمۇ تۆۋەندىكى شەرتلەرنى ھازىرلىغان بولۇشى كېرەك :

1 – خەلقئارادا زور تەسىرگە ئىگە كۆزگە كۆرۈنگەن ئىختىساس ئىگىلىرىنى يېتىشتۈرۈپ چىقالىشى كېرەك .

2- ئوقۇتقۇچىلار قوشۇنىدا بىر تۈركۈم دۇنياۋى پېشىۋالار بولۇشى كېرەك .

3- دۇنيادا ئالدىنقى قاتاردا تۇرىدىغان پەنلىرى بولۇشى كېرەك .

4- ئىلمىي تەتقىقاتلىرى دۇنيا ئېقىمىغا يېتەكچىلىك قىلالىشى ھەم دەۋر بۆلگۈچ ئەھمىيەتكە ئىگە مۇۋەپپەقىيەتلەرنى قولغا كەلتۈرەلىشى كېرەك .

5- جەمئىيەت تەرەققىياتىغا زور تۆھپە قوشقان بولۇشى كېرەك ، مەدەنىيەت ، ئىقتىسادىنىڭ تەرەققىياتىغا زور تۆھپە قوشقان بولۇشى كېرەك . ( قارىغاندا ، مەن ھازىرغا قەدەر ھازىرقى زامان ئالىي مەكتەپتە ئوقۇپ باقمىغان ئوخشايمەن ) خې خەنلىن < دۇنيادىكى ئالدىنقى قاتاردىكى ئالىي مەكتەپ قانداق بولىدۇ ؟ > دېگەن فېليەتونىدا مۇنداق دەيدۇ : ” خارۋارد ، سىتانفورد ، يالى ئۇنىۋېرسىتېتلىرى ، كالىفورنىيە سانائەت ئىنىستىتۇتى ، ئوكسفورد ، كامبرىج ، توكيو ئۇنېۋېرسىتېتى دېگەنلەر دەل دۇنياۋى ئالدىنقى قاتاردىكى ئالىي مەكتەپلەردۇر ، بۇلار نۇرغۇن خەلقئارالىق شەخسلەرنى يېتىشتۈرگەن ، مەسىلەن ، نوبېل مۇكاپاتى ساھىبلىرىدىن خارۋارد ئۇنىۋېرسىتېتىدىن 37 نەپەر ، ئوكسفورد ئۇنۋېرسىتېتىدىن 27 نەپەر ئادەم چىققان . ئاكادېمىك ، سىياسىئون ، بانكىر ، كارخانىچىلارنى ساناپ بولغىلى بولمايدۇ . كالىفورنىيە سانائەت ئىنىستىتۇتىدا ئاران 2مىڭ ئوقۇغۇچى ئوقۇيدىكەن ( ئاڭلىسام شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتېتىدا 30مىڭغا يېقىن ئوقۇغۇچى بارمىش ) .

خې خەنلىن يەنە ئۇنۋېرسىتېتلاردا ئۇنىۋېرسىتېت روھى ، خىسلىتى بولۇشى كېرەك ،ئۇ پۇل ، ھوقۇقنى ئەمەس ، ئەقىل – ۋىجداننى تۈۋرۈك قىلىشى كېرەك . ئۇ ، ئىنسانىيەت مەنىۋى مەدەنىيىتىنىڭ مۇقەددەس تۇپرىقى بولۇشى كېرەك . ئۇ ھەر قانداق چىرىكلىك ، پەسكەشلىكنى سىغدۇرالمايدۇ . ئۇ تارىخىي بىلىملەرنىڭ ” كۆۋرۈكى ” ياكى باشقىلارنىڭ بىلىملىرىنى پىششىقلاپ ئىشلەيدىغان زاۋۇت ئەمەس ، بەلكى ئىجادىيلىققا باي دەۋر روھىنىڭ بالىياتقۇسى ، ئىلغار ئىشلەپچىقىرىش كۈچلىرى ۋە مەدەنىيەت يارىتىدىغان بۆشۈك بولۇشى كېرەك . ئۇ پاسسىپ ھالدا جەمئىيەت تەرىپىدىن يېتەكلەنمەستىن ، بەلكى ئىجتىمائىي مەدەنىيەتكە يېتەكچىلىك قىلىشى كېرەك . ئۇنىۋېرسىتېت ئوقۇتقۇچىلىرى ئىلىم ئەھلىلىرىدىكى ، ھەرگىزمۇ ” ئىجتىمائى ئالاقىچى ” ، ” ئىلمىي پائالىيەتچى ” ئەمەس ، مۇدىرلىرى بولسا ” ئۇنىۋېرسىتېت روھى”نىڭ ئوبرازلىرى ۋە ئىلغار مائارىپشۇناسلاركى ، ھەرگىزمۇ ” سىياسىئون ” ئەمەس .

قىستۇرۇپ ئۆتۈش زۆرۈركى ، ئوكسفورد ئۇنىۋېرسىتېتى بىر ئەرەب ماگناتىنىڭ ئۆز ئىسمىنى قويۇش بەدىلىگە بېرىدىغان غايەت زور ياردەم پۇلىنى رەت قىلغان ، خارۋارد ئۇنىۋېرسىتېتى بولسا ، ئامېرىكىنىڭ سابىق رەئىس جۇمھۇرى رېگاننىڭ پەخرىي دوكتورلۇق ئۇنۋانى بېرىش تەلىپىنى رەت قىلغان . چۈنكى ، ئۇلارنىڭ ئاللىقاچان مۇقەددەسلەشكەن بىر ئۇنىۋېرسىتېت روھى ، خىلاپلىق قىلغىلى بولمايدىغان پرىنسىپى شەكىللىنىپ بولغان .

قارىغاندا ، مائارىپ ، ئالىي مەكتەپلەردىكى ئىلىم چىرىكلىكىنى دەپ بولغىلى بولمايدىغاندەك قىلىدۇ . مەيلى ئوقۇتقۇچى – ئوقۇغۇچىلاردىكى پارىخورلۇق ياكى يالغان دىپلوم ، كۆچۈرمىكەشلىك ھادىسىلىرى بولسۇن ۋە ياكى ئوغرىلانغان ماقالە ، ئەسەرلەر مەسىلىسى بولسۇن ، بۇلار كىشىگە جۇڭگو جەمئىيىتىنىڭ ئاجايىپ ” كەڭ قورساق ” ئىكەنلىكىنى ، شۇنچىلىك ئالەمشۇمۇل رەزىللىكلەرنى سىغدۇرۇپ كېتەلەيدىغانلىقىنى ئېيتىپ بېرىدۇ . مۇشۇ رەزىللىكلەرگە قارىتا بىر ئۈنۈملۇك نازارەت ، باشقۇرۇش مېخانىزىمىنىڭ بولماسلىقى ياكى بولسىمۇ ئۆز رولىنى جارى قىلدۇرالماسلىقى كىشىنى ئاجايىپ ئېچىندۇرىدۇ .

ۋىي جيەنمېي < ئالىي مەكتەپلەردە نېمە كەم ؟ > دېگەن فېليەتونىدا بۇ مەسىلىلەنىڭ سەۋەبى ئۈستىدە توختىلىپ مۇنداق دەيدۇ : ” ئەڭ ئاددىي سەۋەب _ ئالىي مەكتەپلەردىكى بيۇروكراتلاشقان تۈزۈمدە . غەربتە مەشھۇر ئالىي مەكتەپلەرنىڭ ھەممىسىنى دېگۈدەك پروفېسسور – مۇتەخەسسىسلەر باشقۇرىدۇ ، بىزنىڭ ئالىي مەكتەپلىرىمىز بولسا باشقارما ، ئىشخانىلارغا تولغان ، ھېلىقى ئولتۇرسا ئۆيى ، ماڭسا پىكاپى تەييار باشقارما باشلىقى ، نازىرلارنى شۇنداق دېيىشكە بولىدۇكى ، مائارىپ بىلەن پەقەت ئالاقىسى يوق كىشىلەردۇر . بيۇرۇكرات باشقۇرۇش مۇھىتى ئەلۋەتتە بيۇروكراتلاشقان كەيپىيات پەيدا قىلىدۇ ، ھەتتا ئوقۇغۇچىلار رەھبەرلەر ۋە ئوقۇتقۇچىلارغا ئادىمىگەرچىلىك قىلىپ پارتىيىگە كىرەلەيدۇ ، ئەلا باھالىنالايدۇ ، يۇقىرى نومۇر ئالالايدۇ . ھەقىقىي ئىلىم ساھىبلىرى ، ۋىجدان ئىگىلىرى بولغان پروفېسسور ، مۇتەخەسسىسلەر ھوقۇق چەمبىرىكىنىڭ سىرتىدا قالىدۇ . بۇنداق ” رىقابەت ” مۇھىتىدا ئۆسۈپ يېتىلگەن ئوقۇغۇچىلار قانداقمۇ جەمئىيەتتە ئادالەت بارلىقىغا ئىشەنسۇن ؟ ئەمەلىيەتتە ، نۇرغۇنلىرى شۇ چاغلاردىلا ئادالەت ، ھەقىقەتكە بولغان ئېتىقاد ، چۈشەنچىلىرىدىن ۋاز كېچىپ بولىدۇ – دە ، چوڭ ئېقىمغا قوشۇلىدۇ ” .

ھازىرقى زاماندا ئالىي مەكتەپ مەلۇم نۇقتىدىن ئېيتقاندا ، جەمئىيەتنىڭ مېڭىسىدۇر ، بۇ يەردىن چىققانلار جەمئىيەتنىڭ سەرخىللىرى ، كىشىلەرنىڭ ئىلغارلىرىدۇر . ئۇلار جەمئىيەتنى ساغلام بىر نىشانغا يېتەكلەشكە ، ئاۋامنى ئاقارتىشقا ، ئۇلارغا يول كۆرسىتىشكە ، ئۇلار چۈشىنەلمىگەننى چۈشەندۈرۈشكە ، بىلمەي قالغاننى بىلدۈرۈشكە تېگىشلىك . ئۇلار خۇددى تۇزدەك پۈتكۈل جەمئىيەتكە تېتىشى كېرەك . بولمىسا شەخس ئۈچۈن خىزمەت قىلىشنىڭ ئەمەلىيەتتە خەلق ئۈچۈن خىزمەت قىلىشنىڭ ھەقىقىي ئىپادىسى ئىكەنلىكىدەك زاكۇنلارنىمۇ چۈشەنمەي يۈرۈيدۇ .

ئەپسۇس ، بىز ھازىر سىتودېنتلىرىمىزدىن بۇلارنى كۈتەلەمدۇق ؟ ئۇيغۇلار ھازىر بۇلارنىڭ جەمئىيەتكە يۈك بوپقالماي ئۆزىنىڭ جېنىنى باقالىغانلىقىدىن خۇش . ئاتا – ئانىلار قىزلىرى ئالىي مەكتەپتىن ” ساق ” قايتىپ كەلگىنىدىن ، باشقىلارنىڭ كەينىدىن قېچىپ كەتمىگىنىدىن خۇش ، ئوغۇللىرىنىڭ زەھەرلىك چېكىملىككە ئۆگىنىپ قالمىغىنىدىن خۇش . دېمەك ، بۇلاردىن بۇنىڭدىنمۇ يۇقىرىراق بىر نەرسىنى كۈتكىلى بولمىغاچقا ، بىز تەلەپ – ئۆلچەملىرىمىزنى شۇنچىلىك قىلىشقا مەجبۇر . بىز ھازىر ياخشى ئىش قىلمىسىمۇ ، يامانلىق قىلمايدىغان ئادەملەرنى ياخشى دەپ ئاتايمىز . مۇتلەق كۆپ سانلىق سىتودېنتتىن ئىجتىمائىي مەسئۇلىيەت ئېڭى ، غايە ، نىشان كۈتۈش مۇمكىن ئەمەس .

كرىزىس ھەرخىل بولىدۇ ، ئەمما بۇ كرىزىسلار شۇنىڭ ئۈچۈن پاجىئەلىك ، تەخىرسىزكى ، چۈنكى ئۇلار بىزنىڭ ، خەلقنىڭ ، ۋەتەننىڭ مېڭىسىدە .

مېڭىسىدىن چاتاق چىققان ئادەمدىن يەنە نېمىنى كۈتۈش مۇمكىن !

يەنە بىر توۋا
بۇ دۇنيادىكى كىشىلىرىمىز ئەڭ مۇھىمى سانائەت ماللىرىنىڭ كۆپىيىشى بىلەن ئاچكۆزلىشىپ كەتتى . ھەتتا غالجىرلىشىش دەرىجىسىگە بېرىپ يەتتى . بۇرۇنقى كىشىلىرىمىز ئىقتىسادىي جەھەتلەردىن ھازىرقىدەك ياخشى بولمىسىمۇ ، نەچچە بالىنى بېقىپ قاتارغا قوشالايتى . تۇرمۇشىمۇ خاتىرجەم ئۆتەتتى . ئەمما ھازىر بولسا بىر بالىنىمۇ تۈزۈك بېقىپ بولالمايدىغان نان قېپى ئاتا – ئانىلار ھەر جايدىن تېپىلىدۇ .بالىغا بېرىدىغان مېھرىنى ئۆزىنىڭ ئاتالمىش يۈز ئوبرويىنى دەپ جەمىيەتتىكى ئىستمال قاينىمىغا ئاتىۋەتكەن ئاتا ئانىلاردىن قانداق ئۈمۈتلەرنى كۈتۈش مۈمكىن . مېنىڭچە ھازىرقى كىشىلىرىمىزنىڭ تۇرمۇشىنى يامان دەپ كەتكىلى بولمايدۇ . بۇرۇنقىلارنىڭ ئاددى – ساددا تۇرمۇشى بويىچە ياشىغاندا ، ھەر قانداق بىر ئىشنى قىلىشقا قۇربى يېتىشى مۈمكىن . ئەمما بىزنىڭ ھازىر پۇل خەجلەپ سېتىۋالغان نەرسىلىرىمىز ھەقىقەتەن بەك نۇرغۇن .
بىر ئايال بىزنىڭ ئورۇنغا كومپيۇتېر سېتىۋالغىلى كەپتۇ ، ئۇ بىزگە ھەم ئەرزان ، سىرتقى كۆرۈنىشى كۆركەم بولغان كومپيۇتېردىن بىرەرنى كۆرستۈپ بېرىشنى ئېيتتى . بىز بۇ ئايالدىن كومپيۇتېرنى نىمىگە ئىشلىتىدىغانلىقىنى سورىۋىدۇق .ئۇ بىزگە مەنغۇ كومپيۇتېر دىگەن نىمىنى چورت بىلمەيمەن . ئەمما باشقىلارنىڭ سېتىۋالغانلىقىنى كۆرۈپ ، ئۆزەمنىڭمۇ سېتىۋالغۇسى كېلىپ قالدى . ئۆيۈڭدە كومپيۇتېر بارمۇ دەپ بىرەرسى سوراپ قالسا ، يوق دىسىمۇ سەت تۇرىدىكەن دىدى.
پەقەت سەت تۇرىدىكەن دىگەن گەپ بىلەنلا نەچچەمىڭ يۈەنگە كومپيۇتېر سېتىۋېلىپ ، ئۆيگە زىننەت بۇيۇم ئورنىدا قويۇپ قويۇش نىمىدىگە قاملاشمىغانلىق . ئۆزىنىڭ ئېھتىياجى بولسىغۇ ئالسا ، ھىچقانداق ئېھتىجى بولمىغان ئەھۋالدا . ھەي … ھېلىمۇ خۇدايىمغا شۈكرى بۇ ئايال قىممەت باھالىق كىيىم سېتىۋالماي كومپيۇتېر سېتىۋالماقچى بوپتۇ ، بىرەر كۈنلەردە چوقۇم ئەسقاتىپ قالىدۇ . دەپ ئويلىدىم مەن .
مۇشۇنداق بولسا ئىقتىسادىي قىيىنچىلىق كېلىپ چىقماي نىمە بولاتتى . جەمىيەتتە يۇقارقى مىسالغا تەدبىقلاشقا بولىدىغان ئىشلار ئىنتايىن نۇرغۇن .
دېپلومنىڭ ئىشىغا كەلسەك ، مەن ھازىر نۇرغۇن كىشىلەرنىڭ پەقەت ، ئەشۇ كېنىشكە ئۈچۈنلا ئوقىۋاتقانلىقىنى كۈندىن كۈنگە ھىس قىلىۋاتىمەن . سەللە يوغان ئىمان يوق ، داستخان يوغان بىر نان يوق دىگەننىڭ دەل ئۆز مۇشۇ دە .قارىسا دېپلوم شۇنداق چوڭ ، سىنىسا ئۈگەنگىنىنىڭ تايىنى يوق ،بىر قىسىم كىشىلىرىمىز شۇنچە يىل مەكتەپتە ئوقۇپ نىمىنىمۇ ئۈگىنىدىغاندۇ ھىچ چۈشىنەلمىدىم .ئەشۇلارنىڭ ئۈگۈنۈش پۇرسىتىنى ماڭا بەرسىچۇ ، مەن ئاران تولۇقسىزغىچە ئوقىيالىغان ، ھازىرغىچە توختىماي ئۈگۈنىۋاتىمەن . ئۈگەنگەنلىرىم خۇددى ماڭا يەتمەيدىغاندەكلا تۇيىلىدۇ . بەزى ئالىي مەكتەپلەردە ئوقىغانلارغا قاراپ ، ئالىي مەكتەپتە ئوقىماپتىكەنمەن دەپ پۇشايمانمۇ قىلماس بولدۇم ، چۈنكى بەزى ئالىي مەكتەپلەردە ئوقىغانلار مېنى بەكلا ئۈمۈتسىزلەندۈرۈپ قويدى . يەنىلا تىرىشچانلىق ئەڭ مۇھىمكەن.