ئانىلاردىن خەت

مەريەم ئەھەد

   مەن دىلئارام قۇرباننىڭ « شىنجاڭ مەدەنىيتى » ژورنىلىنىڭ 2004- يىل 1- سانىدا ئېلان قىلىنغان « قەدىمىي شەھەردە ئويلىغانلىرىم » دېگەن ماقالىسىنى ئوقۇپ شۇنچىلىك سۆيۈنۈپ كەتتىم ، لېكىن ئويلىغاننى سىرتقا چىقىرالمايدىغان بىئەپلىكىم تۈپەيلىدىن قەلەمنى قولغا ئېلىپ قەلبى ئىزھارىمنى بايان قىلىشقا ئاجىز كەلدىم .

   مەن ئۇيغۇر قىزلىرىمىز ئىچىدە مۇشۇنداق بىر قىزنىڭ چىققىنىدىن ، مىللىتىمزنىڭ ئېسل ئەنئەنىسى ، مىللى خاسلىق ، مىللى كىيىم - كېچەك توغىرلىق ئېيتقانلىرىدىن سۆيۈندۈم .

   دىلئارام مەكتەپتە ئوقۇۋاتقان باشقا مىللەت ئوقۇغۇچىلىرى ۋە چەت ئەللىك ئوقۇغۇچىلارنىڭ ئۆز مىللىتىنىڭ كىيىم - كېچەكلىرىنى كىيىپ ، ئۆ لاتاپىتى ، ئۆز خاسلىقى بىلەن ئۆزىنى نامايەن قىلىپ ياشاۋاتقىنىنى يېزىپ : « بىزنىڭمۇ چىرايلىق كىيىم - كېچەكلىرىمىز بولغان ، تېخى سىلەرنىڭكىدىنمۇ چىرايلىق دەپ ۋارقىرىغۇم كەلدى ، لېكىن تۇرقىمىزدىن ئۇيغۇرچە ئالامەتلەرنى ئانچە بايقىغىلى بولمايتتى. » دەپ ئۆزىنىڭ خۇرسىنىشلىرىنى ئىپادىلەپ ، قەلبىمدە بېسىلىپ قالغان ئاچچىق ئىزتىراپلىرىمنى ئېيتىقشا دەۋەت قىلدى .

  دىلئارام ئېيتقاندەك بىزنىڭ شۇنچە ئېسل ، شۇنچە كۆركەم مىللي كىيىم - كېچەكلىرىمىز ، خىلمۇ _ خىل نەپىس تىكىلگەن دوپپا - تۇماقلىرىمىز ، ئۇزۇن سۇمبۇل چاچلىرىمىز تارىخى قىممىتىنى يوقىتىپ ، چەت ئەللىكلەرگە راسلانغان دۇكان ۋە سەھنىلىرىمىزدىلا قالدىغۇ ؟!

  ئەسلىدە بىزنىڭ مىللىتىمىز گۈزەللىكنى ئەڭ قەدىرلەيدىغان ، گۈزەللىكنى ئۆزى يارىتىپ ياشاپ كەلگەن بىر مىللەت . ئەتلەس ، شايى - دۇردۇن ، ماتا - چەكمەنلەرنى ، گىلەم ، كىگىز - پالاز ، تەڭلىماتلارنى ئۆزى ئىشلەپ تۇرمۇشىنى قامدىغان ، خىلمۇ - خىل ئىنىچىكە ، زىل ھۈنەر - سەنئەتنى ئىگىلىگەن ، ھويلا - ئارام، باغلىرى خىلمۇ - خىل مېۋە - چېۋە ، گۈل - گىياھلار بىلەن تولغان ، ھاياتىنى پاكىز ۋە ھالاللىق بىلەن ئۆتكۈزۈشكە ئادەتلەنگەن ، ئىشچان ، ئاقكۆڭۈل ، مېھماندوست خەلىق بولۇپ ، توقۇغان ئەتلەس ، گىلەملىرىمىز ، تىككەن دوپپا ، كەشتىلىرىمىز ئەقلى ھوشى جايىدا ، مېھنەتنى ، مېھنەتكەشنى قەدىرلەيدىغان ھەر قانداق كىشىنى زوقلاندۇرماي قالمايدۇ.

  قەدىمدىن تارتىپ بىزنىڭ خوتۇن - قىزلىرىمىز ھەسەن - ھۈسەنگە رەڭداش ئەتلەس - شايىلارنى ، ئالتۇن تاجىدەك كۆركەم دوپپىلارنى كىيىپ ، ھەر خىل ھالقا ، زىرە ، يىڭگىلىك ، ئۈزۈك - بىلەيزۈك ، مارجان - كەھرىۋالارنى تاقاپ ، ئۇزۇن سۇمبۇل چاچلىرىنى يىلىم بىلەن تاراپ ، گۈللەرنى چېكىسىگە قىسىپ پەرىزاتتەك ياسىنىپ يۈرۈشكەن ، ھەتتا ئەڭ نامرات دېھقاننىڭ خوتۇن - قىزلىرىمۇ پاختىنى ئۆزى ئىگىرىپ توقۇغان ماتا - شاتىۋارلارنى ، ئۆزى تىككەن دوپپىلارنى كىيىپ ، ئوسمىلارنى قويۇپ ، چاچلىرىنى قىرىق بىر تال ئۆرۈپ ، پەرىزاتتەك ھۆسنى بىلەن نى - نى شاھزادىلەرنى ، بەگزادىلەرنى ، باھادىر يىگىتلەرنى مەپتۇن قىلغان .

  سۈپ - سۈزۈك بۇلاق سۇلىرى يەر ئاستىغا مۆكۈپ يوقاپ كەتكەندەك ، مىللىتىمىزنىڭ شۇ گۈزەل قىزلىرىمۇ قاياققا كەتكەندۇ ؟

  ئۇزۇن سۇمبۇل چاچلىق ، دوپپا ۋە ئەتلەس كيىگەن قىزلارنى سەھنىلەردىنلا ئاندا - مۇندا ئۇچرىتىمىز ، رىئال دۇنيارىمىزدا يوق . ھازىر تېلېۋزورلاردا يىلىم ، ئوسما قاتارلىق بىز « مودىدىن قالغان » دەپ نەزەرىمىزگىمۇ ئىلمايدىغان نەرسىلىرىمىز « گۈزەللىك ئالىمىنىڭ ئېسىل بويۇملىرى » قاتارىدا تەشۋىق قىلىنىۋاتىدۇ . بىزنىڭ ئەڭ ئاددى ۋە ئادەتتىكى نەرسىلىرىمىزمۇ ، بىز قەدىرلىمىگەن نەرسىلەرمۇ خېلى قىممەتلىك ۋە ئەھمىيەتلىك نەرسىلەردۇر.

   مەسىلەن : تۇماق ، بۇرۇن ئاياللار قىشتا تۇماق كىيدىغان ، سوغۇقتا تۇماق كىيۋالسا باشقا سوغۇق ئۆتمەيدۇ ، باغ ئاغرىقىمۇ تارتمايدۇ ، لېكىن ھازىرچۇ ؟دوپپا ، تۇماقلىرىمىز مۇزىيغا قويغاندەك تىزىلىپ تۇرىدۇ . ھەتتا، ياشانغان ئايللارمۇ ئۇنى كىيسەك خەق بىزنى ئارتىسمىكىن دەپ قالىدۇ، دەپ ئەيمىنىپ كىيمەيمىز ، ھازىر دوپپا ، ئەتلەس ، ئۇزۇن چاچلار ئارتىسلارنىڭ بىردەملىك خەلقنى جەلىپ قىلىش بويۇمى قاتارىغا ئۆتۈپ كەتتى.

   « ناخشىچى ، ئۇسسۇلچى ، رىياسەتچىلىرىمىز راستىنلا مەدەنىيەت تارقاتقۇچىلار بولسا، سەھنە كىيىملىرى بىلەن رەستىلەردە يۈرەلىسۇن » ( ئا . ئىسلام ، « شىنجاڭ مەدەنىيتى » ، 2004- يىللىق 6- سان »

   ئۇيغۇر خەلقىنىڭ مىللى كىيىمى شۇنچىلىك نەفىس ، چىرايلىق ۋە تولىمۇ تۈجۈپىلەپ ئىشلەنگەن ، پەخىرلىنىپ كىيىشكە تېگىشلىك كىيىملەر. بىز نېمىشقا ئۆزىمىزنىڭ شۇنچە ئېسىل نەرسىلىرىمىزنى قەدىرلىمەي ، مودا قوغلىشىپ باشقىلارنىڭ نەرسلىرىنى كىيىشكە ئامراقتۇرمىز ؟ باشقا مىللەت خوتۇن - قىزلىرى بىزنىڭ ئۇزۇن كۆڭنەك ، ئېگىز پاشنىلىق ئاياغ ، ئۇزۇن چاچلرىمىزنى ئارزۇلاۋاتىدۇ ، لېكىن بىزنىڭ قىزلىرىمىز بىر پېشى ئۇزۇن ، بىر پېشى قىسقا ، كەينى ئۇزۇن ، ئالدى قىسقا، مۈرىسى ، كۆكسى ئېچىلىپ تۇرىدىغان كىيىملەرگە قىزىقىپ قېلىۋاتىدۇ . ئەگەر ئۇلار ئۆزلىرى شۇنداق يۈرۈشنىڭ تولىمۇ كۆرۈمسىز ۋە چاكىنا ئىكەنلىكىنى چۈشەنسە بۇنداق قىلمىغان بولار ئىدى . بەزى ئىچى يامان ، ھەسەتخور قىزلار دوستىنى باشقىلار ئالدىدا كۈلكىگە قويۇش ئۈچۈن ، شۇ خىل يېرىم يالىڭاچ كىيىملەرنى داڭلاپ « مەن شۇنداق كىيىم بۇيرۇتتۇم ، ھازىرقى ئەڭ يېڭى مودا شۇ » دەپ قىزىقتۇرۇپ ئۇلارنى ئالغۇزىدۇ ، كىيگۈزىدۇ ۋە شۇ ئارقىلىق ئۇلارنىڭ ئوبرازىغا نۇقسان يەتكۈزۈش مەقستىگە يېتىدۇ. ئەگەر ئۇلار ياخشى دوست بولسا، شۇ ئەخمەق قىز ئالىمەن دېسىمۇ ، ئاتا - ئانا ، يۇرت - جامائەت ، يىگىتلەر ، ئەرلەر ئالدىدا يالىڭاچ بەدەننى كۆرستىىش تولىمۇ نومۇسلۇق ئىش ، دەپ توسۇپ ئالدۇرمىغان بولار ئىدى .

   ئۇندىن باشقا قىزلىرىمىزنىڭ چېچى قىسقىراپ ئوغۇل بالىدەك ، ئوغۇللارنىڭ چېچى ئۇزىراپ قىزلاردەك بولۇۋالغىنىمۇ ھېچ كىشىنىڭ كۆزىگە سىغمايدۇ ۋە ئەقلىگىمۇ سىغمايدۇ . قىزلارنىڭ ئوغۇلغا ، ئوغۇللارنىڭ قىزغا ئايلانغۇسى بارمۇ يا ؟ ياكى بۇ خەلقئارالىق سەۋىيگە يەتكىنىمۇ ؟ بۇ بىز ئانىلار ئەڭ ئېچىنىدىغان بىر ھادىسە بولۇپ قالدى . زامانۋىيلىشىش ۋە دۇنياۋى سەۋىيگە يېتىشنى كيىم - كېچەك ، رەڭدار چاچلار بىلەن ئەمەس، بىلىم - سەۋىيە ، مەدەنىيەت قۇرۇلىمىمىز ، كىشىلىك ساپايىمىز ، تەرەققىياتقا ماس ماددى ۋە مەنىۋى يۈكسەكلىگىمىز بىلەن ئىپادىلىسەك مۇۋاپىق بولاتتى.

   كيىم - كېچەككە ، ياسىنىشقا بېرىلىش ، كىيىم ئارقىلىق ئۆزىنى نامايەندە قىلىشقا ئۇرۇنۇش- روھى نامراتلىقنىڭ ، مەنىۋى ئاجىزلىقنىڭ بىر ئىپادىسىدۇر . ياشلىرىمىزنىڭ يېڭىلقنى ، ئەركىنلىكنى تەكىتلەپ مىللى ئەنئەنە ، مىللى غورۇرنى دەپسەندە قىلىشى ، ئۇنى ئەرزىمەس ، كېرەكسىز نەرسە قاتارىغا چىقىرۋېتىشى تولىمۇ ئېچىنارلىق بىر ئەھۋال . بۇ ئارقىلىق ئۇلار ئۆزىنى ، ئۆزىنىڭ قىممىتىنى كېرەكسىز نەرسىلەرگە ئايلاندۇرۇپ قويىدۇ.

   مىللى ئۆرپ - ئادەت ، مىلى ئەنئەنە بىزدىن قانچە يىراقلاشقانسېرى ئۆزىمىزنى ، مىللى ئالاھىدىلىكىمىزنى ، گۈزەل ئەخلاقى پەزىلىتىمىزنى شۇنچە ئۇنتۇماقتىمىز.

    ياشلىرىمىز ئەبجەش مەدەنىيەت قاينىمىدا دەۋرنىڭ خىلمۇ - خىل ئمتھانىلىرىغا دۇچ كەلمەكتە . بۇ خىل ئىمتھانلاردىن مىللى خاسلىقى چۆرۈپ تاشلاش ئارقىلىق ئەمەس ، بەلكى مىللى ئەنئەنە ، مىللى خاسلىققا ۋارسلىق قىلىش ، ئەجدادلىرىمىزنىڭ قىممەتلىك تەجىرىبە ساۋاقلىرىنى ، مول ھېكمەتكە باي تەپەككۇر دۇرادانلىرىنى ئۆزىگە مەنىۋى ئوزۇق قىلىپ ، ئۆز مىللىتىنىڭ ئەنئەنىسنى قوغداش، راۋاجلاندۇرۇش ئارقىلقلا غەلبىلىك ئۆتەلىشى مۇمكىن .

   ھازىر ئوغۇل - قىزلىرىمىز مەكتەپنى پۈتتۈرۈپ جەمئىيەتكە چىقىپلا « پۈتۈن بىلىمنى ئىگەللەپ بولدۇم ، كىتاب، ساڭا خەيرى - خوش ! » دەپ ، خىزمەت ، ئائىلە ، زىياپەتلەرنىڭ ئالدىراشلىقى بىلەن ۋاقتىنىڭ ئاتقان ئوقتەك ئۆتۈۋاتقىنىنى ، مېڭىسىنىڭ بارغانسېرى قۇرۇپ ، مەنۋى ئاچلىققا يۈزلىنىۋاتقانلىقىنى سەزمەي قالىدۇ . ئۆينى داۋاملىق تازىلاپ تۇرمىسا ، گۈللەرگە ۋاقتى - ۋاقتىدا سۇ قۇيۇپ تۇرمىسا بولمىغىنىدەك ، ئادەم مېڭىسىمۇ پات - پات توغرا _ خاتانى ئايرىپ تازىلاپ تۇرۇشقا ، يېڭى بىلىم بىلەن سۇغۇرۇپ تۇرۇشقا مۇھتاج بولىدۇ.

   ياشلىرىمىز ۋاقتىنى ئويۇن - تاماشاغا ئەمەس، كۆپرەك كىتاب كۆرۈشكە ئاجىرىتىپ ، مەنىۋى دۇنياسىنى بىلىم نۇرلىرى ئارقىلىق جۇلالاندۇرسا ، مەۋجۇتلۇق ، رىئاللىق ئۈستىدە تىنماي ئىزدەنسە، خەلقنىڭ قۇرۇپ چاك - چاك بولغان مەنىۋىيەت ئېتزىغا چۆلنى ياشناتقان تاغ سۇلىرىدەك مەلھەم بولسا ، ئۆز خەلقىنىڭ تۈنۈگۈنى ، بۈگۈنى ، ئەتىسى ھەققىدە ئېنىق چۈشەنچىگە، ئىشەنچكە ئىگە بولالىسا ، دىلئارام قۇرباندەك قىزلىرىمىز كۆپەيسە ، بىزدەك ئانىلارنىڭ قەلبىدىكى ھەسرەت تۈگمەسمىدى ؟!.....

« كىروران » ژورنلىدىن