«ئۇچتۇرپان» دېگەن يەر نامىنىڭ كېلىپ چىقىشى توغرىسىدا

خوجانىياز (ﺋﺎﻗﺴﯘ ﻣﺎﺋﺎﺭﯨﭗ ئىنستىتۇتى دوتسېنتى، قىسمەت بلوگىنىڭ تەكلىپلىك يازغۇچىسى)

 
ﺋﯘﭼﺘﯘﺭﭘﺎﻥ ﻗﻪﺩﯨﻤﺪﻩ ﺧﻪﻧﭽﻪ ﯞﯦﻨﺴﯘ ﺑﻪﮔﻠﯩﻜﻰ (ﺋﻮﻧﺴﯘ) ﺩﻩﭖ ﺋﺎﺗﺎﻟﻐﺎﻥ ( بۇ يازمىغا قاراڭ ). ﺋﯘﻧﯩﯔ ﺯﺍﺩﻯ ﻗﺎﭼﺎﻥ ﺑﯩﻨﺎ ﻗﯩﻠﯩﻨﻐﺎﻧﻠﯩﻘﻰ ﺗﻮﻏﺮﯨﺴﺪا ھازىرغىچە ئېنىق بىر تارىخىي كۆز قاراشنى ئوتتۇرىغا قويالمايمىز. چۈﻧﻜﻰ ﺑﯘ ھەقتە ﻗﻮﻟﯩﻤﯩﺰﺩﺍ ﺋﯩﺸﻪﻧﭽﻠﯩﻚ ﺑﻮﻟﻐﺎﻥ ﺗﺎﺭﯨﺨﯩﻲ ﻣﺎﺗﯩﺮﯨﻴﺎﻝ، ﺗﻪﺯﻛﯩﺮىلەرنىڭ ﻛﻪﻣﭽﯩﻞ ﺑﻮﻟﻐﺎﻧﻠﯩﻘﻰ، ﻗﻪﺩﯨﻤﻜﻰ ﺩﻩﯞﯨﺮﺩﻩ ﺋﯩﺠﺘﯩﻤﺎﺋﯩﻲ ھاياتنى ﺋﻪﻛﺲ ﺋﻪﺗﺘﯜﺭﯛﭖ ﺑﯧﺮﯨﺪﯨﻐﺎﻥ ﻣﻪﺩﻩﻧﯩﻲ ﻳﺎﺩﯨﻜﺎﺭﻟﯩﻘﻼﺭﻧﯩﯔ ﺋﺎﺯ ﺳﺎﻗﻠﯩﻨﯩﭗ ﻗﯧﻠﯩﺸﻰ، ﺋﺎﺭخېئولوﮔﯩﻴﯩﻠﯩﻚ ﭘﺎﻛﯩﺘﻼﺭﻧﯩﯔ ﻳﯧﺘﻪﺭﺳﯩﺰﻟﯩﻜﻰ ﻗﺎﺗﺎﺭﻟﯩﻖ ﺳﻪﯞﻩبلەر ﻗﯩﻴﯩﻨﭽﯩﻠﯩﻖ ﺗﯘﻏﺪﯗﺭﯗﭖ ﺑﯧﺮﯨﯟﺍﺗﯩﺪﯗ. ﺷﯘﻧﺪﺍﻕ بولسىمۇ ﺋﯩﺰﻟﻪﻧﮕﻪﻥ، ﻛﯚﺭﮔﻪﻥ ماتېرىياللار ﺋﺎﺳﺎﺳﯩﺪﺍ بۇ ھەقتە توختىلىش ﻳﯘﺭﺕ ﺗﺎﺭﯨﺨﯩﻨﻰ يورۇتۇشتا مۇھىم ﺩﻩﭖ ﻗﺎﺭﺍﻳﻤﻪن.

«ﺗﺎﺭىخىي ﺧﺎﺗﯩﺮىلەر، ھوﻧﻼﺭ ﺗﻪﺯﻛﯩﺮﺳﻰ» ﺩﻩ ھون ﺗﻪﯕﺮﯨﻘﯘﺗﻰ ﺑﺎﺗﯘﺭ (ﻣﯩﻼﺩﯨﺪﯨﻦ ﺑﯘﺭﯗﻧﻘﻰ 209-ﻳﯩﻠﯩﺪﯨﻦ ﻣﯩﻼﺩﯨﺪﯨﻦ ﺑﯘﺭﯗﻧﻘﻰ 174-ﻳﯩﻠﻐﯩﭽﻪ ھونلار ﺗﻪﺧﺘﯩﺪﻩ ﺋﻮﻟﺘﯘﺭﻏﺎﻥ) ﻧﯩﯔ ﻣﯩﻼﺩﯨﺪﯨﻦ بۇﺭﯗﻧﻘﻰ 176-ﻳﯩﻠﻰ ﺧﻪﻥ پادىشاھى ﺧﻪن مىندىغا ﻳﺎﺯﻏﺎﻥ ﻣﻪﻛﺘﯘبى ﺧﺎﺗﯩﺮىلەنگەن. ﺋﯘﻧﯩﯖﺪﺍ: «…ﺗﻪﯕﺮﯨﻨﯩﯔ ﻗﻮﻟﻠﯩﺸﻰ، سىپاھ ﺑﻪﮔﻠﻪﺭﻧﯩﯔ ئىستېداتلىقى ﯞﻩ ﺋﺎﺗﻼﺭﻧﯩﯔ ﻗﺎﯞﯗﻟﻠﯩﻘﻰ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﺗﻮﺧﺮﯨﻼﺭ (ھازىرقى گەنسۇدا) ﺗﺎﺭﻣﺎﺭ ﻗﯩﻠﯩﻨﺪﻯ. ﺋﯘﻻﺭ ﻗﯩﺮﯨﻠﯩﭗ ﺗﻪﺳﻠﯩﻢ ﺑﻮﻟﺪﻯ. ﻟﻮﻟﻪﻥ(ﻛﺮﻭﺭاﻥ)، (ﺋﯘﺳﯘﻥ)، ئوﻏﯘﺯ (ﺋﯘﻳﻐﯘﺭ) ﯞﻩ ﺋﯘﻻﺭﻧﯩﯔ ﺋﻪﺗﺮﺍﭘﯩﺪﯨﻜﻰ 26 ﺑﻪﮔﻠﯩﻜﻨﯩﯔ ھەممىسى ھونلارغا تەۋە بولدى. ﺋﻮﻗﻘﺎ ﺗﯘﺗﻘﺎﻥ ﺧﻪﻟﻖ ﺑﯩﺮ ﺋﺎﺋﯩﻠﻪ بوﻟﯘﭖ ئۇيۇشتى. ﺷﯩﻤﺎﻟﺪﯨﻜﻰ ﻳﻪﺭﻟﻪﺭﻣﯘ ﺗﯩﻨﺠﯩﺘﯩﻠﺪﻯ» (24) ﺩﻩﭖ كۆرسىتىلگەن. ﺑﯘ ﻣﻪﻟﯘﻣﺎﺗﻼﺭﻏﺎ ﺋﺎﺳﺎﺳﻼﻧﻐﺎﻧﺪﺍ بۈيۈك ھون ئېمپېراتۇرلىقىنىڭ ﺗﻪﺭكىبىگە ﻛﯩﺮﮔﻪﻥ ﻏﻪﺭﺑﯩﻲ ﻳﯘﺭﺗﺘﯩﻜﻰ 26 ﺑﻪﮔﻠﯩﻚ (ﺋﻪﻣﻪﻟﯩﻴﻪﺗﺘﻪ 36 ﺑﻪﮔﻠﯩﻚ) ﺋﯩﭽﯩﺪﻩ ﻗﻪﺩﯨﻤﻜﻰ ﯞﯦﻨﺴﯘ ﺑﻪﮔﻠﯩﻜﯩﻨﯩﯔ ﺑﺎﺭلىقىدا ﺷﻪﻙ ﻳﻮﻕ. بولمىسا ﻣﯩﻼﺩﯨﺪﯨﻦ ﺑﯘﺭﯗﻧﻘﻰ 138-ﻳﯩﻠﻰ ﺟﺎﯓ ﭼﻴﻪﻥ ﻏﻪﺭﺑﯩﻲ ﻳﯘﺭﺗﻘﺎ ﻛﻪﻟﮕﻪﻧﺪﻩ ﯞﯦﻨﺴﯘ («ﺋﻮﻧﺴﯘ ﺑﻪﮔﻠﯩﻜﻰ») ﻧﻰ ﺗﯩﻠﻐﺎ ﺋﺎﻟﻤﺎﺱ ﺋﯩﺪﻯ. ﺩﯦﻤﻪﻙ، يۇقىرىقى ﭘﺎﻛﯩﺘﻼﺭﺩﯨﻦ ﻗﺎﺭﯨﻐﺎﻧﺪﺍ ﺋﯘﭼﺘﯘﺭﭘﺎﻧﻨﯩﯔ 2500 ﻳﯩﻠﺪﯨﻦ ﺋﺎﺭﺗﯘﻕ ﺗﺎﺭﯨﺨﻘﺎ ﺋﯩﮕﻪ ﺋﯩﻜﻪﻧﻠﯩﻜﯩﻨﻰ ﻗﯩﻴﺎﺱ ﻗﯩﻼﻻﻳﻤﯩﺰ.

ﺋﯘﭼﺘﯘﺭﭘﺎﻥ ﻣﯩﻼﺩﯨﺪﯨﻦ ﺑﯘﺭﯗﻧﻘﻰ 3-4-ﺋﻪﺳﯩﺮﺩﻩ ﯞﯦﻨﺴﯘ (ﺋﻮﻧﺴﯘ) ﺩﻩﭖ ﺋﺎﺗﺎﻟﻐﺎﻥ. ﺷﯘﻧﯩﯖﺪﯨﻦ ﺑﺎﺷﻼﭖ ﻛﯚﻙ ﺗﯜﺭﻙ ﺧﺎﻧﻠﯩﻘﻰ (ﻣﯩﻼﺩﻯ 552-745-يىللار) ﯞﻩ ﺋﻮﺭﺧﯘﻥ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭ ﺧﺎﻧﻠﯩﻘﻰ ﺩﻩﯞﺭﻯ (605-846-يىللار) ﺩﻩ ﺧﻪﻧﭽﻪ ﺋﻮﻧﺴﯘ ﺋﺎﻳﻤﯩﻘﻰ (温肃州)، ﺋﻮﻧﺴﯘ ﺋﺎﻳﻤﯩﻘﻰ ﺋﻮﺭﯗﻥ ﭼﻮﯓ ﺗﺎﺷﺒﺎﻟﯩﻖ(大石城) ﻳﺎﻛﻰ ﺋﯘﭺ (于祝) ﺩﻩﭘﻤﯘ ﺋﺎﺗﺎﻟﻐﺎﻥ. ﺑﯘ ﻳﻪﺭ ﺋﯘﭺ ﺋﯩﺪﻯ. ﻳﻪﻧﻰ ﻣﯩﻼﺩى 648-ﻳﯩﻠﻰ ﺗﺎﯓ قوﺷﯘﻧﻠﯩﺮﻯ ﺗﻪﺭىپىدىن ﻏﻪﺭﺑﯩﻲ ﺗﯜﺭﻙ ﺧﺎﻧﻠﯩﻘﯩﻨﯩﯔ ﻳﯘﻟﺘﯘﺯ ﯞﺍﺩﯨﺴﯩﺪﯨﻜﻰ ﺑﺎﺵ ﻛﻪﻧﺘﻰ (ﺋﻮﺭﺩﯗﺳﻰ) ﺋﯩﺸﻐﺎﻝ ﻗﯩﻠﯩﻨﻐﺎﻥ، ﻛﯘﭼﺎ ﺗﺎﯓ قوﺷﯘﻧﻠﯩﺮﯨﻨﯩﯔ ﻗﻮﻟﯩﻐﺎ ﺋﯚﺗﻜﻪﻥ، ﺋﺎﺭﻗﯩﺪﯨﻨﻼ ھازىرقى ﺋﯘﭼﺘﯘﺭﭘﺎﻥ ﺗﻪﯞﻩﺳﯩﮕﻪ ﻳﯧﺘﯩﭗ ﻛﯧﻠﯩﭗ ﺋﻮﻧﺴﯘ ﺋﺎﻳﻤﯩﻘﯩﻨﻰ ﺗﻪﺳﯩﺲ ﻗﯩﻠﻐﺎﻥ. ﺋﻮﻧﺴﯘ ﺋﺎﻳﻤﯩﻘﻰ ﺗﯘﺭﯗﺷﻠﯘﻕ ﺋﻮﺭﯗﻥ ﭼﻮﯓ ﺗﺎﺷﺒﺎﻟﯩﻖ (大石城)، ﺋﯘﭺ (于祝) ﺩﻩﭘﻤﯘ ﺋﺎﺗﺎﻟﻐﺎﻥ (25).

ﺩﯦﻤﻪﻙ، ﻛﯚﻙ ﺗﯜﺭﻙ ﺧﺎﻧﻠﯩﻘﻰ ﯞﻩ ﺋﻮﺭﺧﯘﻥ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭ ﺧﺎﻧﻠﯩﻘﻰ ﺩﻩﯞﺭﻯ (552-846) دە ﺋﯘﭼﺘﯘﺭﭘﺎﻥ «ﺋﯘﭺ» ﺩﻩﭖ ﺋﺎﺗﯩﻠﯩﺸﻘﺎ ﺑﺎﺷﻠﯩﻐﺎﻥ. ﻗﺎﺭﺍﺧﺎﻧﯩﻴﻼﺭ ﺩﻩﯞﺭﯨﺪﻩ (850-1212) مەشھۇر ﺑﯩﺮ شەھەرگە ﺋﺎﻳﻼﻧﻐﺎﻥ. ﭘﻪﻗﻪﺕ ﺟﯘﯕﻐﺎﺭ ﺧﺎﻧﻠﯩﻘﯩﻐﺎ چىۋاڭ رابدان ھۆكۈمرانلىق قىلىۋاتقان ﻣﻪﺯﮔﯩﻠﺪﻩ (1698-1727) ﺋﺎﻧﺪﯨﻦ «ﺋﯘﭼﺘﯘﺭﭘﺎﻥ» ﺩﻩﭖ ﺋﺎﺗﯩﻠﯩﺸﻘﺎ ﺑﺎﺷﻠﯩﻐﺎﻥ.

ﻟﯧﻜﯩﻦ، نۆﯞەتتە بىر قىسىم ھەۋەسكارلىرىمىز تارىخىي ماتېرىياللارنى ئەستايىدىلراق توپلاپ، ﺭﻩتلەپ ﺑﺎﻗﻤﺎﻱ، ﺋﯩﻠﮕﯩﺮىكىلەر ﯞﻩ ﺑﺎﺷﻘﯩﻼﺭ ﻧﯧﻤﻪ ﺩﻩﭖ ﻳﺎﺯﻏﺎﻥ ﺑﻮﻟﺴﺎ، ﺋﯚﻟﯜﻙ ھالدا ﺋﯘﻧﯩﯔ ﺗﺎﺭﯨﺨﯩﻲ ﻛﯧﻠﯩﭗ ﭼﯩﻘﯩﺸﯩﻨﻰ ﺷﯘ ﭘﯧﺘﻰ ﺋﻮﺗﺘﯘرىغا ﻗﺎﻳﺘﺎ ﻛﯚتۈﺭۈﭖ ﭼﯩﻘﺘﻰ. ﺋﯘﻻﺭ «ﺋﯘﭼﺘﯘﺭﭘﺎﻥ» ﺩﯦﮕﻪﻥ ﻧﺎﻣﻨﯩﯔ ﻛﯧﻠﯩﭗ ﭼﯩﻘﯩﺸﯩﻨﻰ ﻣﯘﻧﺪﺍﻕ ئىزاھلىدى: «1765-ﻳﯩﻠﻰ 2-ﺋﺎﻳﻨﯩﯔ 14-ﻛﯜﻧﻰ ﺋﯘﭺ ﺧﻪﻟﻘﻰ ﭼﯩﯔ ﺧﺎﻧﺪﺍﻧﻠﯩﻘﻰ ﯞﻩ ﻳﻪﺭﻟﯩﻚ فېئودال ﺋﺎﻗﺴﯚﯕﻪﻛﻠﻪﺭﻧﯩﯔ ﺯﯗﻟﯘﻣﯩﻐﺎ ﻗﺎﺭﺷﻰ ﻗﻮﺯﻏﯩﻼﯓ كۆتۈردى. ﻗﻮﺯﻏﯩﻼﯓ ﺑﺎﺳﺘﯘﺭﯗﻟﯘﭖ، ﭼﯩﯔ ھۆﻛﯜﻣﯩﺘﻰ ﭘﻪﺭﻣﺎﻧﻰ ﺑﻮﻳﯩﭽﻪ، ﺋﯘﭺ ئاھالىسىنىڭ ﺑﯩﺮ ﻗﯩﺴﻤﻰ ﺋﯩﻠﯩﻐﺎ ﻣﻪﺟﺒﯘﺭىي ﻛﯚﭼﯜﺭﯛﻟﺪﻯ. ﺋﻮﺭﻧﯩﻐﺎ تۇﺭﭘﺎﻧﺪﯨﻦ ﺑﯩﺮ ﺗﯜﺭﻛﯜﻡ ئاھالە ﻛﯚﭼﯜرۈﻟﯜﭖ ﻛﯧﻠﯩﻨﺪﻯ. ﺷﯘﻧﯩﯔ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﺑﯘ ﺟﺎﻳﻨﯩﯔ ﻧﺎﻣﻰ ‹ئۇچ›ﻗﺎ ﺳﯚﺯﻯ ﺑﯩﺮﯨﻜﯩﭗ ‹ئۇچتۇرپان› ﺩﻩﭖ ﺋﺎﺗﺎﻟﺪﻯ» ﺩﻩﭖ ﻳﺎﺯﺩﻯ (26). ﻳﻪﻧﻪ ﺑﯩﺮ ﻗﯩﺴﯩﻢ كىشىلەرنىڭ ﻣﯘﺷﯘﻧﯩﯖﻐﺎ ﺋﻮﺧﺸﺎﺱ ﻗﺎﺭﺍﺷﻠﯩﺮﻯ ﺧﯧﻠﻰ ﻧﯘﺭﻏﯘﻥ ﮔﯧﺰﯨﺖ، ﮊۇﺭﻧﺎﻝ، ﭼﻮﯓ ﻛﯩﺘﺎبلارغىمۇ، ھەتتا بەزى ﺗﺎﺭﯨﺨﯩﻲ ﺭﻭﻣﺎﻧﻼﺭﻏﯩﻤﯘ ﺷﯘﻧﺪﺍﻕ ﭘﯜﺗﯜﻟﯜﭖ ﻛﻪﯓ ﺋﺎﻣﻤﯩﻐﺎ توﻧﯘﺷﺘﯘﺭﯗﻟﺪﻯ.

ﻣﻪﻥ ﺑﯘﻧﺪﺍﻕ ﺗﺎﺭىخىي ﭘﺎﻛﯩﺘﻠﯩﺮﻯ كەم، ﻗﯩﻴﺎﺳﻪﻥ ﻳﯧﺰﯨﻠﻐﺎﻥ، ﯞﺍﻗﯩﺖ ﺩﻩﯞﺭﻯ توﻟﯘﻕ ﺑﻮﻟﻤﯩﻐﺎﻥ ﻛﯚﺯ ﻗﺎﺭﺍﺷﻘﺎ ﻗﺎﺭﯨﺘﺎ «‹ئۇچتۇرپان› دﯦﮕﻪﻥ ﻧﺎﻣﻨﯩﯔ ﻛﯧﻠﯩﭗ ﭼﯩﻘﯩﺸﻰ ﺗﻮﻏﺮﯨﺴﯩﺪﺍ» («ﺷﯩﻨﺠﺎﯓ ﺋﯩﺠﺘﯩﻤﺎﺋﯩﻲ ﭘﻪﻧﻠﻪﺭ ﺗﻪتقىقاتى» 1997-ﻳﯩﻠﻠﯩﻖ 3-ﺳﺎﻥ 53-ﺑﻪﺗﺘﻪ ﯞﻩ «ﺷﯩﻨﺠﺎﯓ ﻳﺎﺷﻠﯩﺮﻯ ﮊۇﺭﻧﯩﻠﻰ» 1998-ﻳﯩﻠﻠﯩﻖ 2-ﺳﺎﻥ 49-ﺑﻪﺗﺘﻪ) ﺩﯦﮕﻪﻥ ﻣﺎﻗﺎﻟﻪﻣﺪﻩ ﭘﺎﻛﯩﺖ ﺋﺎﺳﺎﺳﻠﯩﺮﯨﻨﻰ ﻛﯚﺭسىتىپ ﺭﻩﺕ ﻗﯩﻠﻐﺎﻥ ﺑﻮﻟﺴﺎﻣﻤﯘ، ﻟﯧﻜﯩﻦ ﺑﻪﺯﯨﻠﻪﺭ ﻳﻪﻧﻪ ﺑﯘ ﻛﻮﻧﺎ قىياسىي ﻛﯚﺯ ﻗﺎﺭﺍﺷﻼﺭﻧﻰ 2001-ﻳﯩﻠﺪﯨﻦ ﺑﺎﺷﻼﭖ ﻛﯚتۈرۈپ ﭼﯩﻘﯩﺸﻘﺎ ﺑﺎﺷﻠﯩﺪﻯ. ﻳﻪﻧﻪ ﺩﻩﻳﻤﻪﻧﻜﻰ، ﺑﯘ ﺧﯩﻞ ﻗﺎﺭﺍﺷﻼﺭ ﺗﻮﻏﺮﺍ ﺋﻪﻣﻪﺱ، ﺗﺎرﯨﺨﯩﻲ ﭘﺎﻛﯩﺖ ﺋﺎﺳﺎﺳﻠﯩﺮﻯ ﻛﻪﻣﭽﯩﻞ. ﭼﯜﻧﻜﻰ 1765-يىلىدىكى ﺋﯘﭼﺘﯘﺭﭘﺎﻥ دېھقانلار ﻗﻮﺯﻏﯩﻠﯩﯖﻰ ﭘﺎﺭﺗﻼﺷﺘﯩﻦ ﺋﯩﻠﮕﯩﺮﻯ ﺋﯘﭼﺘﺎ «ﺋﯘﭼﺘﯘﺭﭘﺎﻥ» ﺩﯦﮕﻪﻥ ﻧﺎﻡ ﻣﻪﯞﺟﯘﺕ ﺑﻮﻟﻐﺎﻥ، ﺗﯘﺭﭘﺎﻧﺪﯨﻜﻰ ﺑﯩﺮ ﻗﯩﺴﯩﻢ ﻳﻪﺭ ﻧﺎﻣﻠﯩﺮﯨﻤﯘ ﺋﺎﻟﻼﻗﺎﭼﺎﻥ ﺋﯘﭼﺘﺎ ﻗﻮللىنىلغان.

ﺟﯘﯕﻐﺎﺭ ﺧﺎﻧﻠﯩﻘﯩﻐﺎ چىۋاڭ رابدان ھۆكۈمرانلىق قىلىۋاتقان ﻣﻪﺯﮔﯩﻠﺪﻩ (1698-1727) ﭼﯩﯔ ﺳﯘﻻﻟﯩﺴﻰ قوﺷﯘﻧﻠﯩﺮﻯ ﺗﯘﻧﺠﻰ ﻗﯧﺘﯩﻢ ﺗﯘﺭﭘﺎﻧﻐﺎ ﻛﯩﺮﯨﭗ، ﺟﯘﯕﻐﺎﺭﻻﺭ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭﻻﺭ ﺭﺍﻳﯘﻧﯩﻨﻰ ﺗﺎﻟﯩﺸﯩﭗ ﺋﯘﺭﯗﺵ ﻗﯩﻠﻐﺎﻥ. ﺑﯘ ﭼﺎﻏﺪﺍ ﺗﯘﺭﭘﺎﻧﺪﯨﻜﻰ يەرلىك ﺋﺎﻗﺴﯚڭەﻙ ﺋﯧﺰﯨﺰ ﺧﻮﺟﺎ ﺟﯘﯕﻐﺎﺭﻻﺭ ﺗﻪﺭﻩﭘﻜﻪ ، ﺋﯩﻤﯩﻦ ﺧﻮﺟﺎ ﺋﯩﻜﻜﻰ ﺋﺎﻛﯩﺴﻰ ﺑﯩﻠﻪﻥ لۈكچۈن شەھىرىدە ﭼﯩﯔ ﺳﯘﻻﻟﯩﺴﻰ ﺗﻪﺭﻩﭘﻜﻪ ﺋﯚﺗﯜﭖ ﻛﻪﺗﻜﻪﻥ. چىۋاڭ رابدان ﺗﯘﺭﭘﺎﻧﻨﯩﯔ لۈكچۈن ﺩﯦﮕﻪﻥ ﻳﯧﺮﯨﺪﻩ ﺗﯘﺭﯗﺷﻠﯘﻕ ﺋﯧﺰﯨﺰ ﺧﻮﺟﺎ ﺑﺎﺷﭽﯩﻠﯩﻘﯩﺪﯨﻜﻰ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭﻻﺭﻧﯩﯔ ﭼﯩﯔ ﺳﯘﻻﻟﯩﺴﻰ ﺗﻪﺭﻩﭘﻜﻪ ﺋﯚﺗﯜﭖ كېتىشىنىڭ ﺋﺎﻟﺪﯨﻨﻰ ﺋﯧﻠﯩﺶ ﺋﯜﭼﯜﻥ، ﻣﻪﺟﺒﯘﺭﯨﻲ ﻗﺎﺭﺍ شەھەرگە ﻛﯚﭼﯜﺭﮔﻪﻥ. ﺋﺎﺭﻗﯩﺪﯨﻨﻼ ﻳﻪﻧﻪ ﺑﯩﺮ ﻗﺎﻧﭽﻪ ﻣﯩﯔ كىشىنى ﺑﺎﺷﻼﭖ ﻏﻪﺭبتىكى ﺋﯘﭼﻘﺎ ﺑﯧﺮﯨﭗ ﺋﻮﻟﺘﯘﺭﺍﻗﻠﯩﺸﯩﺸﻘﺎ ﻣﻪﺟﺒﯘﺭﻟﯩﻐﺎﻥ (27).

«ﺑﯘﻧﯩﯖﺪﯨﻦ ﺳﻪﻝ ﺋﯩﻠﮕﯩﺮﻯ 1713-ﻳﯩﻠﻠﯩﺮﻯ ﺋﻪﺗﺮﺍﭘﯩﺪﺍ چىۋاڭ رابدان ﺋﯩﻠﻰ ﺗﻪﯞﻩﺳﯩﺪﻩ ﻳﻪﺭ ﺗﯧﺮﯨﺶ ﺋﯜﭼﯜﻥ ﺋﯘﭺ، ﻗﺎﺭﺍ شەھەر، ﺋﺎﻗﺴﯘ، ﻳﻪﺭﻛﻪﻥ ﻗﺎﺗﺎﺭﻟﯩﻖ ﻳﻪﺭﻟﻪﺭﺩﯨﻦ ﻧﯘﺭﻏﯘﻥ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭﻻﺭﻧﻰ ئىلىغا ﻛﯚﭼﯜﺭﮔﻪﻥ، ﺋﯘﭼﻠﯘﻕ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭﻻﺭﻧﻰ ﺋﯧﻠﯩﻐﺎ ﻛﯚﭼﯜﺭﮔﻪﻧﺪﯨﻦ ﻛﯧﻴﯩﻦ، ﺋﯘﻧﯩﯔ ﺋﻮﺭﻧﯩﻐﺎ ﺗﯘﺭﭘﺎﻧﻠﯩﻖ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭﻻﺭﻧﻰ ﺋﯘﭼﻘﺎ ﻛﯚﭼﯜﺭﮔﻪﻥ. ﺷﯘﻧﯩﯖﺪﯨﻦ ﻛﯧﻴﯩﻦ كىشىلەر ﺋﯘﭼﻨﻰ ﺋﯘﭼﺘﯘﺭﭘﺎﻥ ﺩﻩﭖ ﺋﺎﺗﯩﻐﺎﻥ» (28). «ﺋﯘﻻﺭ ﺗﯘﺭﭘﺎﻧﺪﯨﻜﻰ ﻳﯘﺭﺕ ﻛﻪﻧﺘﻠﯩﺮﻯ ﺑﻮﻳﯩﭽﻪ ﺋﯘﭼﻨﯩﯔ ھەرقايسى ﺟﺎﻳﻠﯩﺮﯨﻐﺎ ﻣﺎﻛﺎﻧﻼﺷﺘﯘﺭﯗﻟﻐﺎﻥ. ﻣﻪسىلەن، ﻗﺎﺭﺍخوجا، ﺳﯩﯖﮕﯩﻢ، ﻟﯜﻛﭽﯜﻥ، ﻳﺎﺭﺑﺎﻍ، ﻟﻪﻣﺠﯩﻦ، ﭘﯩﭽﺎﻥ، ﻳﺎﻧﻘﯩﺮ، ﺋﻮﻳﺘﯘﺭ، ﺗﯘﻳﯘﻕ، ﺑﯘﻏﺎﻥ، ﺗﻮﻗﺴﯘﻥ ﻗﺎﺗﺎﺭﻟﯩﻘﻼﺭﺩﯨﻦ ﺋﯩﺒﺎﺭﻩﺕ» (29) .

ﺷﯘﻧﺪﺍﻕ ﻗﯩﻠﯩﭗ، ﺋﯧﺰﯨﺰ ﺧﻮﺟﺎ ﺋﯘﭼﻘﺎ ھۆكۈمرانلىق ﻗﯩﻠﯩﺸﻘﺎ ﺑﺎﺷﻠﯩﻐﺎﻧﺪﺍ، ﺋﯘﭼﻨﻰ «ﺋﯘﭼﺘﯘﺭﭘﺎﻥ» ﺩﻩﭖ ﺋﺎﺗﯩﻐﺎﻥ. ﺷﯘﻧﯩﯖﺪﯨﻦ ﺑﺎﺷﻼﭖ «ئۇچ» «ئۇچتۇرپان» ﺩﻩﭖ ﺋﺎﺗﯩﻠﯩﺸﻘﺎ ﺑﺎﺷﻠﯩﻐﺎﻥ (30).

ﺋﯘﻧﺪﺍﻗﺘﺎ مۇنداق ﺋﺎﺗﯩﻠﯩﺸﻨﯩﯔ ﻛﻮﻧﻜﯩﺮﯨﺖ ﻳﯩﻞ ﺩﻩﯞﺭﻯ ﻗﺎﭼﺎﻥ ﺑﻮﻟﻐﺎﻥ؟ ﺑﯘ ھەقتە ياپونىيەلىك ﺗﺎﺭﯨﺨﭽﻰ ﺳﯘﮔﯘﺟﻰ ﺗﯘﺭﯗ «ﺷﯩﻨﺠﺎﯕﻨﯩﯔ 18-19-ﺋﻪﺳﯩﺮﺩﯨﻜﻰ ﺟﻪمئىيەت ﺗﻪﺭﻩققىياتى ﺗﻮﻏﺮﯨﺴﯩﺪﺍ ﺗﻪﺗﻘﯩﻘﺎﺕ» ﺩﯦﮕﻪﻥ ﺋﻪﺳﯩﺮﯨﺪﻩ ﺗﯜﺭﻛﯩﻴﻪ جۇمھۇرىيىتى ﺋﻪﻧﻘﻪﺭﻩ ﺋﯩﻨﺴﺎﻧﺸﯘﻧﺎﺳﻠﯩﻖ ﺗﺎﺭﯨﺦ ﻣﯘﺯﯨﻴﯩﺪﺍ ﺳﺎﻗﻠﯩﻨﯩﯟﺍﺗﻘﺎﻥ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭﭼﻪ (13135MSNR) نوﻣﯘﺭﻟﯘﻕ ﺑﯩﺮ ﭘﺎﺭﭼﻪ ھۆججەتنى ﭘﺎﻛﯩﺖ ﻛﻪلتۈرىدۇ، ﺋﯘﻧﯩﯖﺪﺍ 1720-يىللىرىدىكى ﺗﯘﺭﭘﺎﻥ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭﻟﯩﺮﯨﻨﯩﯔ ﺋﯩﭽﻜﻰ ئەھۋالى ﺧﺎﺗﯩﺮﻟﻪﻧﮕﻪﻥ. ﺑﯘ ھۆججەتنى تۈركىيەلىك ﺋﺎﻟﯩﻢ ئەھمەت ﺗﯚﻣﯜﺭ ﺋﻪﭘﻪﻧﺪﯨﻨﯩﯔ ﻳﯧﺸﯩﭗ ﭼﯜﺷﻪﻧﺪﯛﺭۈشىچە: «ﺗﯘﺭﭘﺎﻧﺪﺍ 10 ﻣﯩﯖﺪﯨﻦ ﺋﺎﺭﺗﯘﻕ ئاھالە ﺑﻮﻟﻐﺎﻥ. ﺋﺎﺕ ﻳﯩﻠﻰ (ﻳﻪﻧﻰ ھىجىرىيە 1135-ﻳﯩﻠﻰ، ﻣﯩﻼدىيە 1722-1723-ﻳﯩﻠﻠﯩﺮﻯ) ﺗﯘﺭﭘﺎﻧﺪﯨﻜﻰ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭﻻﺭ ﺟﯘﯕﻐﺎﺭﻻﺭﻧﯩﯔ ﺑﯧﺴﯩﻤﻰ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﻏﻪﺭﺑﯩﻲ ﺟﻪﻧﯘﭖ ﺗﻪﺭﻩﭘﺘﯩﻜﻰ ﻗﺎﺭﺍ شەھەرگە (ﺋﯧﺰﯨﺰ ﺧﻮﺟﺎ ﺑﺎﺷﭽﯩﻠﯩﻘﯩﺪﺍ) ﻛﯚﭼﻜﻪﻥ»(31)، ﺋﺎﺭﻗﯩﺪﯨﻨﻼ ﺋﯘﭼﻘﺎ ﻛﯚﭼﯜﭖ ﺑﺎﺭﻏﺎﻥ. ﻣﺎﻧﺎ ﺑﯘ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭﭼﻪ ﭘﺎﻛﯩﺘﻘﺎ ﺋﺎﺳﺎﺳﻼﻧﻐﺎﻧﺪﺍ، «ﺋﯘﭼﺘﯘﺭﭘﺎﻥ» ﺩﯦﮕﻪﻥ ﻧﺎﻡ–ﺋﺎﺗﺎﻗﻨﻰ ﻧﻮﻗﯘﻟﻼ 1765-ﻳﯩﻠﯩﺪﯨﻜﻰ ﺋﯘﭼﺘﯘﺭﭘﺎﻥ ﻗﻮﺯﻏﯩﻠﯩﯖﯩﺪﯨﻦ ﻛﯧﻴﯩﻦ ﺗﯘﺭﭘﺎﻧﺪﯨﻦ ﺋﯘﭼﻘﺎ ئاھالە ﻛﯚﭼﯜﺭﯛﺵ ﻧﻪﺗﯩﺠﯩﺴﯩﺪﻩ ﻛﯧﻠﯩﭗ ﭼﯩﻘﻘﺎﻥ ﺩﻩﭖ ﻗﺎﺭﺍﺵ ﺋﻪﻣﻪﻟﯩﻴﻪﺗﻜﻪ ﺋﯘﻳﻐﯘﻥ ﺋﻪﻣﻪﺱ. ﺋﻪﻣﻪﻟﯩﻴﻪﺗﺘﻪ «ﺋﯘﭼﺘﯘﺭﭘﺎﻥ» ﺩﯦﮕﻪﻥ ﻧﺎﻡ 1722-1723-ﻳﯩﻠﻠﯩﺮﻯ ﻛﯧﻠﯩﭗ ﭼﯩﻘﻘﺎﻥ. ﺷﯘﯕﺎ ﺗﺎﺭىخىي ﻣﺎﺗﯩﺮﯨﻴﺎﻟﻼﺭﻧﻰ ﯞﺍﺭﺍﻗﻼﭖ ﻛﯚﺭﺳﻪﻙ ئەھۋال ﺋﻮﭼﯘﻕ ﺑﻮﻻﺗﺘﻰ. ﭼﯜﻧﻜﻰ، ﺗﺎﺭﯨﺦ ھەقىقىي ﺋﻪﻫﯟالنى ﺋﺎﺷﻜﺎﺭﯨﻠﯩﻐﯘﭼﯩﺪﯗﺭ.

«ﺋﯘﻳﻐﯘﺭﻻﺭ ﺭﺍيوﻧﻰ ﺋﻮﻣﯘﻣﯩﻲ ﺗﻪﺯﻛﯩﺮىسى» ﺩﻩ ﻛﯚﺭسىتىلىشىچە «ﺋﯘﭼﺘﯩﻜﻰ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭﻻﺭﻧﯩﯔ نوﭘﯘﺳﻰ ﺋﻪﯓ ﻛﯚﭖ ﺋﯩﺪﻯ. 1765-ﻳﯩﻠﻰ ﺋﯘﻻﺭ ﺗﻮﭘﯩﻼﯓ ﻛﯚتۈﺭﮔﻪﭼﻜﻪ ﻗﯩﺮﯨﭗ ﺗﺎﺷﻼﻧﺪﻯ. ﭼﯩﻴﻪﻧﻠﯘﯕﻨﯔ 31-32-ﻳﯩﻠﻠﯩﺮﻯ (ﻣﯩﻼﺩﻯ 1766-1767-ﻳﯩﻠﻠﯩﺮﻯ) ﺋﺎﻗﺴﯘ، ﻳﻪﺭﻛﻪﻥ، ﻗﻪﺷﻘﻪﺭ، ﺧﻮﺗﻪﻥ ﻗﺎﺗﺎﺭﻟﯩﻖ ﺟﺎﻳﻼﺭﺩﯨﻦ ﺋﯘﭼﻘﺎ 708 ئۆيلۈك ﺋﯘﻳﻐﯘﺭﻻﺭ ﺋﺎﺭﻗﺎ- ﺋﺎﺭﻗﯩﺪﯨﻦ ﻛﯚﭼﯜرۈپ ﻛﯧﻠﯩﻨﺪﻯ. ﭼﻴﻪﻧﻠﯘﯕﻨﯩﯔ 41 – ﻳﯩﻠﯩﻐﺎ ﻛﻪﻟﮕﻪﻧﺪﻩ ﺋﯘﻻﺭﻧﯩﯔ ﺋﯚﻱ – ﺋﻮﭼﺎﻗﻠﯩﻖ ﺑﻮلۇشى ﺑﯩﻠﻪﻥ 110 ﺋﺎﺋﯩﻠﻪ ﻛﯚﭘﻪﻳﮕﻪﻧﻠﯩﻜﻰ ﺋﯧﻨﯩﻘﻼﻧﺪﻯ (32).

ﻣﺎﻧﺎ ﺑﯘ ﭘﺎﻛﯩﺘﻼﺭﺩﯨﻦ ﺷﯘﻧﻰ ﺑﯩﻠﯩﯟﯦﻠﯩﺸﻘﺎ بوﻟﯩﺪﯗﻛﻰ، 1765-ﻳﯩﻠﯩﺪﯨﻜﻰ ﺋﯘﭼﺘﯘﺭﭘﺎﻥ ﺧﻪﻟﻖ ﻗﻮﺯﻏﯩﻠﯩﯖﻰ ﭼﯩﯔ قوشۇنلىرى ﺗﻪﺭىپىدىن ﺑﺎﺳﺘﯘﺭﯗﻟﻐﺎﻧﺪﺍ ﺋﺎﺯ ﺳﺎﻧﺪﯨﻜﻰ ﺋﺎﻫﺎﻟﯩﺴﻰ ﺑﺎﺷﻘﺎ ﺟﺎﻳﻐﺎ ﻛﯚﭼﯜﭖ ﻛﯧﺘﯩﭗ، ﻗﯩﺮﻏﯩﻨﭽﯩﻠﯩﻘﺘﯩﻦ ﺋﯧﺸﯩﭗ ﻗﺎﻟﻐﺎﻥ ﺑﯩﺮ ﻗﯩﺴﯩﻢ ئاھالىسى (10 ﻣﯩﯖﺪﯨﻦ ﻛﯚﭖ ﺋﺎﺩﻩﻡ) ﺋﯩﻠﻰ ﯞﺍﺩﺳﯩﻐﺎ ﻣﻪﺟﺒﯘﺭىي 2-ﻗﯧﺘﯩﻢ ﻛﯚﭼﯜﺭﯛﻟﮕﻪﻧﺪﯨﻦ ﻛﯧﻴﯩﻦ، ﺋﯘﻻﺭﻧﯩﯔ ﺋﻮﺭﻧﯩﻐﺎ ﻛﻪﻟﮕﻪﻧﻠﻪﺭ ﻗﺎﻧﺪﺍﻗﺘﯘﺭ ﺗﯘﺭﭘﺎﻧﻠﯩﻘﻼﺭ ﺑﻮﻟﻤﺎﺳﺘﯩﻦ ﺑﻪﻟﻜﻰ ﺋﺎﻗﺴﯘ، ﻳﻪﺭﻛﻪﻥ، ﻗﻪﺷﻘﻪﺭ، ﺧﻮﺗﻪﻥ ﻗﺎﺗﺎﺭﻟﯩﻖ ﺟﺎﻳﻼﺭﺩﯨﻦ ﻛﯚﭼﯜﺭﯛﭖ ﻛﯧﻠﯩﻨﮕﻪﻥ ئاھالىلەر ﺋﯩﺪﻯ. ﺷﯘﯕﻼﺷﻘﺎ، ﺋﯘﭼﺘﯘﺭﭘﺎﻥ ﺩﯦﮕﻪﻥ ﻧﺎﻣﻤﯘ ﭼﯩﯔ (ﻣﺎﻧﺠﯘ) ﺧﺎﻧﻠﯩﻘﻰ ﺩﻩﯞﺭﯨﺪﻩ ﺑﺎﺭﻟﯩﻘﻘﺎ ﻛﻪﻟﻤﻪﺳﺘﯩﻦ، ﺑﻪﻟﻜﻰ ﺟﯘﯕﻐﺎﺭ ﺧﺎﻧﻠﯩﻘﻰ ﺩﻩﯞﺭﯨﺪﻩ چىۋاڭ رابدان ﯞﺍﻗﺘﯩﺪﺍ 1722-ﻳﯩﻠﻠﯩﺮﻯ ﺑﺎﺭﻟﯩﻘﻘﺎ ﻛﻪﻟﮕﻪﻥ.

---

تەكلىپ: يازما سىزگە يارىدى بولغاي، بۇ يەرنى بېسىپ «ئۇلانما تورى» دا تەۋسىيە قىلىڭ، تېخىمۇ كۆپ كىشى بەھرىلەنسۇن ... يازما ئادرېسى: [يازما مەنبەسى ۋە ئادرېسىنى ئەسكەرتىپ، پايدىلانسىڭىز بولىدۇ.] ئالدىنقى يازما: ئېسىل پايپاق كېيىنكى يازما: دوپپا مەدەنىيىتى بايرىمى: ئەجداد-ئەۋلاد ئوتتۇرىسىدىكى مەدەنىيەت ئۈزۈكچىلىكى

---