«ئۇچ» دېگەن يەر نامىنىڭ كېلىپ چىقىشى توغرىسىدا
ئاپتورى: خوجانىياز | سەھىپە: تارىخ-مەدەنىيەت | ۋاقتى: 25-04-2011 | خەتكۈشلەر: ئۇچ - ئۇچتۇرپان
خوجانىياز (ﺋﺎﻗﺴﯘ ﻣﺎﺋﺎﺭﯨﭗ ئىنستىتۇتى دوتسېنتى، قىسمەت بلوگىنىڭ تەكلىپلىك يازغۇچىسى)
«ئۇچ» – قەدىمكى يۇرتلارنىڭ بىرى. «تاڭنامە. جۇغراپىيە تەزكىرىسى»، «تۈركىي تىللا دىۋانى»، «قۇتادغۇ بىلىك» شۇنداقلار «تارىخىي رەشىىدى». «تارىخىي رەشىدى-زەيلى»، «تارىخىي ھەمىدى» قاتارلىق ئەسەرلەردە «ئۇچ»قا دائىر مەلۇماتلار قالدۇرۇلغان.
ھازىرقى ئۇچتۇرپان، ﺋﺎﻗﭽﻰ ﯞﻩ ﺋﻮﻧﺴﯘﻧﯩﯔ ﻏﻪﺭﺑﯩﻲ ﺷﯩﻤﺎﻟﯩﺪﯨﻜﻰ ﺟﺎﻳﻼﺭ ﻗﻪﺩﯨﻤﺪﻩ «ﺋﯘﭺ» ﺩﻩﭖ ﺋﺎﺗﯩﻼﺗﺘﻰ. ﺑﯘ ﺟﺎﻳﻼﺭﻧﯩﯔ ﻗﻪﺩﯨﻤﺪﻩ «ﺋﯘﭺ» ﺩﻩﭖ ﺋﺎﺗﺎﻟﻐﺎﻧﻠﯩﻘﻰ ﺗﻮﻏﺮﯨﺴﯩﺪﺍ، 11-ﺋﻪﺳﯩﺮﺩﻩ ﻳﺎﺷﺎﭖ ﺋﯩﺠﺎﺩﯨﻴﻪﺕ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﺷوﻏﯘﻟﻼﻧﻐﺎﻥ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭ ﺧﻪﻟﻘﯩﻨﯩﯔ مەشھۇر ﺋﺎﻟﯩﻤﻰ، جاھان ﺗﯜﺭﻛﺸﯘﻧﺎﺳﻠﯩﻖ ﺋﯩﻠﻤﯩﻨﯩﯔ ﺋﺎﺳﺎﺳﭽﯩﺴﻰ مەھمۇد كاشغەرىينىڭ «تۈركىي ﺗﯩﻠﻼﺭ ﺩﯨﯟﺍﻧﻰ» ﻧﺎﻣﻠﯩﻖ ﺋﻪﺳﯩﺮﯨﺪﻩ ﺗﯚﯞﻩﻧﺪﯨﻜﯩﺪﻩﻙ ﻣﻪﻟﯘﻣﺎﺗﻼﺭﻧﻰ ﺋﯘﭼﺮﯨﺘﯩﻤﯩﺰ:
«ﺋﯘﭺ – uq- مەشھۇر ﺑﯩﺮ شەھەرنىڭ ﻧﺎﻣﻰ» (1–ﺗﻮﻡ، 49-ﺑﻪﺗﻜﻪ ﻗﺎﺭﺍﯓ)، «ﺗﻮﺷﻘﺎﻥ ﺩﻩﺭﻳﺎﺳﻰ – ﺋﯘﭺ ﺷﻪھىرﯨﮕﻪ ﺋﺎﻗﯩﺪﯨﻐﺎﻥ ﺑﯩﺮ ﺩﻩﺭﻳﺎﻧﯩﯔ ﻧﺎﻣﻰ» (1–ﺗﻮﻡ، 666-ﺑﻪﺗﻜﻪ ﻗﺎﺭﺍﯓ)، «ﭼﺎﻏﻼ – ﺋﯘﭺ شەھىرىنىڭ ﭼﯧﺘﯩﺪﯨﻜﻰ ﻳﺎﻳﻼﻗﻨﯩﯔ ﺋﯧﺘﻰ» (1–ﺗﻮﻡ، 561-ﺑﻪﺗﻜﻪ ﻗﺎﺭﺍﯓ)، «ﺑﻪﺩﻩﻟﺌﺎﺭﯨﺖ – ﺋﯘﭺ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﺑﺎﺭﯨﺴﻐﺎﻥ ﺋﻮﺗﺘﯘﺭﯨﺴﯩﺪﯨﻜﻰ ﺑﯩﺮ ﺩﺍﯞﺍﻥ» (1–ﺗﻮﻡ، 510-ﺑﻪﺗﻜﻪ ﻗﺎﺭﺍﯓ)، «ﺑﺎﻱ -ﺑﺎﻱ ﻳﯩﻐﺎﭺ. ﺋﯘﭺ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﻛﯘﭼﺎ ﺋﺎﺭﯨﺴﯩﺪﯨﻜﻰ ﺋﯘﭼﻘﺎ ﻳﯧﻘﯩﻦ ﺑﯩﺮ ﺟﺎﻳﻨﯩﯔ ﺋﯧﺘﻰ» (3–ﺗﻮﻡ، 216-ﺑﻪﺗﻜﻪ ﻗﺎﺭﺍﯓ)، «ﺋﺎﻳﻜﯚﻝ – ﺋﯘﭼﻘﺎ ﻳﯧﻘﯩﻦ ﺑﯩﺮ ﺟﺎﻳﻨﯩﯔ ﺋﯧﺘﻰ» (3–ﺗﻮﻡ، 186-ﺑﻪﺗﻜﻪ ﻗﺎﺭﺍﯓ).
ﻳﯜﺳﯜﭖ ﺧﺎﺱ ھاجىپنىڭ «ﻗﯘﺗﺎﺩﻏﯘ ﺑﯩﻠﯩﻚ» ﺩﺍﺳﺘﺎﻧﯩﻨﯩﯔ 1594–ﻏﻪﺯﯨﻠﯩﺪﻩ: «ﻧﻪ ﺩﻩﻳﺪﯗ ﺋﯘﭺ ﺋﻮﺭﺩﯗﺑﯧﮕﻰ ﺋﺎﯕﻠﯩﻐﯩﻞ، ﺑﯩﻠﯩﭗ ﺳﯚﺯﻟﯩﻤﯩﺶ ﺳﯚﺯ، ﺋﯩﺸﻠﯩﺘﯩﭗ ﺋﻪﻗﯩﻞ» ﺩﻩﭖ ﻳﯧﺰﯨﻠﻐﺎﻥ ﺑﻮﻟﺴﺎ، 3815–ﻏﻪﺯﯨﻠﯩﺪﻩ: «ﻧﯧﻤﻪ ﺩﻩﺭ ﺋﯩﺸﯩﺘﻜﯩﻦ ﺋﯘﭺ ﺋﻮﺭﺩﯗﺧﺎﻧﻰ، ﺋﯘﻧﯩﯔ ﺋﻪﻟﮕﻪ مەشھۇر ﺩﯗﺭﯗﺱ ﺳﯚﺯﯨﻨﻰ» ﺩﻩﭖ ﺑﺎﻳﺎﻥ ﻗﯩﻠﯩﻨﻐﺎﻥ.
ﺑﯘﻧﯩﯖﺪﯨﻦ ﻗﺎﺭﯨﻐﺎﻧﺪﺍ، ھازىرقى ئۇچتۇرپان 10-ﺋﻪﺳﯩﺮﺩﯨﻦ ﺋﯩﻠﮕﯩﺮﻯ «ﺋﯘﭺ»، «ﺋﯘﭼﺒﺎﻟﯩﻖ» (ئۇچ شەھىرى) «ﺋﯘﭺ ﺋﻮﺭﺩﯗ» ﺩﻩﭖ ﺋﺎﺗﺎﻟﻐﺎﻥ، ھەتتا «ئۇچ ئوردۇ» دا «ئۇچ ئوردۇ بېگى» ۋە «ئۇچ ئوردۇ خانى» تۇرغان.
مەھمۇد كاشغەرىي ﺑﯩﻠﻪﻥ ﻳﯜﺳﯜﭖ ﺧﺎﺱ ھاجىپلارنىڭ ﺑﻪﺭﮔﻪﻥ ﻣﻪﻟﯘﻣﺎﺗﻠﯩﺮﯨﻨﯩﯔ ﺗﺎﺭﯨﺨﯩﻲ ﻗﯩﻤﻤﯩﺘﻰ ﺷﯘ ﻳﻪﺭﺩﯨﻜﻰ، ﺋﯘﭼﺘﯘﺭﭘﺎﻥ ﺑﯘﻧﯩﯖﺪﯨﻦ 1400 ﻧﻪﭼﭽﻪ ﻳﯩﻞ ﺋﯩﻠﮕﯩﺮﯨﻼ ﻳﻪﻧﻰ ﻛﯚﻙ ﺗﯜﺭﻙ ﺧﺎﻧﻠﯩﻘﻰ ﺩﻩﯞﺭﻯ (ﻣﯩﻼﺩﯨﻴﻪ 552—745-ﻳﯩﻠﻼﺭ) ﯞﻩ ﺋﻮﺭﺧﯘﻥ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭ ﺧﺎﻧﻠﯩﻘﻰ ﺩﻩﯞﺭﻯ (ﻣﯩﻼﺩﯨﻴﻪ 605-846-ﻳﯩﻠﻼﺭ) ﺩﻩ «ﺋﯘﭺ» ﺩﻩﭖ ﺋﺎﺗﺎﻟﻐﺎﻥ. ﺑﻮﻟﻤﯩﺴﺎ مەھمۇد كاشغەرىي ﺋﯘﻧﻰ «ﺋﯘﭺ» مەشھۇر ﺑﯩﺮ شەھەرنىڭ ﻧﺎﻣﻰ، ﺩﻩﭖ ﺋﺎﺗﯩﻤﯩﻐﺎﻥ ﺑﻮﻻﺭ ﺋﯩﺪﻯ. ﺩﻩﻟﯩﻞ ﺷﯘﻛﻰ، ﺗﺎﯓ ﺳﯘﻻﻟﯩﺴﻰ ﻣﯩﻼﺩﯨﻴﻪ 630-ﻳﯩﻠﻰ ﺷﻪﺭﻗﯩﻲ ﺗﯜﺭﻙ ﺧﺎﻧﻠﯩﻘﯩﻨﻰ ﻳﻮﻗﺎﺗﻘﺎﻧﺪﯨﻦ ﻛﯧﻴﯩﻦ، ﺋﺎﺭﻗﯩﺪﯨﻨﻼ ﻏﻪﺭﺑﯩﻲ ﺗﯜﺭﻙ ﺧﺎﻧﻠﯩﻘﯩﻨﻰ ﻳﻮﻗﯩﺘﯩﺸﻘﺎ ﻛﯩﺮﯨﺸﯩﭗ، 648-ﻳﯩﻠﯩﻐﺎ ﻛﻪﻟﮕﻪﻧﺪﻩ ﻏﻪﺭﺑﯩﻲ ﺗﯜﺭﻙ ﺧﺎﻧﻠﯩﻘﯩﻨﯩﯔ ﻳﯘﻟﺘﯘﺯ ﯞﺍﺩﯨﺴﯩﺪﯨﻜﻰ ﺋﻮﺭﺩﯨﺴﯩﻨﻰ ﮔﯘﻣﺮﺍﻥ ﻗﯩﻠﺪﻯ، ﻛﯘﭼﺎ ﺗﺎﯓ ﻗﻮﺷﯘﻧﻠﯩﺮﯨﻨﯩﯔ ﻗﻮﻟﯩﻐﺎ ﺋﯚﺗﺘﻰ. «ﺋﺎﺭﻗﯩﺪﯨﻨﻼ ﺗﺎﯓ ﻗﻮﺷﯘﻧﻠﯩﺮﻯ ﺋﯘﭺ ﺗﻪﯞﻩﺳﯩﮕﻪ ﻳﯧﺘﯩﭗ ﻛﯧﻠﯩﭗ، ﺋﻮﻧﺴﯘ ﺋﺎﻳﻤﯩﻘﻰ (温肃州) ﻧﻰ ﺗﻪﺳﯩﺲ ﻗﯩﻠﺪﻯ. ﺋﻮﻧﺴﯘ ﺋﺎﻳﻤﯩﻘﻰ ﺗﯘﺭﯗﺷﻠﯘﻕ ﺋﻮﺭﯗﻥ ﭼﻮﯓ ﺗﺎﺷﺒﺎﻟﯩﻖ (大石成 ﺗﺎﺷﻜﻪﻧﺖ) ﺩﻩﭖ ﺋﺎﺗﺎﻟﻐﺎﻥ، ﺋﯘ <ﺋﯘﭺ> (乌赤) ﺋﯩﺪﻯ». ﺑﯘ ﻣﻪﻟﯘﻣﺎﺗﻘﺎ ﻗﺎﺭﯨﻐﺎﻧﺪﺍ، ﺋﯘﭼﺘﯘﺭﭘﺎﻥ ﻣﯩﻼﺩﯨﻴﻪ 600-ﻳﯩﻠﻠﯩﺮﻯ ﺋﻪﺗﺮﺍﭘﯩﺪﺍ «ﺋﯘﭺ» ﺩﻩﭖ ﺋﺎﺗﺎﻟﻐﺎﻥ. ﺷﯘﻧﯩﯖﺪﯨﻦ ﺑﺎﺷﻼﭖ مەھمۇد كاشغەرىي، ﻳﯜﺳﯜﭖ ﺧﺎﺱ ھاجىپلار ﺩﻩﯞﺭﻯ (ﻣﯩﻼﺩﯨﻴﻪ 1000-ﻳﯩﻠﻼﺭ) ﮔﯩﭽﻪ ﺑﻮﻟﻐﺎﻥ ﺋﺎﺭﯨﻠﯩﻘﺘﺎ ﺗﻪﺭﻩﻗﻘﯩﻲ ﻗﯩﻠﯩﭗ، «ﺋﯘﭺ» مەشھۇر ﺑﯩﺮ شەھەرگە ﺋﺎﻳﻼﻧﻐﺎﻥ. «ﻗﯘﺗﺎﺩﻏﯘﺑﯩﻠﯩﻚ» ﺩﺍﺳﺘﺎﻧﯩﺪﺍ «ﺋﯘﭺ ﺋﻮﺭﺩﯗ ﺑﯧﮕﻰ»، «ﺋﯘﭺ ﺋﻮﺭﺩﯗ ﺧﺎﻧﻰ» ﺩﯦﮕﻪﻥ ﺳﯚﺯﻧﯩﯔ ﺗﯩﻠﻐﺎ ﺋﯧﻠﯩﻨﻐﺎﻧﻠﯩﻘﯩﻐﺎ ﻗﺎﺭﯨﻐﺎﻧﺪﺍ، ﻗﺎﺭﺍﺧﺎﻧﯩﻴﻼﺭ ﺧﺎﻧﻠﯩﻘﻰ ﺩﻩﯞﺭﻯ (ﻣﯩﻼﺩﯨﻴﻪ 850-ﻳﯩﻠﯩﺪﯨﻦ 1212-ﻳﯩﻠﻐﯩﭽﻪ) ﺩﻩ ﻳﺎﻛﻰ ﺋﯘﻧﯩﯖﺪﯨﻦ ﺋﯩﻠﮕﯩﺮﻯ «ﺋﯘﭺ» شەھىرى ﺋﯘﻳﻐﯘﺭ ﺑﻪﮔﻠﯩﺮﻯ، ﺋﯘﻳﻐﯘﺭ ﺧﺎﻧﻠﯩﺮﻯ ﺗﯘﺭﯨﺪﯨﻐﺎﻥ ﻳﺎﻛﻰ مەركىزىي ﺧﺎﻧﻠﯩﻘﻘﺎ ﯞﺍﻛﺎﻟﯩﺘﻪﻥ ﻛﯩﭽﯩﻚ ﺧﺎﻧﻼﺭﺩﯨﻦ ﺑﯩﺮﻯ ﺋﯩﺪﺍﺭﻩ ﻗﯩﻠﯩﭗ ﺗﯘﺭﯨﺪﯨﻐﺎﻥ شەھەر ﺑﻮﻟﻐﺎﻥ.
ھازىر ئاقچى ناھىيىسىدىكى ﺑﯩﺮ ﻳﯧﺰﯨﻠﯩﻖ ھۆكۈمەتنىڭ ﺗﯘﺭﯗﺷﻠﯘﻕ ﺋﻮﺭﻧﯩﻤﯘ «ﺋﯘﭺ» ﺩﻩﭖ ﺋﺎﺗﯩﻠﯩﺪﯗ. ﺑﯘ «ﺋﯘﭺ» ھازىر ﺋﺎﻗﭽﻰ ناھىيە ﺗﻪﯞﻩﺳﯩﺪﻩ ﺑﻮﻟﺴﯩﻤﯘ، ﻟﯧﻜﯩﻦ ﺋﯘ ﻗﻪﺩﯨﻤﻜﻰ ﭼﺎﻏﻼﺭﺩﺍ «ﺋﯘﭺ ﺋﻮﺭﺩﯗ ﺧﺎﻧﻠﯩﻘﻰ» ﺗﻪﯞﻩﺳﯩﺪﯨﻜﻰ ﺯﯦﻤﯩﻦ ﺋﯩﺪﻯ (ھازىر بۇ جايدا قەدىمكى شەھەر ﯞﻩ ﺗﯘﺭ ﺧﺎﺭﺍﺑﻪ ﺋﯩﺰﻯ ﺑﺎﺭ). ﺋﯩﻠﮕﯩﺮﻯ ﺋﺎﻗﭽﻰ ﺋﯘﭼﺘﯘﺭﭘﺎﻥ ناھىيىسىگە ﺗﻪﯞﻩ ﺟﺎﻱ ﺑﻮﻟﯘﭖ، 1944-ﻳﯩﻠﻰ ﺋﺎﻳﺮﯨﻢ ناھىيە ﺑﻮﻟﯘﭖ ﻗﯘﺭﯗﻟﻐﺎﻥ.
«ﺗﻮﺷﻘﺎﻥ ﺩﻩﺭﻳﺎﺳﻰ» – ھازىرمۇ ئۇچتۇرپاننىڭ ئوتتۇرىسىدىن ئېقىپ (شەھەر ﻳﯧﻨﻰ ﺑﯩﻠﻪﻥ) ﺋﯚﺗﯜﭖ ﺋﺎﻗﺴﯘ ﺩﻩﺭﻳﺎﺳﯩﻐﺎ ﻗﻮﻳﯘﻟﯩﺪﯗ. ﻟﯧﻜﯩﻦ ﻗﺎﺭﺍﺧﺎﻧﯩﻴﻼﺭ ﺩﻩﯞﺭﯨﺪﯨﻜﻰ شەھەر ﺋﻮﺭﻧﻰ ھازىرقىدەك ﺗﻮﺷﻘﺎﻥ ﺩﻩﺭﻳﺎﺳﯩﻨﯩﯔ ﺟﻪﻧﯘﺑﯩﺪﺍ ﺑﻮﻟﻤﺎﺳﺘﯩﻦ، ﺑﻪﻟﻜﻰ ﺷﯩﻤﺎﻟﯩﺪﺍ ﺋﯩﺪﻯ.
«ﭼﺎﻏﻼ» – ھازىر «چاغراق» دەپ ئاتىلىدۇ. ﺋﯘﻧﯩﯔ ﺋﻪﺗﺮﺍﭘﯩﺪﯨﻜﻰ ﺟﺎﻳﻼﺭ ھازىر ﺋﻮﻧﺴﯘ ناھىيىسىگە ﺗﻪﯞﻩ ﺑﻮﻟﺴﯩﻤﯘ، ﻟﯧﻜﯩﻦ 1902-ﻳﯩﻠﻰ ﺋﺎﻗﺴﯘ كونىشەھەر ناھىيىسى (ھازىرقى ﺋﯩﺴﻤﻰ ﺋﻮﻧﺴﯘ ناھىيىسى) ﻗﯘﺭﯗﻟﻐﺎﻧﻐﺎ ﻗﻪﺩﻩﺭ ﺋﺎﺭﺍﻝ، ﭼﺎﻏﺮﺍﻕ، ﺗﯘﻣﺸﯘﻕ ﺋﻪﺗﺮﺍﭘﯩﺪﯨﻜﻰ ﺟﺎﻳﻼﺭ ﺋﯘﭼﻘﺎ ﺗﻪﯞﻩ ﺯﯦﻤﯩﻦ ﺋﯩﺪﻯ. ﺋﺎﻗﺴﯘﺩﯨﻦ ﺋﯘﭼﻘﺎ ﻣﺎﯕﻐﺎﻥ ﻛﯩﺸﯩﻠﻪﺭ ﺋﺎﺭﺍﻝ، ﭼﺎﻏﺮﺍﻕ، ﺗﯘﻣﺸﯘﻕ ﻳﻮﻟﻠﯩﺮﻯ ﺋﺎﺭﻗﯩﻠﯩﻖ مەھەللە ﺋﺎﺭﯨﻼﭖ ﻣﯧﯖﯩﭗ ﺋﯘﭼﻘﺎ ﻳﯧﺘﯩﭗ ﺑﺎﺭﺍﺗﺘﻰ. ئۇچ شەھىرى ﺋﻪﻳﻨﻰ ﯞﺍﻗﯩﺘﺘﺎ ھازىرقى ﺋﯘﭼﺘﯘﺭﭘﺎﻥ ناھىيىسىنىڭ ﻳﯧﯖﯩﺌﺎﯞﺍﺩ ﻳﯧﺰﯨﺴﯩﺪﯨﻦ 30 ﻛﯩﻠﻮﻣﯧﺘﯩﺮ ﻏﻪﺭﺑﺘﯩﻜﻰ ﻏﯘﯕﺮﺍﺕ مەھەللىسىدىكى ﺗﻮﺷﻘﺎﻥ ﺩﻩﺭﻳﺎﺳﻰ ﺑﻮﻳﯩﻐﺎ ﺟﺎﻳﻼﺷﻘﺎﻥ ﺑﻮﻟﯘﭖ، ﺋﻮﺭﻧﻰ ھازىرقى ﺋﻮﻧﺴﯘﻧﯩﯔ ﻏﻪﺭﺑﯩﻲ ﺷﯩﻤﺎﻝ ﺗﻪﺭﯨﭙﯩﮕﻪ ﺋﯘﺩﯗﻝ ﻛﯧﻠﻪﺗﺘﻰ. ھازىر ﺑﯘ ﻗﻪﺩﯨﻤﻜﻰ شەھەرنىڭ ﺳﻪﻟﺘﻪﻧﻪﺗﻠﯩﻚ ﺑﯩﻨﺎﻛﺎﺭﻟﯩﻖ ﻗﯘﺭﯗﻟﯘﺷﻠﯩﺮﯨﺪﯨﻦ ﺋﻪﺳﻪﺭﻣﯘ ﻗﺎﻟﻤﯩﻐﺎﻥ ﺑﻮﻟﯘﭖ، ئايلانمىسى ﺋﯩﻜﻜﻰ ﻛﯩﻠﻮﻣﯧﺘﯩﺮ ﻛﯧﻠﯩﺪﯨﻐﺎﻥ ﺳﯧﭙﯩﻞ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﻗﻮﺭﺷﺎﻟﻐﺎﻥ شەھەر ﺧﺎﺭﺍﺑﯩﺴﻰ ﯞﻩ ﻣﺎﺯﺍﺭﻟﯩﻖ (ﻣﺎﺯﺍﺭﺩﯨﻜﻰ ﻗﻪﺑﺮﯨﻠﻪﺭﻧﻰ ﺑﻪﺯﯨﻠﻪﺭ: ﺋﯩﺴﻼﻡ ﺩﯨﻨﻰ ﺗﯜﺳﯩﺪﻩ ﺩﯦﺴﻪ، ﻳﻪﻧﻪ ﺑﻪﺯﯨﻠﻪﺭ: ﺑﯘ ﺋﯩﺴﻼﻡ ﺩﯨﻨﻰ ﺗﯜﺳﯩﺪﯨﻜﻰ ﻗﯘﺭﯗﻟﯘﺷﻘﺎ ﺋﻮﺧﺸﯩﻤﺎﻳﺪﯗ. ﺑﯘ، ﺗﯘﺭﭘﺎﻥ ﺗﯘﻳﯘﻗﺘﯩﻜﻰ ﻳﺎﺭﺩﺍﯕﻠﯩﻖ ﻟﯧﯟﯨﺪﯨﻜﻰ ﺑﯘﺩﺩﺍ ﻗﯘﺑﺒﻪ-ﮔﯜﻣﺒﻪﺯﻟﯩﺮﻯ ﺷﻪﻛﻠﯩﮕﻪ ﺋﻮﺧﺸﺎﻳﺪﯗ ﺩﻩﭖ ﻗﺎﺭﺍﻳﺪﯗ – ﺋﺎﭘﺘﻮﺭﺩﯨﻦ) ﻗﺎﻟﻐﺎﻥ ﺑﻮﻟﺴﯩﻤﯘ، ﺋﯘﻧﯩﯔ ﻧﺎﻣﻰ ھازىرغىچە «ﻗﻪﺩﯨﻤﻜﻰ شەھەر» ﺩﻩﭖ ﺋﺎﺗﯩﻠﯩﭗ ﻛﯩﺸﯩﻠﻪﺭﻧﻰ ﺋﯚﺯﯨﮕﻪ جەلىپ ﻗﯩﻠﯩﭗ ﻛﻪﻟﻤﻪﻛﺘﻪ.
«ﺑﻪﺩﻩﻟﺌﺎﺭﯨﺖ» – ھازىرمۇ «ﺑﻪﺩﻩﻟﺌﺎﺭﯨﺖ» ﺩﯦﮕﻪﻥ ﻧﺎﻣﻰ ﺑﯩﻠﻪﻥ مەشھۇر، ﺋﯘ ﺋﻪﻳﻨﻰ ﯞﺍﻗﯩﺘﺘﺎ ﺋﯘﭺ شەھىرىدن ﺑﺎﺭﯨﺴﻐﺎﻥ (ﺋﯩﺴﺴﯩﻘﻜﯚﻟﻨﯩﯔ ﺷﻪﺭﻗﯩﻲ ﺟﻪﻧﯘﺑﯩﻲ ﺑﻮﻳﯩﻐﺎ ﺟﺎﻳﻼﺷﻘﺎﻥ، ﻗﺎﺭﺍﺧﺎﻧﯩﻴﻼﺭ ﺧﺎﻧﻠﯩﻘﯩﻨﯩﯔ ﭼﻮﯓ شەھەرلىرىدىن ﺑﯩﺮﻯ ﺑﻮﻟﯘﭖ، ﻳﻪﺗﺘﯩﺴﯘ ﺋﯚﻟﻜﯩﺴﯩﻨﯩﯔ ﺋﯩﻘﺘﯩﺴﺎﺩﯨﻲ ﻣﻪﺭﻛﯩﺰﻯ ﺋﯩﺪﻯ) ﻏﺎ ﯞﻩ ﺑﺎﻻﺳﺎﻏﯘﻧﻐﺎ ﺑﯧﺮﯨﺸﺘﯩﻜﻰ ﻳﻮﻝ ﺋﯜﺳﺘﯩﺪﯨﻜﻰ ﺑﯩﺮ ﺩﺍﯞﺍﻥ ﺋﯩﺪﻯ. ﻗﻪﺩﯨﻤﺪﯨﻦ ﺑﯘﻳﺎﻥ ﺋﯘﭺ (ﺋﯘﭼﺘﯘﺭﭘﺎﻥ) ﺧﻪﻟﻘﻰ ﺟﯜﻣﻠﯩﺪﯨﻦ ﺟﻪﻧﯘﺑﯩﻲ ﺷﯩﻨﺠﺎﯓ ﯞﻩ ﻗﯩﺴﻤﻪﻥ ﺷﯩﻤﺎﻟﯩﻲ ﺷﯩﻨﺠﺎﯓ ﺧﻪﻟﻘﻰ ﺋﻮﺗﺘﯘﺭﺍ ﺋﺎﺳﯩﻴﺎ ﺧﻪﻟﻘﻠﯩﺮﻯ ﺑﯩﻠﻪﻥ 1950-ﻳﯩﻠﻼﺭﻏﺎ ﻗﻪﺩﻩﺭ ﻣﯘﺷﯘ «ﺑﻪﺩﻩﻟﺌﺎﺭﯨﺖ» ﻳﻮﻟﻰ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﺳﻮﺩﺍ – ﻗﺎﺗﻨﺎﺵ ﯞﻩ ﻣﻪﺩﻩﻧﯩﻴﻪﺕ ﺋﺎﻻﻗﯩﻠﯩﺮﻯ ﻗﯩﻠﯩﭗ ﻛﻪﻟﮕﻪﻥ.
«ﺑﺎﻱ – ﺑﺎﻱ ﻳﯩﻐﺎﭺ». ﺑﯘ ﺳﯚﺯﺩﯨﻜﻰ «ﻳﯩﻐﺎﭺ» ﺳﯚﺯﻯ ﻳﯩﻠﻼﺭﻧﯩﯔ ﺋﯚﺗﯜﺷﻰ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﺋﯘﻧﺘﯘﻟﻐﺎﻥ ﺑﻮﻟﺴﯩﻤﯘ، ﻟﯧﻜﯩﻦ ﺑﺎﻱ ناھىيىسى ھازىرغىچە «ﺑﺎﻱ» ﺩﻩﭖ ﺋﺎﺗﯩﻠﯩﭗ ﻛﯧﻠﯩﯟﺍﺗﯩﺪﯗ.
«ﺋﺎﻳﻜﯚﻝ» – ھازىرمۇ «ﺋﺎﻳﻜﯚﻝ» ﻧﺎﻣﻰ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﺋﯘﭼﺘﯘﺭﭘﺎﻧﻨﯩﯔ ﺷﻪﺭﻗﯩﻲ ﺟﻪﻧﯘﺑﯩﻲ ﻗﯩﺴﻤﯩﺪﺍ، ﺋﺎﻗﺴﯘ شەھىرىگە ﻗﺎﺭﺍﺷﻠﯩﻖ ﺑﯩﺮ ﻳﯧﺰﺍ ﻧﺎﻣﻰ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﻣﻪﯞﺟﯘﺕ.
ﺩﯦﻤﻪﻙ، مەھمۇد كاشغەرىي «ﺋﯘﭺ» ھەققىدە ناھايىتى ﭘﺎﻛﯩﺘﻠﯩﻖ مەلۇماتلارنى ئوتتۇرىغا ﻗﻮﻳﻐﺎﻥ ھەم «ﺋﯘﭺ»ﻧﯩﯔ ﺩﺍﺋﯩﺮﯨﺴﻰ، ﻗﻮﺷﻨﯩﻠﯩﺮﯨﻨﯩﻤﯘ ﺑﯩﺮ – ﺑﯩﺮﻟﻪﭖ ﻛﯚﺭﺳﻪﺗﻜﻪﻥ، ﺷﯘﻧﺪﺍﻗﻼ «ﺋﯘﭺ» شەھىرىنىڭ ﻗﺎﺭﺍﺧﺎﻧﯩﻴﻼﺭ ﺧﺎﻧﻠﯩﻘﻰ ﻗﯘﺭﯗﻟﯘﺷﺘﯩﻦ ﺋﯩﻠﮕﯩﺮﻯ ھەم ﻗﯘﺭﯗﻟﻐﺎﻧﺪﯨﻦ ﻛﯧﻴﯩﻨﻜﻰ ﺩﻩﯞﺭﻟﻪﺭﺩﻩ ﺗﯘﺗﻘﺎﻥ ﺋﻮﺭﻧﯩﻨﻰ ناھايىتى ﻳﯘﻗﯩﺮﻯ باھالىغان.
ﺋﯘﻧﯩﯖﺪﯨﻦ ﺑﺎﺷﻘﺎ، مەھمۇد كاشغەرىي «ﺋﯘﭺ» ﺧﻪﻟﻘﯩﻨﯩﯔ ﺗﯘﺭﻣﯘﺵ ﺋﺎﺩﻩﺗﻠﯩﺮﻯ، «ﺋﯘﭺ ﺗﯩﻠﻰ» ﺗﻮﻏﺮﯨﺴﯩﺪﯨﻤﯘ ناھايىتى ﻗﯩﻤﻤﻪﺗﻠﯩﻚ ﻣﻪﻟﯘﻣﺎﺗﻼﺭﻧﻰ ﻗﺎﻟﺪﯗﺭﻏﺎﻥ. ﻣﻪﺳﯩﻠﻪﻥ، «ﺋﯩﻠﺮﯗﻙ – ﻗﯘﯞﺍ، ﺳﯘﺯﺍﭖ. ﺋﯘﭺ ﺗﯩﻠﯩﺪﺍ» (1-ﺗﻮﻡ، 142-ﺑﻪﺗﻜﻪ ﻗﺎﺭﺍﯓ)، «ﺳﺎﺳﯩﻖ – ﺗﻪﺷﺘﻪﻙ، ﺳﺎﭘﺎﻝ ﻗﺎﭼﺎ. ﺋﯘﭺ ﯞﻩ ﺋﯘﻧﯩﯔ ﻧﯧﺮﯨﻘﻰ ﺗﻪﺭﯨﭙﯩﺪﻩ ﺗﯘﺭﯨﺪﯨﻐﺎﻧﻼﺭﻧﯩﯔ ﺗﯩﻠﯩﺪﺍ» (1–ﺗﻮﻡ، 495-ﺑﻪﺗﻜﻪ ﻗﺎﺭﺍﯓ). «ﻛﻪﺳﺘﻪﺭ – ﺗﻪﺷﺘﻪﻙ. ﺋﯘﭺ ﺗﯩﻠﯩﺪﺍ» (1–ﺗﻮﻡ، 597-ﺑﻪﺗﻜﻪ ﻗﺎﺭﺍﯓ)، «ﺷﺎﭖ – ﺋﯚﺷﻠﻪﯕﮕﻪ ﺋﻮﺧﺸﺎﻳﺪﯨﻐﺎﻥ ﺑﯩﺮ ﺧﯩﻞ ﺋﻮﺕ، ﺋﯘﭼﺘﺎ ﺋﯘﻧﯩﯔ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﻛﯩﻴﯩﻢ ﻳﯘﻳﯘﻟﯩﺪﯗ» (3– ﺗﻮﻡ، 212-ﺑﻪﺗﻜﻪ ﻗﺎﺭﺍﯓ)، بۇ ئۆسۈملۈكتىن ھازىرمۇ شاخار ئېلىنىدۇ. «ﺗﺎﻧﺎ. ﺗﺎﻧﻪﻛﭽﻪ – ﺩﺍﻧﻪﻛﭽﻪ. ﻳﯘﻣﻐﺎﻗﺴﯜﺕ ﺋﯘﺭﯗﻗﻰ، ﺋﯘﭺ ﯞﻩ ﺋﺎﺭﻏﯘ ﺗﯩﻠﻠﯩﺮﯨﺪﺍ» (3–ﺗﻮﻡ، 324-ﺑﻪﺗﻜﻪ ﻗﺎﺭﺍﯓ)، «ﻳﯧﺰﯨﺦ – ﻳﯧﺰﯨﻐﯘﺕ – ﺋﺎﺩﯨﺮﺍﺳﻤﺎﻥ، ﻗﻪﺷﻘﻪﺭ ﺗﯩﻠﯩﺪﺍ، ﺋﯘﭺ ﯞﻩ ﺑﺎﺭﯨﺴﻐﺎﻥ ﺗﯩﻠﻠﯩﺮﯨﺪﺍ ‹ﺋﻪﻟﺪﯛﺭﯛﻙ› ﺩﯦﻴﯩﻠﯩﺪﯗ» (3–ﺗﻮﻡ، 14-ﺑﻪﺗﻜﻪ ﻗﺎﺭﺍﯓ).
ﺋﯘﻧﺪﺍﻕ ﺑﻮﻟﺴﺎ «ﺋﯘﭺ» ﺩﯦﮕﻪﻥ ﺑﯘ ﻧﺎﻡ ﻗﺎﻧﺪﺍﻕ ﺑﺎﺭﻟﯩﻘﻘﺎ ﻛﻪﻟﮕﻪﻥ؟ ﻧﯧﻤﻪ ﻣﻪﻧﯩﺴﻰ ﺑﺎﺭ؟
ﺑﯘ ﻳﻪﺭ ﻧﺎﻣﻰ ﺗﻮﻏﺮﯨﺴﯩﺪﺍ ﺋﻪﻝ ﺋﺎﺭﯨﺴﯩﺪﺍ ھەرخىل ﭼﯜﺷﻪﻧﭽﻪ ﯞﻩ ﺗﻪﺑﯩﺮﻟﻪﺭ ﺑﺎﺭ ﺑﻮﻟﺴﯩﻤﯘ، ﺋﻪﻣﻤﺎ ﻛﯩﺸﯩﻨﻰ ﻗﺎﻳﯩﻞ ﻗﯩﻼﻟﻤﺎﻳﺪﯗ. ﺋﯘﻧﯩﯖﺪﯨﻦ ﺑﺎﺷﻘﺎ «ھۇدۇدۇل ﺋﺎﻟﻪﻡ»، ﺑﺮﻭﻧﯩﻨﯩﯔ «ﺋﻪﻟﻘﺎﻧﯘﻥ ﻣﻪﺳﺌﯘﺩﻯ»، ﺋﻪﻝ ئىدرىسنىڭ «نۇزھەت ﺋﻪﻝ ﻣﯘﺷﺘﺎﻙ» ﻗﺎﺗﺎﺭﻟﯩﻖ ﺋﻪﺳﻪﺭﻟﻪﺭﺩﻩ «ﺋﯘﭺ» ﻗﺎ ﺩﺍﺋﯩﺮ ﻣﻪﻟﯘﻣﺎﺗﻼﺭ ﺑﯧﺮﯨﻠﮕﻪﻥ ﺑﻮﻟﺴﯩﻤﯘ، ﺋﻪﻣﻤﺎ «ﺋﯘﭺ» ﻧﺎﻣﯩﻨﯩﯔ ﻛﯧﻠﯩﭗ ﭼﯩﻘﯩﺸﻰ ﺗﻮﻏﺮﯨﺴﯩﺪﺍ ﺋﯘﭼﯘﻗﻠﯩﻤﺎ ﺑﯧﺮﯨﻠﻤﯩﮕﻪﻥ. ﭘﻪﻗﻪﺕ ﺋﯘﻟﯘﻍ ﺋﺎﻟﯩﻤﯩﻤﯩﺰ مەھمۇد كاشغەرىي 11-ﺋﻪﺳﯩﺮﺩﻩ ﺗﯜﺭﻛﯩﻲ ﺗﯩﻠﻠﯩﻖ قەﯞﻣﻠﻪﺭ ﻳﺎﺷﯩﻐﺎﻥ ﺟﺎﻳﻼﺭﻧﻰ ﺋﺎﺭﯨﻼﭖ ﺗﻪﻛﺸﯜﺭﯛﭖ ﺋﯘﻻﺭ ﺗﻮﻏﺮﯨﺴﯩﺪﺍ ﺋﯩﺸﻪﻧﭽﯩﻠﯩﻚ ﻣﻪﻟﯘﻣﺎﺕ ﻗﺎﻟﺪﯗﺭﻏﺎﻥ ﺑﻮﻟﻐﺎﭼﻘﺎ، ﺋﯘﻧﯩﯔ «ﺗﯜﺭﻛﻰ ﺗﯩﻠﻼﺭ ﺩﯨﯟﺍﻧﻰ»ﺩﯨﻜﻰ «ﺋﯘﭺ» ھەققىدە ﺑﯧﺮﯨﻠﮕﻪﻥ ﺑﺎﻳﺎﻧﻠﯩﺮﻯ «ﺋﯘﭺ» ﻧﺎﻣﯩﻨﯩﯔ ﻛﯧﻠﯩﭗ ﭼﯩﻘﯩﺸﯩﺪﯨﻜﻰ بىردىنبىر ﺋﺎﺳﺎﺱ ﺑﻮﻻﻻﻳﺪﯗ ﺩﻩﭖ ﻗﺎﺭﺍﻳﻤﯩﺰ. ﻣﻪﺳﯩﻠﻪﻥ، 1-ﺗﻮﻡ 49-ﺑﻪﺗﺘﯩﻜﻰ ﺗﯚﯞﻩﻧﺪﯨﻜﻰ ﺳﯚﺯﻟﻪﺭﮔﻪ ﻗﺎﺭﺍﯓ:
1) ﺍﺝ üq ﺋﯜﭺ. ﺋﯘﭺ ﻳﺎﺭﻣﺎﻕ (ﺳﺎﻧﺎﻕ ﺳﺎﻥ).
2) ﺍج uq ﺋﯘﭺ. مەشھۇر ﺑﯩﺮ شەھەرنىڭ ﻧﺎﻣﻰ.
3) ﺍﺝ oq ﺋﻮﭺ. ﺗﺎﻏﺪﺍ ﺋﯚﺳﯩﺪﯨﻐﺎﻥ ﺑﯩﺮ ﺧﯩﻞ ﺩﻩﺭﻩﺥ. ﺗﯜﺭﻛﻠﻪﺭ ﻗﻪﻟﻪﻣﻨﻰ ﺷﯘﻧﯩﯖﺪﯨﻦ ﻳﺎﺳﺎﻳﺪﯗ. ﺋﯘﻧﯩﯖﺪﯨﻦ يەنە يىك، ھاسا قاتارلىق نەرسىلەرنىمۇ ياسايدۇ.
ﻳﻪﻧﻪ 2-ﺗﻮﻡ 62–ﺑﻪﺗﺘﯩﻜﻰ ﺗﯚﯞﻩﻧﺪﯨﻜﻰ ﻗﯘﺭﻻﺭﻏﺎ ﻗﺎﺭﺍﯓ:
1) ﺍﻭﺝ uq ﺋﯘﭺ. ﻧﻪﺭﺳﯩﻠﻪﺭﻧﯩﯔ ﺋﯘﭼﻰ، ﭘﯘﺗﺎﻕ، ﺷﺎﺥ ئۇچى.
2) ﺍﻭﺝ uq ﺋﯘﭺ. ﭼﯧﮕﺮﺍ، ﭼﯧﮕﺮﺍﺩﯨﻜﻰ ﺋﻪﻝ.
3) ﺍﻭﺝ uq ﺋﯘﭺ . ﺑﯩﺮﻩﺭ ﻧﻪﺭﺳﯩﻨﯩﯔ ﺗﯜﮔﻪﭖ ﻛﯧﺘﯩﺸﻰ.
ﻳﻪﻧﻪ ﺗﯚﯞﻩﻧﺪﯨﻜﻰ ﺑﺎﻳﺎﻧﻼﺭﻏﺎ ﻗﺎﺭﺍﯓ:
«ﺑﻪﺩﻩﻟﺌﺎﺭﯨﺖ – ﺍﺝ – ﺋﯘﭺ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﺑﺎﺭﯨﺴﻐﺎﻥ ﺋﻮﺗﺘﯘﺭﯨﺴﯩﺪﯨﻜﻰ ﺑﯩﺮ ﺩﺍﯞﺍﻥ» (1–ﺗﻮﻡ، 510-ﺑﻪﺗﻜﻪ ﻗﺎﺭﺍﯓ).
«ﭼﺎﻏﻼ – ﺍﺝ – ﺋﯘﭺ شەھىرىنىڭ ﭼﯧﺘﯩﺪﯨﻜﻰ ﻳﺎﻳﻼﻗﻨﯩﯔ ﺋﯧﺘﻰ» (1–ﺗﻮﻡ، 561-ﺑﻪﺗﻜﻪ ﻗﺎﺭﺍﯓ).
«ﺗﻮﺷﻘﺎﻥ ﺩﻩﺭﻳﺎﺳﻰ – ﺍﺝ – ﺋﯘﭺ شەھىرىگە ﺋﺎﻗﯩﺪﯨﻐﺎﻥ ﺑﯩﺮ ﺩﻩﺭﻳﺎﻧﯩﯔ ﻧﺎﻣﻰ» (1–ﺗﻮﻡ، 666-ﺑﻪﺗﻜﻪ ﻗﺎﺭﺍﯓ).
«ﺋﺎﻳﻜﯚﻝ – ﺍﺝ ﺋﯘﭼﻘﺎ ﻳﯧﻘﯩﻦ ﺑﯩﺮ ﺟﺎﻳﻨﯩﯔ ﺋﯧﺘﻰ» (3–ﺗﻮﻡ، 186-ﺑﻪﺗﻜﻪ ﻗﺎﺭﺍﯓ).
«ﺑﺎﻱ – ﺑﺎﻱ ﻳﯩﻐﺎﭺ . ﺋﯘﭺ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﻛﯘﭼﺎ ﺋﺎﺭﯨﺴﯩﺪﯨﻜﻰ ﺋﯘﭼﻘﺎ ﻳﯧﻘﯩﻦ ﺑﯩﺮ ﺟﺎﻳﻨﯩﯔ ﺋﯧﺘﻰ» (3–ﺗﻮﻡ، 216-ﺑﻪﺕ).
ﻳﯘﻗﯩﺮﯨﻘﻰ ﭘﺎﻛﯩﺘﻼﺭﻏﺎ ﻗﺎﺭﯨﻐﺎﻧﺪﺍ، ﺋﯘﭼﺘﯘﺭﭘﺎﻧﻨﯩﯔ ﻗﻪﺩﯨﻤﻜﻰ ﻧﺎﻣﻰ ﺑﻮﻟﻐﺎﻥ «ﺋﯘﭺ» ﺩﯦﮕﻪﻥ ﺑﯘ ﻧﺎﻡ:
ﺑﯩﺮﯨﻨﭽﯩﺪﯨﻦ، ﻳﯘﺭﺗﻨﯩﯔ ﺋﯘﭼﻰ – ﭼﯧﺘﻰ، ﭼﯧﮕﺮﺍ، ﭼﯧﮕﺮﺍﻏﺎ ﺟﺎﻳﻼﺷﻘﺎﻥ ﺋﻪﻝ ﻣﻪﻧﯩﺴﯩﺪﯨﻜﻰ «ﺋﯘﭺ» ﺩﯦﮕﻪﻥ ﺳﯚﺯﺩﯨﻦ ﻛﯧﻠﯩﭗ ﭼﯩﻘﻘﺎﻥ.
ﺋﯩﻜﻜﯩﻨﭽﯩﺪﯨﻦ، ﺗﺎﻏﺪﺍ ﺋﯚﺳﯩﺪﯨﻐﺎﻥ «ﺋﯘﭺ» ﺩﯦﮕﻪﻥ ﺩﻩﺭﻩﺥ ﻧﺎﻣﯩﺪﯨﻦ ﻛﯧﻠﯩﭗ ﭼﯩﻘﻘﺎﻥ ﺑﻮﻟﯩﺪﯗ.
ﻟﯧﻜﯩﻦ، ﺑﯩﺰ مەھمۇد كاشغەرىينىڭ «تۈركىي ﺗﯩﻠﻼﺭ ﺩﯨﯟﺍﻧﻰ» ﻧﺎﻣﻠﯩﻖ ﺋﻪﺳﯩﺮﯨﺪﻩ ﻛﯚﺭﺳﯩﺘﯩﻠﮕﻪﻥ «ﺋﯘﭺ» ﻗﺎ ﻣﯘﻧﺎﺳﯩﯟﻩﺗﻠﯩﻚ ﺳﯚﺯﻟﻪﺭﻧﯩﯔ ﺋﻮﺭﯗﻧﻼﺷﺘﯘﺭﯗﻟﯩﺸﻰ، ﻳﯧﺰﯨﻠﯩﺸﻰ، ﺋﯩﻤﻼﺳﯩﻐﺎ ﺯﻩﯓ ﻗﻮﻳﯘﭖ ﻗﺎﺭﯨﺴﺎﻕ، شەھەر ﻧﺎﻣﯩﻨﻰ ﻛﯚﺭﺳﯩﺘﯩﺪﯨﻐﺎﻥ «ﺋﯘﭺ»ﻧﯩﯔ ﺋﯩﻤﻼﺳﻰ «ﺍﺝ» ﺩﻩﭖ، «ﭼﯧﮕﺮﺍ، ﭼﯧﮕﺮﺍﺩﯨﻜﻰ ﺋﻪﻝ» ﺩﯦﮕﻪﻧﺪﯨﻜﻰ «ﺋﯘﭺ»ﻧﯩﯔ ﺋﯩﻤﻼﺳﻰ «ﺍﻭﺝ» ﺩﻩﭖ ﭘﻪﺭﻗﻠﻪﻧﺪﯛﺭﯛﻟﯜﭖ ﻳﯧﺰﯨﻠﻐﺎﻧﻠﯩﻘﯩﻨﻰ ﺑﺎﻳﻘﺎﻳﻤﯩﺰ.
ﺑﯘ ﭘﺎﻛﯩﺘﻘﺎ ﻗﺎﺭﯨﻐﺎﻧﺪﺍ، «ﺋﯘﭺ» ﺩﯦﮕﻪﻥ ﺑﯘ ﻳﻪﺭ ﻧﺎﻣﯩﻨﻰ «ﻳﯘﺭﺗﻨﯩﯔ ﺋﯘﭼﻰ – ﭼﯧﺘﻰ، ﭼﯧﮕﺮﺍ، ﭼﯧﮕﺮﺍﻏﺎ ﺟﺎﻳﻼﺷﻘﺎﻥ ﺋﻪﻝ» ﺩﯦﮕﻪﻥ ﻣﻪﻧﯩﻨﻰ ﺑﯩﻠﺪﯛﺭﯨﺪﯨﻐﺎﻥ «ﺋﯘﭺ» (ﺍﻭﺝ) ﺩﯦﮕﻪﻥ ﺳﯚﺯﺩﯨﻦ ﻛﯧﻠﯩﭗ ﭼﯩﻘﻘﺎﻥ ﺩﯦﮕﻪﻥ ﻗﺎﺭﺍﺷﻨﻰ ﭼﯜﺷﻪﻧﺪﯛﺭﻣﻪﻙ ﺗﻪﺳﺘﻪﻙ ﻗﯩﻠﯩﺪﯗ.
ﺷﯘﯕﺎ، ﺑﯩﺰ «ﺋﯘﭺ» ﺩﯦﮕﻪﻥ ﺑﯘ ﻳﻪﺭ ﻧﺎﻣﻰ ﺗﺎﻏﺪﺍ ﺋﯚﺳﯩﺪﯨﻐﺎﻥ ﺋﯘﭺ (ﺍﺝ) ﺩﯦﮕﻪﻥ ﺩﻩﺭﻩﺥ ﻧﺎﻣﯩﺪﯨﻦ ﻛﯧﻠﯩﭗ ﭼﯩﻘﻘﺎﻥ ﺩﻩﭖ ﻗﺎﺭﺍﻳﻤﯩﺰ. ﺑﯘ، ﺧﯘﺩﺩﯨﻲ «ﺋﺎﺗﯘﺵ»ﺩﯦﮕﻪﻥ ﻳﻪﺭ ﻧﺎﻣﻰ «ﺗﺎﻍ، ﺩﺍﯞﺍﻥ، ﺋﯧﮕﯩﺰﻟﯩﻚ» ﺩﯦﮕﻪﻥ ﻣﻪﻧﯩﺪﯨﻜﻰ «ﺋﺎﺭﯨﺖ» ﺳﯚﺯﻯ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﺗﺎﻏﺪﺍ ﺋﯚﺳﯩﺪﯨﻐﺎﻥ «ﺋﯘﭺ» ﺩﯦﮕﻪﻥ ﺩﻩﺭﻩﺥ ﻧﺎﻣﯩﻨﯩﯔ قوشۇلۇشىدىن ﻛﯧﻠﯩﭗ ﭼﯩﻘﻘﯩﻨﯩﻐﺎ ﺋﻮﺧﺸﺎﺵ.
مەھمۇد كاشغەرىي «تۈركىي ﺗﯩﻠﻼﺭ ﺩﯨﯟﺍﻧﻰ» ﺩﺍ (1–ﺗﻮﻡ، 49–ﺑﻪﺗﺘﻪ)، ﺍﺝ uq-مەشھۇر ﺑﯩﺮ شەھەرنىڭ ﻧﺎﻣﻰ (ئىزاھاتتا ﺋﯘﭼﺘﯘﺭﭘﺎﻧﻨﯩﯔ ﻗﻪﺩﯨﻤﻜﻰ ﻧﺎﻣﻰ ﺋﯩﻜﻪﻧﻠﯩﻜﻰ ﺋﻪﺳﻜﻪﺭﺗﯩﻠﮕﻪﻥ)، ﺍﺝ oq ﺋﻮﭺ -ﺗﺎﻏﺪﺍ ﺋﯚﺳﯩﺪﯨﻐﺎﻥ ﺑﯩﺮ ﺧﯩﻞ ﺩﻩﺭﻩﺥ. ﺗﯜﺭﻛﻠﻪﺭ ﻗﻪﻟﻪﻣﻨﻰ ﺷﯘﻧﯩﯖﺪﯨﻦ ﻳﺎﺳﺎﻳﺪﯗ. ﺋﯘﻧﯩﯖﺪﯨﻦ ﻳﻪﻧﻪ ﻳﯩﻚ، ھاسا ﻗﺎﺗﺎﺭﻟﯩﻖ ﻧﻪﺭﺳﯩﻠﻪﺭﻧﯩﻤﯘ ﻳﺎﺳﺎﻳﺪﯗ، ﺩﻩﭖ ﻛﯚﺭﺳﯩﺘﯩﺪﯗ.
«ھۇدۇدۇل ﺋﺎﻟﻪﻡ» ﺩﯦﮕﻪﻥ ﺋﻪﺳﻪﺭﺩﻩ ﺑﻮﻟﺴﺎ «ﺋﯘﭺ» ﺗﺎﻏﺪﺍ ﺋﯚﺳﯩﺪﯗ، ﺩﯦﻴﯩﻠﮕﻪﻥ. ﺑﯘﻧﯩﯖﺪﯨﻦ ﻗﺎﺭﯨﻐﺎﻧﺪﺍ، «ﺋﯘﭺ» ﻧﯩﯔ ﺗﺎﻏﺪﺍ ﺋﯚﺳﯩﺪﯨﻐﺎﻥ ﺩﻩﺭﻩﺥ ﺋﯩﻜﻪﻧﻠﯩﻜﻰ ناھايىتى ﺋﯧﻨﯩﻖ، ﺍﺝ ﺧﯧﺘﻰ ﺋﯘﭺ (uq) ھەم ئوچ (oq) ﺩﻩﭘﻤﯘ ﺋﻮﻗﯘﻟﯩﺪﯗ. ﺋﯘﻧﯩﯔ ﺋﯜﺳﺘﯩﮕﻪ ﺋﯘﭼﺘﯘﺭﭘﺎﻧﺪﺍ «ﻛﯚﻛﻠﻪﻡ ﺋﯘﭺ» ﺩﻩﻳﺪﯨﻐﺎﻥ ﺑﯩﺮ ﻗﻪﺩﯨﻤﯩﻲ ﺟﺎﻱ ﺑﺎﺭ. ﺋﯘﭼﺘﯘﺭﭘﺎﻥ ﺗﺎﻏﻠﯩﺮﯨﺪﺍ «ﺋﯘﭺ» ﺩﻩﭖ ﺋﺎﺗﯩﻠﯩﺪﯨﻐﺎﻥ ﺑﯩﺮ ﺧﯩﻞ ﺩﻩﺭﻩﺥ ﺑﺎﺭ. ﺧﻪﻟﻘﯩﻤﯩﺰ 1980-ﻳﯩﻠﻼﺭﻏﺎ ﻗﻪﺩﻩﺭ ﺋﯘﻧﯩﯖﺪﯨﻦ ھاسا، ﭼﻮﺕ ﺩﻩﺳﺘﯩﺴﻰ (ﺳﺎﭖ)، ﭘﺎﺧﺘﺎ ﺋﯩﮕﯩﺮﯨﺪﯨﻐﺎﻥ ﻳﯩﻚ، ﭘﺎﺧﺘﺎ ﺋﯩﮕﯩﺮﯨﺪﯨﻐﺎﻥ، ﭼﯩﮕﯩﺖ ﺋﺎﻳﺮﯨﻴﺪﯨﻐﺎﻥ ﭼﯩﻐﯩﺮﯨﻖ ﺋﻮﻗﻰ، ﺗﯜﺯ ﻛﺎﻟﺘﻪﻙ ﻗﺎﺗﺎﺭﻟﯩﻖ ھەر ﺧﯩﻞ ﺗﯘﺭﻣﯘﺵ ﺑﯘﻳﯘﻣﻠﯩﺮﯨﻨﻰ ﻳﺎﺳﺎﭖ ﺑﺎﺯﺍﺭﻻﺭﺩﺍ ﺳﺎﺗﺎﺗﺘﻰ ﻳﺎﻛﻰ ﺋﺎﺋﯩﻠﯩﻠﻪﺭﺩﻩ ﺋﯩﺸﻠﯩﺘﻪﺗﺘﻰ. «ﺋﯘﭺ» ﺩﯦﮕﻪﻥ ﺑﯘ ﺧﯩﻞ ﺩﻩﺭﻩﺥ ﻗﺎﺭﯨﻤﺎﻗﻘﺎ «ﺷﯩﻠﯟﻯ» ﺩﯦﮕﻪﻥ ﺗﺎﻏﺪﺍ ﺋﯚﺳﯩﺪﯨﻐﺎﻥ ﺩﻩﺭﻩﺧﻜﻪ ﺋﻮﺧﺸﺎﭘﻤﯘ ﻗﺎﻟﯩﺪﯗ، ﻟﯧﻜﯩﻦ ﺋﯘ «ﺷﯩﻠﯟﻯ» ﺋﻪﻣﻪﺱ. «ﺷﯩﻠﯟﻯ» ﺋﺎﻕ ﭘﻮﺳﺘﻠﯘﻕ ﺑﻮﻟﯩﺪﯗ، «ﺋﯘﭺ» ﺩﯦﮕﻪﻥ ﺩﻩﺭﻩﺥ ﺑﻮﻟﺴﺎ ﻗﺎﺭﺍ ﭘﻮﺳﺘﻠﯘﻕ (ﻗﺎﺭﺍ ﻗﻮﯞﺯﺍﻗﻠﯩﻖ)، ﺧﯘﺩﺩﻯ «ﺑﯩﻴﻪ» ﺩﯦﮕﻪﻥ ﻣﯧﯟﯨﻠﯩﻚ ﺩﻩﺭﻩﺥ ﻗﻮﯞﺯﯨﻘﯩﻐﺎ ﺋوﺧﺸﺎﻳﺪﯗ ھەم ﺗﯜﺯ، ناھايىتى ﻗﺎﺗﺘﯩﻖ ﺑﻮﻟﯩﺪﯗ.
تەكلىپ: يازما سىزگە يارىدى بولغاي، بۇ يەرنى بېسىپ «ئۇلانما تورى» دا تەۋسىيە قىلىڭ، تېخىمۇ كۆپ كىشى بەھرىلەنسۇن ... يازما ئادرېسى: [يازما مەنبەسى ۋە ئادرېسىنى ئەسكەرتىپ، پايدىلانسىڭىز بولىدۇ.] ئالدىنقى يازما: ئىي ئىنسان! نېمە قىلساڭ قىل، ئىنسانلىققا، ئىنسانىي كامىللىققا داغ چۈشۈرمە
ۋاقتى: 2011-يىلى 26-ئاپرېل 23:12
يۇرتۇم ھەققىدە تېخىمۇ كۆپ نەرسىلەرنى بىلىۋالدىم رەھمەت. ئالىي مەكتەپكە كەلگەن ۋاقتىمدا خېلى كۆپ قىسىم دوستلىرىم :«ئۇچتۇرپاننى خەنزۇچە 三个吐鲁番دەمدۇ؟» دەپ سوراشقان ئىدى. مەنچە بۇ يەرنىڭ خەنزۇچە ئىسمىنى بىلمەيدىغانلار خېلى بار، شۇڭا ئەسكەرتىپ قۇياي. ئۇچتۇرپاننى «ئۇچ»دىگەننىڭ خەنزۇچە ئاھاڭ تەرجىمىسى بويىچە «乌什» دەيمىز.
ۋاقتى: 2011-يىلى 27-ئاپرېل 09:39
مەن تېخىچە ئۈچتۇرپان دەپ بىلىپ كەپتىكەنمەن ، ئەسلىدە ئۇچتۇرپان ئىكەن ئەمەسمۇ ! كۆپ نەرسىلەرنى بىلىۋالدىم ، رەھمەت !
ۋاقتى: 2011-يىلى 28-ئاپرېل 22:02
ئۇچتۇرپاندىكى بەزى بىر ئىدارە ئورگانلارنىڭ ۋىۋىسكىسىدىمۇ ئاشۇنداق«ئۈچتۇرپان» دەپ ئېلىنغىنى بار. ئەمما توغرىسى«ئۇچتۇرپان».