نۆۋەتتە ،دۇنيادا 7000خىل تىل بار بولۇپ، ئەمما بۇ تىللارنىڭ %96 نى ئىشلىتىدىغانلار دۇنيا نوپۇسىنىڭ ئاران %4نى ئىگىلەيدۇ .
بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتىنىڭ مائارىپ ،ئىلىم-پەن كومىتېتى 1999-يىلى قارار ماقۇللاپ ،ھەريىلى 2-ئاينىڭ 21-كۈنىنى «دۇنيا ئاناتىل كۈنى» قىلىپ خاتىرىلەشنى بېكىتتى ۋە بۇئارقىلىق ئانا تىلنى قوللىنىش ئاساسىدا مەدەنىيەتنىڭ كۆپ خىللىقىنى ساقلاپ قىلىشقا چاقىرىق قىلىندى .
شۇنىڭدىن بىرى بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتى مائارىپ ،ئىلىم-پەن كومىتېتى«مەدەنىيەتنىڭ كۆپ خىللىق خىتابنامىسى»، «مەدەنىيەتنى ئىپادىلەشنىڭ كۆپ خىللىقىنى قوغداش ۋە ئىلگىرى سۈرۈش ئەھدىنامىسى» شۇنداقلا «ئېنتېرنتتا كۆپ خىل تىلنى ئىشلىتىشنى ئومۇملاشتۇرۇش تەۋسىيەسى» قاتارلىقلارنى ئېلان قىلىش ئارقىلىق كىشىلەرنىڭ تىل مەسىلىسىگە بولغان دىققىتىنى قوزغاپ، ھەر قايسى دۆلەتلەردىكى ھۆكۈمەتلەرنىڭ تىلىنىڭ كۆپ خىللىقىنى قوغداشقا مۇناسىۋەتلىك چارە– تەدبىرلەرنى قوللىنىشىغا ھەيدەكچىلىك قىلماقتا .
ئۇنداقتا مەزكۇر خەلقئارالىق خاتىرىلەش كۈنى قانداق مەيدانغا كەلگەن؟
2-ئاينىڭ 21-كۈنىنى «دۇنيا ئاناتىل كۈنى» قىلىپ بېكىتىش بىنگاللىقلارنىڭ ئاناتىل ھەققىدە ئېلىپ بارغان كۈرىشى بىلەن مۇناسىۋەتلىك .
1952-يىلى پاكستاننىڭ كونتروللىقىدىكى بىنگاللىقلار بېنگال تىلىنى ھۆكۈمەت ئېتىراپ قىلىدىغان تىللار قاتارىغا كىرگۈزۈشنى تەلەپ قىلىپ كۈچ كۆرسىتىپ ،نامايىش ئېلىپ بارىدۇ .2-ئاينىڭ 21-كۈنى پاكىستان ساقچىلىرى بىنگاللىق نامايىشچىلارغا ئوق چىقىرىپ بەش نەپەر نامايىشچىنىڭ ئۆلىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ .كېيىن بېنگال مۇستەقىل بولۇپ ئايرىلىپ چىققاندىن كېيىن ،بېنگال ھۆكىمىتى بۇ بەش نەپەر «تىل قۇربانلىرى» (语文烈士)ئۈچۈن مەخسۇس خاتىرە ئابىدىسى تىكلەپ ،خەلقنى ئۇلارنى مەڭگۈ ياد ئىتشىقا چاقىرىدۇ .
1953-يىلىدىن باشلاپ بېنگال 2-ئاينىڭ 21-كۈنىنى ئىزچىل تۈردە قەھرىمانلار خاتىرە كۈنى سۈپىتىدە خاتىرىلەش پائالىيەتلىرى بىلەن ئۆتكۈزۈپ كەلمەكتە.
1956-يىلى پاكىستانمۇ ئاساسى قانۇنىغا تۈزىتىش كىرگۈزۈپ بېنگال تىلىنى ئوردۇ تىلى بىلەن بىرگە ،ئورتاق ،باراۋەر ھالدا قوللىنىشقا بولىدىغان تىل سۈپىتىدە ھۆكۈمەت ئىتىراپنامىسى ئېلان قىلدى .
1999-يىلى 11-ئايدا بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتى مائارىپ،پەن-تېخنىكا كومىتېتى قارار ماقۇللاپ ،200-يىلىدىن باشلاپ، ھەر2-ئاينىڭ21 -كۈنىنى «دۇنيا ئاناتىل كۈنى»قىلىپ بېكىتكەن .
دۇنيا ئانا تىل ھەرىكىتىنىڭ چوڭ ئارقا كۆرۈنىشى
تىل ئىنسانلارنىڭ شەكىللىك ۋە شەكلىسىز مەدەنىيەت مىراسلىرىنى ساقلايدىغان ھەمدە تەرەققى قىلدۇرىدىغان ئەڭ كۈچلۈك قورال. ئانا تىلنىڭ تارقىلىشىنى ئىلگىرى سۈرىدىغان ھەر تۈرلۈك پائالىيەتلەر تىلىنىڭ كۆپ خىللىقى ۋە كۆپ تىللىق مائارىپنىڭ تەرەققىياتىغا پايدىلىق بولۇپلا قالماستىن، بەلكى يەنە دۇنيادىكى ھەرقايسى تىل ۋە مەدەنىيەت ئەنئەنىلىرىنى چۈشىنىشنى يۇقىرى كۆتۈرۈپ، ئۆز ئارا چۈشىنىش، ئەپۇچانلىق ئاساسىدا پىكىر ئالماشتۇرۇش ئارقىلىق پۈتۈن دۇنيا ئەللىرىنىڭ ئىتتىپاقلىقىنى ئىلگىرى سۈرۈشتىمۇ پائال رول ئوينايدۇ.
خەلقئارادىكى ئىقتىساد ۋە مەدەنىيەتنىڭ دۇنياۋىلىشىشى قاتارلىق ئامىللار تۈپەيلىدىن دۇنيادىكى تىللارنىڭ كۆپ خىللىقى ئېغىر تەھدىتكە ئۇچرىماقتا. بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتى مائارىپ، ئىلىم– پەن كومىتېتىنىڭ سىتاستىكىلىغان سانلىق مەلۇماتقا ئاساسلانغاندا، نۆۋەتتە دۇنيادا 7000دىن ئارتۇق تىل بولسىمۇ، لېكىن دۇنيا نوپۇسىنىڭ 97 پىرسەنىت نوپۇسىدىكى ئادەملەر پەقەت 4 خىللا تىلنى قوللىنىدۇ، پەقەت تۆتتىن بىر قىسىم تىللارلا مەكتەپ ۋە ئېنتېرىنىتتا قوللىنىلىدۇ. نەچچە مىڭلىغان تىللار ئاساسەن دېگۈدەك مائارىپ سىستېمىسى، خەۋەر– ئاخبارات ، نەشرىيات ئورۇنلىرى ۋە ئاممىۋىي سورۇنلارغا كىرەلمەيدۇ. ئەگەر جىددىي چارە قوللىنىلمىغاندا، 7000دىن ئارتۇق تىلىنىڭ يېرىمىدىن كۆپرەكىنىڭ يوقىلىپ كېتىشى مۇقەررەر.
بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتى مائارىپ، ئىلىم- پەن كومىتېتى ۋە غەيرىي ماددىي بايلىقلارباشقارمىسىنىڭ ئەمەلدارى سېمس مۇنداق دەيدۇ :
« نۆۋەتتە دۇنيادا نۇرغۇن تىللار يوقىلىش گىردابىغا بېرىپ قالدى ،تەخمىنەن ھەر ئىككى ھەپتە ۋاقىتتا بىرخىل تىل يوقالماقتا ، ئەگەر جىددىي تەدبىر قوللىنىلمايدىكەن ،شۇ نەرسە ئىنىقكى يەنە يۈزيىللاردىن كېيىن يەرشارىدا پەقەت بىرقانچىلا تىللار ساقلىنىپ قالىدۇ. .ئەلۋەتتە ،بۇنداق تىللارنى قۇتۇلدۇرۇپ قىلىش تامامەن مۇمكىن ،بۇنىڭ ئۈچۈن كەڭ كۆلەملىك ئەمەلىي ھەرىكەت ،يېتەرلىك ئىقتىسادى قوللاش بولۇشى كېرەك .لېكىن نۆۋەتتىكى رېئال ئەھۋاللاردىن قارىغاندا بۇ يەنىلا قېيىن مەسىلە .»
سېمس يەنە مۇنداق كۆرسىتىدۇ :
«يەنە ،ھەرقايسى دۆلەت ھۆكۈمەتلىرىنىڭ ئۈنۈملۈك تەدبىر قوللىنىپ ،مەلۇم تىللارنىڭ يوقىلىشىنىڭ ئالدىنى ئالالايدۇ. مەسىلەن : ۋېلش تىلى ،كاتالۇناتىلى ۋە كانادادىكى ئىندىئان تىللىرىنى قوغداش ھەرىكىتىنىڭ غەلىبىسى بۇنىڭغا تىپىك مىسال بولالايدۇ.»
«دۇنيا ئانا تىل كۈنى» جۇڭگودا قانداق ئۆتكۇزىلىۋاتىدۇ ؟
دۆلىتىمىزدە 2006-يىلىدىن باشلاپ «دۇنيا ئاناتىل كۈنى»پائالىيەتلىرى ئېلىپ بېرىلىۋاتقان بولۇپ بۇ ھەقتە كۆپ ماتېرىيالغا ئىرىشەلمىدىم (كېيىنچە تولۇقلىنىدۇ)
دۆلىتىمىزدە 2006-يىلىدىن باشلاپ «كۆپ خىل مەدەنىيەتنى تەرەققىي قىلدۇرۇپ،ئىناق دۇنيا قۇرايلى»دېگەن تېمىلاردا بىرقاتار پائالىيەتلەر ئېلىپ بىرىلماقتىكەن .
«دۇنيا ئاناتىل كۈنى» نى بىزقانداق ئۆتكۇزسەك بولىدۇ؟
«دۇنيائاناتىل كۈنى»گە دائىر مەلۇماتلاردىن بايقىشىمچە ،بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتى 2008-يىلىنى«دۇنيا تىل كۈنى» قىلىپ جاكارلىغان .مېنىڭچە 2008-يىلى بىزنى ھاياجانغا سالغان «مەھمۇدكاشغەريىلى» بەلكىم شۇ نىڭ تەسىرىدە روياپقاچىققان بولىشى مۇمكىن .
ئىلگىرى بىرمەزگىل توردا تارقىلىپ يۈرگەن«دۇنيادىكى 100چوڭ تىل» تېمىسى ئاستىدىكى بىرسانلىق مەلۇمات ئۇچۇرىدا ئۇيغۇرتىلى 98-ئورۇندا ئىكەنلىكىنى كۆرگەن ئىدىم. بىرتىل بىر مەدەنىيەتكە تەڭ .بۈگۈنكى كۈندە ئۇيغۇرتىلى تارىختا كۆرۈلمىگەن سىناقلارغا دۇچ كەلمەكتە،بىزئۈچۈن تەرەققىيات بىلەن مىللىي مەدەنىيەت ئوخشاشلا مۇھىم.بىرىنى دەپ يەنە بىرىدىن ۋاز كىچەلمەيمىز.بۇمەسىلىنى ھەل قىلىش ئۈچۈن بىر سىجىلىلىققائىگە ئىلمىي تەرەققىيات ئەندىزىسى بولىشى كېرەك .
بىز بۇ ھەقتە ھۆكىمەتتىن ئاناتىلمىزنىڭ مەۋجۈدلىكى ۋە تەرەققىياتى ھەققىدە زور ئۈمىدلەرنى كۈتۈش بىلەن بىرگە بۇ سۆيۈملۈك تىلنىڭ ۋارسلىرى بولغان قىرىنداشلارنى ئاناتىلنى چىن يۈرەكتىن سۆيۇشكەچاقىرىمىز.
سەمىمىزدە بولسۇن :«ئاناتىل»- ئۇ ئانىمىزنىڭ تىلى .
2-ئاينىڭ 21-كۈنىدىكى «دۇنيا ئاناتىل» بايرىمىنى ئەھمىيەتلىك ئۆتكۈزۈش ھەققىدە دوستلارنىڭ پىكىرلىرىنى ئاڭلاپ باقسام دەيمەن .
