مۇھەممەتجان راشىدىن شېئىرلىرىنىڭ ئالاھىدىلىكى ھەققىدە

ئايسىمە ئىدىرىس

ئۇنىڭ شېئىرلىرى نوقۇل شېئىر سۈپىتىدىلا ئەمەس ، بەلكى ئۆمەرجان ئالىم ، سەنەۋەر تۇرسۇن قاتارلىق ئەل سۆيگەن ناخشىچىلىرىمىزنىڭ يېقىملىق ئاۋازى بىلەن بىرىكىپ تەڭرى تېغىنىڭ جەنۇب-شىمالىغا تارىغاچقا ، كىشىلەر ئۇنىڭغا قىزىقىدۇ ، ئۇنى چۈشىنىشكە ، بىلىشكە ئىنتىلىدۇ . شۇڭا 1992- يىلدىكى كىتابخانلارنىڭ رايىنى سىناش پائالىيىتىدە ئۇ ئەڭ كۆپ ئاۋازغا ئېرىشىپ « كىتابخانلار ئەڭ ياقتۇرىدىغان شائىر » بولۇپ باھالاپ چىقىلدى ، ئۇ بولسىمۇ شېئىرلىرى ئەل قەلبىدىن چۇڭقۇر ئورۇن ئالغان خەلقىمىزنىڭ ھۆرمەتكە سازاۋەر شائىرى مۇھەممەتجان راشىدىندۇر .
مۇھەممەتجان راشىدىن 1940- يىلى غۇلجىدا تۇغۇلغان ، گەرچە ئۇ كىچىكىدىن تارتىپ ئەدەبىياتقا ھەۋەس قىلىپ ، شېئىر يېزىشقا قىزىقىپ يۈرگەن بولسىمۇ ، ئەمما ئۇ ئەدەبىيات كەسپىدە ئوقۇش پۇرسىتىگە ئېرىشەلمىدى . 1950- يىلدىن 1958- يىلغىچە شىنجاڭ يېزائېگىلىك تېخنىكومىدا ئوقۇپ يۈرگەن مەزگىللىرىدە بىر تەرەپتىن يېزا ئېگىلىك بىلىملىرىنى ئۆگەنسە يەنە بىر تەرەپتىن شېئىر يېزىش بىلەن شۇغۇللىنىپ ، 1958- يىلى ئۆزىنىڭ تۇنجى شېئىرى « ئىلى دەرياسى » نى مەتبۇئاتتا ئېلان قىلدۇردى . ئوقۇش پۈتتۈرگەندىن كېيىن بىر مەزگىل ئوقۇتقۇچى بولۇپ ، بىر تەرەپتىن ئىجادىيەت بىلەن شۇغۇللاندى ، ئەمما بۇنداق ھايات ئۇزاق داۋاملاشمىدى ، ئىجتىمائىي ھەرىكەتلەر سەۋەبىدىن تاكى 1980- يىللارنىڭ باشلىرىغا كەلگەندىلا ئاندىن ئۇنىڭ خىزمىتى ئەسلىگە كېلىپ ھاياتى ۋە ئىجادىيىتىنىڭ يېڭى دەۋرى باشلاندى ، ئۇنىڭ ئىجادىيىتى 1980- يىللاردىن كېيىن گۈللىنىش باسقۇچىغا كىردى ، بۇ مەزگىللەردە ئۇ بىھۇدە ئۆتكەن يىللارنىڭ ئورنىنى تولدۇرۇش ، قەلبىگە سىغمىغان ، ئەلەملىك ھېسسىياتىنى كىتابخانلار بىلەن ئورتاقلىشىش مەقسىتىدە ئاجايىپ ئىجتىھات بىلەن قايتىدىن ئىجادىيەتكە كىرىشىپ « مەن كېلىمەن ئىككى كۆزۈم ياش » ، « كاككۇك گۈلى » ، « مەشرەپ ھەققىدە مۇخەممەس » ، « ۋەتەن تاغلىرى » ، « يىللار ئىزى » ، « سەن يوق»، « ئۇمۇ بىر ئانا » ، « كۈتۈشكە يارالغانمەن سۆيگۈمنى » ، « باھار ناخشىلىرى » قاتارلىق كىشى قەلبىنى ھاياجانغا سالىدىغان كۆپلىگەن لىرىكىلارنى يازدى . ئۇنىڭ شېئىرلىرى ۋەتەنگە ، خەلققە ، تەبىئەتكە، ئانىغا ، ھاياتقا ، ياخشىلىققا بېغىشلانغان بولۇپ ، بۇنداق مۇھىم ئەنئەنىۋى ، مەڭگۈلۈك تېمىلاردا يېزىش ئۇنىڭ ئىجادىيىتىدە ئىزچىللىق ۋە بىر خىل ئالاھىدىلىكنى شەكىللەندۈردى . شائىر ئاشۇ ئالاھىدىلىكلەرنى تۇتقا قىلىپ تۇرۇپ ، شېئىرلىرىدىكى پىكىر ، مەزمۇنىنىڭ يېڭى ، چۇڭقۇر ، ئوبرازلىق ، جەلپكار بولۇشىغا ۋە بۇ مەزمۇنلارنى ئاممىباپ ، يېقىشلىق ، يەڭگىل قىلىپ ئىپادىلەشكە كۆڭۈل بۆلدى ، شۇنداق بولغاچقا ئۇنىڭ شېئىرلىرىنىڭ كۆپ قىسىمى ناخشا تېكىستى قىلىپ تاللىنىپ ، جەمئىيەتتە زور تەسىر قوزغاپ ، گويا خەلق ناخشىلىرىغا ئوخشاشلا خەلق ئارىسىغا سىڭىپ كەتتى . ئۇنىڭ شېئىرلىرىنىڭ ئۆمەرجان ئالىم ، سەنەۋەر تۇرسۇندەك ناخشىچىلارنىڭ داڭق چىقىرىشىغا ، پەرھات ئابىت چوغلاندەك مۇزىكانتلارنىڭ ئىلھام پىلتىسىغا ئوت ياققانلىقىنىڭ ئۆزىنىلا ئۇنىڭ شېئىرلىرىنىڭ ئالاھىدىلىكىدىن ئىزدەشكە توغرا كېلىدۇ .
مۇھەممەتجان راشىدىن ئوقۇرمەنلەرنىڭ ئەسەر مەزمۇنىغا قىزىقىشتەك كىتابخانلىق ئادىتىگە تازا ماس كەلتۈرۈپ شېئىر يازىدىغان ، شۇنداقلا ئۆزگىچە كۆزىتىش ، پىكىر قىلىشقا ماھىر ، ھايات ھەققىدىكى ئويلىنىشلىرىنى شېئىر قىلىپ يېزىشقا ماھىر شائىر بولغاچقا ئۇنىڭ شېئىرلىرى يېڭىدىن يېڭى پىكىر مەزمۇنلارغا ئىگە بولۇپ كەلدى ، ئۇنىڭ شېئىرلىرى دىداكتىكىغا ، ھايات ھەقىقەتلىرىگە ، تۇرمۇش تەجرىبىلىرىگە ئىنتايىن يېقىن بولۇپ ، مەزمۇنى مول ، رەڭگارەڭ ، ھەر بىر شېئىردىن بىر ھېكمەت ئۇرغۇپ تۇرىدۇ .مۇھەممەتجان راشىدىن شېئىرلىرىنى ئۇنىڭ ئىجادىيەت دەۋرى بىلەن بىرلەشتۈرۈپ ۋە دەۋر ئېقىمى بىلەن بىرلەشتۈرۈپ قارىغاندا شېئىرلىرىنىڭ مەزمۇنىنى بىر نەچچە قاتلام بويىچە تەھلىل قىلىشقا بولىدۇ .
1980- يىللاردا ئۇيغۇر شېئىرىيىتىنىڭ ئەڭ گۈللەنگەن دەۋرى بولۇپ « سولچىللىق » نىڭ قالدۇرغان جاراھەتلىرى ئاستا-ئاستا ساقىپ ۋە ساقىشقا يۈزلىنىپ ، دەۋر تەرەققىي قىلىپ ، ئەركىن ، گۈزەل، بەختىيار ھايات بارلىققا كەلدى . دەۋرنىڭ ئېقىمىغا ئەگىشىپ، دەۋرنىڭ ئەۋزەللىكىنى مەدھىيلەيدىغان ، دەۋرگە يانداش ئىلغار پىكىردىكى نۇرغۇن ئېسىل ئەسەرلەر بارلىققا كەلدى ، بۇ خىل ئەسەرلەرنى تەتقىقاتچىلار « ئىجتىمائىيەت » ئەسەرلىرى دەپ قاراپ باھا بەردى . چۈنكى بۇ خىل ئەسەرلەر جەمئىيەتتىكى ئىجتىمائىي مەسىلىلەر بىلەن زىچ باغلىنىشلىق بولۇپ ، بۇ خىل ئەسەرلەردىن كۈچلۈك دەۋر پۇرىقى كېلىپ تۇرىدۇ .
بۇ خىل ئەسەرلەردە جەمئىيەتتىكى ئىجتىمائىي مەسىلىلەر ئوتتۇرىغا قويۇلغان ، ھەل قىلىنغان ياكى ئاپتورنىڭ شۇنىڭغا قارىتا باھاسى بېرىلگەن بولىدۇ . مۇھەممەتجان راشىدىن « مەدەنىيەت زور ئىنقىلابى » مەزگىلىدە ئېغىر ئازابلارنى تارتقان ، ئۆلۈم گىردابىدىن قايتىپ كەلگەن شائىر ، بۇنداق سەرگۈزەشتىگە ئىگە شائىرنىڭ يېڭى دەۋردىن ، يېڭى دەۋر ئاتا قىلغان ئەركىن بەختىيار ھاياتتىن شادلانماسلىقى ، قەلبىنىڭ لەرزىگە كەلمەسلىكى مۇكىن ئەمەس . شۇڭا ئۇنىڭ شېئىرلىرىغىمۇ ئىجتىمائىي تۇرمۇشتىكى ئۆزگىرىشلەر ئۆز تامغىسىنى باسماي تۇرالمىدى . مۇشۇ سەۋەبلىك ئۇنىڭ شېئىرلىرىنىڭ كۆپ قىسمىنى دەۋر روھىنى نامايان قىلىدىغان ئىجتىمائىيەت تېمىسىدىكى شېئىرلار ئىگىلىدى . ئۇنىڭ 1980- يىللارنىڭ بېشىدا يازغان « مەن كېلىمەن ئىككى كۆزۈم ياش » ، « سا- لام دوستلار » ، « كاككۇك گۈلى » قاتارلىق شېئىرلىرى بۇنىڭ تىپىك مىسالى .
ئايرىلغاننى قايتا قوشقان دەۋر كەلدى ،
سالام دوستلار يەنە كەلدىم ئاراڭلارغا .
مەرىكەڭلەرنىڭ بىر چېتىدە ئۈن قاتىمەن ،
سىلەردىكى يېڭى سۆھبەت پاراڭلارغا .
« مەدەنىيەت زور ئىنقىلابى » نى باشتىن كەچۈرگەن شائىر 1980- يىللارنىڭ باشلىرىدىكى ئىجادىيىتىنى ئاساسلىقى ئاپەتلىك يىللار ئۈستىدىن شىكايەت قىلىشتىن باشلاپ ، ئاپەتلىك يىللارنىڭ جاراھەتلىرىنى ئېچىپ بەرگەندىن باشقا يەنە ئۆزىنىڭ ھاياتقا بولغان قىزغىن ئىتىلىشىنى ، ئۈمىدىنى ئەكس ئەتتۈرگەن بولغاچقا ، ئۇنىڭ كېيىنكى ئىجادىيىتى دەۋر بىلەن تەڭ ئىلگىرلەپ ، خەلق كۆڭۈل بۆلىدىغان ، كىشىلەر قەلبىدە ھاياجان پەيدا قىلالايدىغان ئىجتىمائىي تېمىدىكى شېئىرلارنى كۆپلەپ يازدى . ئۇنىڭ ئەل ئارىسىدا كەڭرى تارقالغان «بۇ دۇنيا» ، «بىھۇدە ئۆتمىگەن يىللار» ، «بۇ تۇرمۇش» ، «ھايات دېگەن مانا شۇ» ، «خۇراپات» ، «يوقاتتىم» ، «دوستلارغا» قاتارلىق ئىجتىمائىي تۇرمۇشنىڭ دولقۇنلۇق قايناملىرىغا بېغىشلانغان ، ھايات ھەقىقەتلىرى مۇجەسسەملەنگەن لىرىك شېئىرلىرى خەلق كۆڭۈل بۆلگەن مەسىلىلەرنى دەل جايىدا ئەكس ئەتتۈرگەنلىكى بىلەن قىممەتلىك ، بولۇپمۇ ئۇنىڭ ئىجتىمائىيەت تېمىسىدىكى شېئىرلىرى پەلسەپىۋىلىككە تويۇنغانلىقى بىلەن گويا ماقال-تەمسىللەردەكلا خەلق ئارىسىغا سىڭىپ كىرىپ ، كىشىلەرگە ھايات يولىنى كۆرسىتىپ بەرگەن ھەم شۇ سەۋەبلىك ناخشا قىلىپ ئوقۇلغان .
سۆيەلمەيدۇ ھاياتنى ئۆز ئۆيىنى سۆيمىگەن ،
سۆيەلمەيدۇ ۋەتەننى ئائىلىگە كۆيمىگەن .
شۇ سۆيگۈدىن مەھرۇملار نەدە ياشاپ گۈللىگەن ،
گۈللىمىگەن ھويلىدا نەدە كەپتەر ئۈنلىگەن ؟
مەيلى سۇلسۇن ، كۆكلىسۇن ئۆز نامىڭدۇر ئائىلەڭ .
ئۇنىڭ ۋەكىللىك خاراكتېرىگە ئىگە بۇ شېئىرىدا شائىر ئائىلە ھەققىدىكى قاراشلىرىنى ناھايىتى قايىل قىلارلىق مىسرالار «مۇھەببەت ئۇلۇغ بىر مەكتەپ» ناملىق كىتاب ئارقىلىق ئىپادىلەپ ، سوتسىيالىستىك يېڭى دەۋردىكى كىشىلەرنىڭ ئائىلە قاراشلىرىنى نامايان قىلدى . ئۇنىڭ ئىجتىمائىيەت تېمىسىدىكى شېئىرلىرىنىڭ كۆپىنچىسى تېما جەھەتتىن كىشىلەر كۆڭۈل بۆلىدىغان پۇل ، يىللار ، ھايات ، كىشىلىك مۇناسىۋەت ، ئائىلە ، ئاتا-ئانا، ئۇرۇق- تۇغقاندارچىلىق قاتارلىقلارغا بېغىشلانغان بولۇپ ، شائىر بۇ خىل مەزمۇندىكى شېئىرلىرى ئارقىلىق ئىجتىمائىي تۇرمۇشتىكى كىشىلەر ئۇششاق ھېسابلايدىغان ، ئەمما كۆڭۈل بۆلىدىغان مەسىلىلەر ئۈستىدە ھاياجانلىق پىكىر يۈرگۈزۈپ ، ئۇ مەسىلىلەرگە ھېسسىيات ئارقىلىق ئەمەس ، بەلكى ئەقىل ئارقىلىق جاۋاپ بېرىپ ، شېئىردىكى ھېسسىيات بىلەن ئەقىلنى ناھايىتى ياخشى گىرەلەشتۈرگەن .
يامان بولساڭ ياقاڭ بىر كۈنى ،
يىرتىلىدۇ كىشى قولىدا .
ياخشى بولساڭ بېرەركەن سالام ،
ئۇچۇرغانلار بازار يولىدا .

شۇ تەرىزدە بارىدۇ ھايات ،
ياخشى بىلەن يامان ئارىلاش .
ئۇغۇ مەيلى ئۇنتۇلغاي قانداق ،
ياخشىلارنى ياۋ دەپ قارىلاش .
شائىر بۇ شېئىردا ھاياتلىق سەپىرىدە بىزگە ھەمىشە ئۇچراپ تۇرىدىغان ، ياخشى بىلەن ياماننى ئۆز ئارا سېلىشتۇرۇپ ئىجتىمائىي ھاياتنىڭ توغرا يولى ھەققىدە ئەقلىي يەكۈن چىقارغان .
شائىر يەنە ئۆز شېئىرلىرىدا مائارىپ ھەققىدىمۇ توختىلىپ خەلقىمىزنىڭ تەرەققىياتى ئۈچۈن ئەڭ مۇھىم بولغان مائارىپنىڭ كەلگۈسىگە بولغان ئۈمىد ، ئىشەنچىسىنى ئوتتۇرىغا قويغان ۋە مائا- رىپتا ساقلىنىۋاتقان ئىللەتلەرنى كۆرسىتىپ بېرىپ ، مائارىپنىڭ ئورنىنىڭ مۇھىملىقىنى ، ئەگەر ئىللەت تۈزەلمىسە مىللەت تۈزەلمەيدىغانلىقىنى تەكىتلىگەن .
شائىرنىڭ 1980- يىللاردىن باشلاپ نەشىردىن چىققان «كاككۇك گۈلى» ، «يىللار ئىزى» ، «كۈنلەر ئالبومى» ، «ئانا يەر قەسىدىسى»، «ئۆمۈر ئىلھاملىرى» قاتارلىق شېئىر توپلاملىرىغا نەزەر سالىدىغان بولساق ، شائىر شېئىرلىرىنىڭ كۆپ قىسمىنىڭ ئىجتىمائىيەت تېمىسىدىكى شېئىرلار ئىكەنلىكىنى بايقايمىز . شائىرنىڭ بۇ خىلدىكى شېئىرلىرىنىڭ تېمىسى يېڭى ، خىلمۇ خىل ۋە خەلق كۆڭۈل بۆلىدىغان مەسىلىلەر يېزىلغان .

(1) شائىرنىڭ ئەخلاق تېمىسىغا بېغىشلانغان شېئىرلىرى :

ئەخلاق تېمىسى ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدا مۇھەببەت تېمىسىغا ئوخشاشلا مۇھىم تېمىلارنىڭ بىرى ، گەرچە ئەخلاق تېمىسىدىكى شېئىرلار مۇھەببەت لىرىكىلىرى ۋە ساتىرالارنىڭ مەزمۇنى بىلەن تۇتۇشۇپ كەتسىمۇ ، ئەمما شائىرنىڭ ئەسەرلىرى ئەخلاققا بېغىشلانغان تېمىلارنىڭ روشەنلىكى بىلەن گەۋدىلىك . بۇ يەردە بىز دەۋاتقان ئەخلاق شائىرنىڭ ئاتا-ئانىلارنى ھۆرمەتلەش ، دېھقانلارنى ھۆرمەتلەش ، دوستلۇقنى قەدىرلەش ، ياشلىقنى قەدىرلەش تېمىسىدىكى شېئىرلار بولۇپ بۇخىل شېئىرلارمۇ شائىرنىڭ ئىجادىيىتىدە ناھايىتى زور رول ئوينايدۇ . بولۇپمۇ ئۇنىڭ ئانىغا بېغىشلانغان «سەن يوق» ، «قانداق قىلارمەن» ، «مەن يوق» ، «دوستۇم دېمەڭ» ، «يىغلاپ قايتتىم قەبرەڭدىن ئانا» ، «دوستلارغا» ، «ئون سەككىزدە ماختانما يىگىت»، «داداڭدىن ئازمىغىن ، يولدىن ئازساڭمۇ»، «دېھقىنىم» قاتارلىق شېئىرلىرىدا كىشىلەرگە ئەدەپ-ئەخلاقلىق بولۇش ، ئاتا-ئانىلارنى ھۆرمەتلەش ، ياشلىقنى قەدىرلەش قاتارلىق جەھەتلەردە ئۆزىنىڭ كىشىلىك قارىشىنى ئوتتۇرىغا قويغان ، بولۇپمۇ ئۇنىڭ ئىجتىمائىيەت مەزمۇنىدىكى شېئىرى ئىچىدە ئانىلارغا بېغىشلانغان شېئىرلار ئەڭ كۆپ بولۇپ :
ئانا دېگەن ئالتۇن تېغىمىز ،
ئانا دېگەن راھەت بېغىمىز .
ئانا كەتتى كۆز يۇمدى ئامەت ،
بىللە كەتتى پالۋانلىقىمىز .
دېگەن مىسرالىرى ئارقىلىق ئۆزىنىڭ نېمە ئۈچۈن ئانىلارنى شۇنچىلىك ئۇلۇغلايدىغانلىقىنى ئەمەلىي قەلب ھېسسىياتى ئارقىلىق ئىپادىلەيدۇ .

(2) شائىرنىڭ مۇھەببەت لىرىكىلىرى :

مۇھەببەت ئىنسان ئۈچۈن مەڭگۈلۈك تېما . شۇڭا مۇھەببەت لىرىكىسى يېزىش توسۇۋالغىلى بولمايدىغان تېما . شائىر مۇھەممەتجان راشىدىنمۇ بۇ خىل تېمىلاردىن چەتنەپ كېتەلمىگەن . بولۇپمۇ ئۇنىڭ قىز-ئوغۇللار ئوتتۇرىسىدىكى گۈزەل ۋە ساپ مۇھەببەتكە بېغىشلانغان لىرىكىلىرى كىشىنى كۈچلۈك ھاياجانغا سالىدۇ شائىرنىڭ مۇھەببەت لىرىكىلىرىنىڭ باشقا شائىرلارنىڭ مۇھەببەت لىرىكىلىرىدىن ئالاھىدە پەرىقلىنىدىغان تەرىپى شائىر مۇھەببەتنى ۋاپا ، ساداقەت ئۈستىگە قويۇپ تەسۋىرلەش بىلەن بىر ۋاقىتتا ئۆزى ياخشى كۆرگەن تەرەپنىڭ قىلىقى ، ھەرىكىتى ، بىرەر گەپ-سۆزى ، ھەتتا ئۇنىڭ يازغان خەتلىرىدىكى گۈزەللىكنى مەدھىيىلەپ ، بۇ ئارقىلىق سۆيگەن يارىنىڭ قەدىرلىك ئىكەنلىكىنى ، مۇھەببەتنىڭ ئۇلۇغلىقىنى بىلدۈرىدۇ . شۇڭا ئۇنىڭ مۇھەببەت لىرىكىلىرىمۇ باشقا ھايات توغرىسىدىكى لىرىكىلارغا ئوخشاشلا ئەل ئارىسىدا تېز تارقىلىپ ، ناخشا قىلىپ ئوقۇلۇپ ، خەلق قوشاقلىرىدەكلا قۇلاققا سىڭىشلىك بولۇپ كەتتى . ئۇنىڭ پۈتۈن ئۇيغۇر پىشقەدەملىرى ۋە ياشلىرىغا يادا بولۇپ كەتكەن «ئۆز يارىڭ» ناملىق شېئىرى ئۇنىڭ مۇھەببەت لىرىكىلىرىنىڭ جەۋھىرى دېيىشكە بولىدۇ .
يۈگۈرۈپ چىقار ئالدىڭغا قايتىپ كەلسەڭ سەپەردىن ،
ئېسىلىدۇ بوينۇڭغا ، ئامان قالساڭ خەتەردىن .
يامان كۈن يوق ئالەمدە يارسىز يالغۇز ئۆتەردىن ،
تۈنەپ چىقار سەن بىلەن ئەسكى تامدا ئۆز يارىڭ .
شائىر سەككىز كۇبلىتلىق بۇ شېئىرىدا ھەرگىزمۇ يارنىڭ گۈزەل قامىتى ، كېلىشكەن تەقى تۇرقىنى مەدھىيىلىمەيدۇ . بەلكى سۆيگەن يارىنىڭ ئېسىل پەزىلىتى ، ئالىيجاناپ خىسلىتى ، كەڭ قورساق ، ئىشچان خۇي-پەيلىنى مەدھىيىلەپ رېئال تۇرمۇشتا ئازغان ، ئېزىش ئالدىدا تۇرۇۋاتقانلارغا ناھايىتى ياخسى بىخەتەرلىك سىگنالى بىرىدۇ .
جەمئىيەتتىكىلەرنىڭ ئىنكاسىغا قارىغاندا شائىرنىڭ بۇ شېئىرى نۇرغۇن پارچىلىنىش ئالدىدا تۇرغان ئائىلىلەرنى خەتەردىن قۇتۇلدۇرۇۋالغان ، نۇرغۇن ئائىلىلەرگە ئىناقلىق-ئىتتىپاقلىق ، بەخت ئېلىپ كەلگەن ، چۈنكى شائىر «باي بولغاندا ياتقۇزۇر ئاۋال سېنى گىلەمگە ، تولغىنىسەن راھەتتە ئويغاتقاندا ئۆز يارىڭ» دەپ يېزىپ ھاياتنىڭ ئەڭ شېرىن لەززىتىنىڭ پەقەت ئۆز يارىنىڭ يېنىدا بولىدىغانلىقىنى كۆرسىتىپ بەرگەن ئەمەسمۇ ؟ بىر قارىماققا بۇ شېئىر ئاياللارنى مەدھىيىلىگەندەك كۆرۈنسىمۇ ئەمما بۇ يەردە شائىر تىلغا ئالغان «ئۆز يارىڭ» نىڭ جىنس چىگرىسى يوق ھەم بۇ شېئىر ئۆز ئىچىگە ئالغان ھايات ھەقىقەتلىرىنىڭ موللىقى بىلەن شائىر تېيىپجان ئېلىيېفنىڭ «تۈگىمەس ناخشا» سىدىن قېلىشمىغۇدەك دەرىجىدە ئېسىل مۇھەببەت لىرىكىسىغا ئايلىنالايدۇ .
شائىرنىڭ مۇھەببەت لىرىكىلىرى باشتا دەپ ئۆتكىنىمىزدەك ئۆز لىرىكىلىرىدا ھەرگىزمۇ بىۋاستە سۆيگۈ دەۋاسى قىلمايدۇ ، بەلكى تۇرمۇشتىكى كىشىلەر دائىم دۇچ كېلىپ قالىدىغان ھىجران ، سېغىنىش ، ئەسلەش ، ھەتتا سۆيگۈ خەتلىرىنى ۋاستە قىلىپ تۇرۇپ ھاياتتىكى ئەڭ ئۇلۇغ مۇھەببەتنى كۈيلەيدۇ .
ھەر تاڭنى تاڭ دېمەيمەن دىدارىڭسىز ،
سېنىڭسىز نەدە ئۇپۇق قىزارغان بار .
يۈرمەي مەندە نە يۈرسەم خۇمارىڭسىز ،
سېنىڭدەك نەدە ماڭا قەدىردان بار .
شائىر مۇھەببەتنى ، سۆيگەن يارىنى ئۇلۇغلاپ «سېنىڭسىز نەدە ئۇپۇق قىزارغان بار» دەپ ئۆزىنىڭ سۆيگىنىگە بولغان قىزغىن مېھىر-مۇھەببىتىنى ئىپادىلىسە ئاخىرىدا يەنە «سەن بىلەن تەشۋىشىم يوق ئاپەتتىنمۇ» دەپ يېزىپ ئۆزىنىڭ يار بىلەن بىللە بولۇشقا ئىنتىلىشتەك چەكسىز ئىستىكىنى يازىدۇ .
شائىر ئۆز لىرىكىلىرىدا مۇھەببەتنى ھەرگىزمۇ يىغلاڭغۇلارنىڭ كۆڭۈل ئىزھارىغا ياكى ئاجىزلارنىڭ نىداسىغا ئايلاندۇرۇپ قويمايدۇ ، بەلكى ھەر بىر لىرىكىسىدا ئۆزىنىڭ يارىنى ، ھاياتىنى ، ئۆمۈرنى ، مۇھەببەتنى ئۇلۇغلايدىغانلىقىنى ، ھاياتتا مۇھەببەتكە دادىل يۈزلەنگەندىلا ئاندىن ھەقىقىي ۋىسالغا ئېرىشكىلى بولىدىغانلىقىنى يازىدۇ .
شائىرنىڭ مۇھەببەت لىرىكىلىرىدىكى يەنە بىر ئۆزگىچىلىك شۇكى، ئۇ مۇھەببەتنى ياشلىق بىلەن ، ھايات ، ئۆمۈر بىلەن زىچ باغلايدۇ ، مۇھەببەتنى قەدىرلەشنىڭ ئۆمۈرنى قەدىرلىگەنلىك بىلەن ئوخشاش ئىكەنلىكىنى يېزىپ ، مۇھەببەتنى تۇرمۇش بىلەن چەمبەر چاس باغلاپ ئىنتايىن كۈچلۈك پەلسەپىۋى مەنە چىقىرىدۇ .
كەلسەڭ ئەگەر بۈگۈن كەل يارىم ،
تاڭلا كەلسەڭ بۇ چىرايىم يوق .
ئۆمۈر قانچە ئۇزۇن بولسىمۇ ،
ياشلىق دېگەن بىزگە دائىم يوق .
مانا مۇشۇ بىر كۇپلېت شېئىردىنلا بىز شائىرنىڭ نېمە دېمەكچى بولغانلىقىنى ئېنىق چۈشىنىپ يېتەلەيمىز . بەزىلەرنىڭ نەزەرىدە بۇ شېئىر «ئادەم قېرىغاندا مۇھەببەت بولمايدىكەن » دېگەن تۇيغۇلارنى پەيدا قىلىشى مۇمكىن ، ئەمما بۇ شېئىرنى قايتا-قايتا ئوقۇساق ئاندىن شائىرنىڭ يالغۇز ئۆمۈرنىلا ئەمەس ، ئۆمۈرنىڭ گۈل تاجىسى بولغان ياشلىقنى قەدىرلەشنىڭ زۆرۈرلىكىنىمۇ قەيت قىلىپ ئۆتكەن .

(3) شائىرنىڭ ساتىرا (ھەجۋى) شېئىرلىرى :

ساتىرا ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدا ئەزەلدىن مەۋجۇت بەدىئىي ھادىسە ، بەدىئىي تۈر ، ئۇ ئۆزىگە كىشىلەر مۇناسىۋېتىدىكى ساختىلىقنى ، كىشىلەر قەلبىدىكى پەسكەشلىكنى ، جەمئىيەتتىكى ناچار ئىللەتلەرنى ، كۈلكىنى ماتېرىيال قىلىدۇ . ھەجۋى ، كىنايە ، مەسخىرە ، مۇبالىغە قىلىش ئۇسۇلى بىلەن ئىپادىلىنىدۇ . ساتىرا قان چىقارماي جان ئالىدىغان خەنجەرگە ئوخشايدۇ . ئۇ دوستلارغا نىسبەتەن شىپالىق دورا ، دۈشمەنلەرگە نىسبەتەن پارتلايدىغان بومبا .
شائىر مۇھەممەتجان راشىدىن ساتىرانىڭ بۇ خىل رولىدىن ناھيىتى ياخشى پايدىلانغان شائىر بولۇپ ، گەرچە ئۇنىڭ ساتىرالىرى «ئىجتىمائىيەت» تېمىسىدىكى شېئىرلارغا مەنسۇپ بولسىمۇ ، ئەمما بىز ئۇنى ئايرىم بىر تۈر سۈپىتىدە تەتقىق قىلىشىمىزغا ئەرزىيدۇ ، چۈنكى شائىرنىڭ ساتىرالىرى روھىي دۇنيايىمىزدىكى ھەر خىل ئىللەتلەرنى ھەجۋىي قىلىش ، مەسخىرە قىلىش ئارقىلىق يامان ئىللەتلەرنى ئايىماي قامچىلىغان ، ئۇنىڭ «ئىش ھەققىڭدىن تۇتىمەن»، «ئوغرى ھەققىدە مۇخەممەس» ، «يانچۇقۇم» ، «يېزىلارنى بىلەمسىلەر باشقىلار» ، «ئىنجىق» ، «ئۆزۈممۇ بىلمەيتتىم» ، «ئۇنتۇپ قاپتىمەن» ، قاتارلىق ساتىرالىرى بىزنىڭ يېڭى دەۋر ئەدەبىياتىمىزدا مەيدانغا كەلگەن ئەڭ مۇنەۋۋەر ساتىرا لاردىن بولۇپ ھېسابلىنىدۇ .
ئۇنىڭ ساتىرالىرىدا ئىجتىمائىي تۇرمۇشىمىز ۋە مەنىۋىي دۇنيارىمىزدىكى ھەر خىل ناچار ئىللەتلەر ئاممىباب تىل ، يەڭگىل ئۇسلۇب ، راۋان بايان ئارقىلىق ئاچچىق مەسخىرە قىلىنغان ھەم كېلىشتۈرۈپ قامچىلانغان . شائىر ساتىرالىرىنىڭ مەسخىرە ئوبيېكتى كەڭ بولۇپ ، خىزمەتتىكى بىيۇروكراتلىق ، شەكىلۋازلىق ، مۇستەبىتلىكتىن تارتىپ تۇرمۇشتىكى ئوغرىلىق ، كەيپ-ساپاغىچە، كەسىپتىكى ناتوغۇرلۇقلاردىن قەلبتىكى ھەر خىل ئىللەتلەرگىچە ھەجۋىي قىلىنغان ، تەنقىدلەنگەن ، شائىر ساتىرالىرىدىن ئېلىنغان تۆۋەندىكى مىسرالارنى ئوقۇساق بۇ نۇقتىنى تېخىمۇ ئېنىق ھېس قىلا لايمىز .
ئىشتىن بالدۇر كېتىشسەڭ ئىش ھەققىڭنى تۇتىمەن ،
قايسىڭ ئىشقا كېچىكسەڭ ئىش ھەققىڭنى تۇتىمەن .
كېچىكمەمسەن خىزمەتكە يېتىۋەرسەڭ چىرمىشىپ ،
بىر كارىۋاتتا يېتىشساڭ ئىش ھەققىڭنى تۇتىمەن .
بۇ شائىرنىڭ «ئىش ھەققىڭنى تۇتىمەن» ناملىق ساتىراسى بولۇپ ئۇنىڭدا ئۆزگىچە بايان تىلى ، بايان نۇقتىسى ئارقىلىق ئەمەلىي ئىش قىلالمايدىغان ، قول ئاستىدىكىلەرنى ياخشى باشقۇرالمايدىغان ھەممىدىن قورقۇپ ئەنسىرەپ يۈرىدىغان ، مائاش تۇتۇشتىن باشقا تەدبىرى يوق ، ئىقتىدارسىز ، بىيۇروكرات ئەمەلدارلار مەسخىرە قىلىنغان . گەرچە شائىر ئۆزىنىڭ بىۋاستە ھېسسىياتىنى ، باھاسىنى بەرمىگەن بولسىمۇ ، ئەمما ھەر مىسراغا سىڭگەن ئاچچىق مەسخىرە ئارقىلىق بۇنداق ئادەملەرگە بولغان قاتتىق غەزەپ نەپرىتى ، ئۆتكۈر تەنقىدىنى ۋاستىلىك ئىپادىلىگەن مۇھەممەتجان راشىدىن ساتىرالىرىدا مەسخىرە ، مۇبالىغە قىلىقلاندۇرۇشقا ئوخشاش ھەر خىل بەدىئىي ۋاستىلار ماھىرلىق بىلەن قوللىنىلىپ ، ھەجۋىي تىل ، ھەجۋىي كۆرىنىش ئارقىلىق ئوبيېكتىپ ھەققىكىكى مەسخىرە تەنقىدى خېلى كۈچلۈك ئىجتىمائىي ئەھمىيەتكە ئىگە ۋە تەربىيىۋىي قىممەتكە ئىگە .
سۈت ساتسام سۇ قوشقۇم كېلىدۇ شۇ ئان ،
قوشمىسام بۇ ئىشىم ئاقمايدىغاندەك .
ئاشپەزمەن مانتىغا توغرايمەن بېغىر ،
گۆش مانتا مېھمانغا ياقمايدىغاندەك .
شائىرنىڭ ساتىرالىرى بەكمۇ ئۆتكۈر بولۇپ ، ئۆزىگە مەزمۇن ۋە شەكىل جەھەتتىن كۆپ ئالاھىدىلىكلەرنى مۇجەسسەملىگەن . ئۇلارنىڭ بەزىلىرىدە يوقىرىقى ساتىرادىكىدەك ئۇدۇلمۇ ئۇدۇل تەسۋىرلەش ئۇسۇلى قوللىنىلىپ ، كونكرېت مەسىلىلەر ئوتتۇرىغا قويۇلۇپ ، نەخ مەيداننىڭ ئۆزىدە قامچىلانغان ، بەزىلىرىدە كىنايە ، ھەجۋىي ، مەسخىرە ، مۇبالىغە ۋاستىلىرى بىلەن مەسىلىنىڭ ماھىيىتى دارىتمىلاپ ئاشكارىلانغان . شائىر ساتىرالىرىنىڭ تېما دائىرىسى كەڭ بولۇپ ، ئاددى تۇرمۇش تەپسىلاتلىرىدىن تارتىپ تۇرمۇشتىكى خېلى چوڭ مەسىلىلەرگىچە ئوتتۇرىغا قويۇلغان . بولۇپمۇ ئۇنىڭ خۇراپاتلىقنى تەنقىد قىلغان ساتىرالىرى خېلى مۇھىم ئورۇن تۇتىدۇ .
ئايالىڭىز پەرەنجە تارتسۇن ،
ئوچۇق يۈرسە يامان بولىدۇ .
چىقمىغايكى قىزلار تالاغا ،
بىراۋ كۆرسە يامان بولىدۇ .
يوقىرىقى ساتىرالاردىن كۆرىۋېلىشقا بولىدۇكى ، شائىرنىڭ جەمئىيەت ئالدىدىكى ، مەنىۋىيىتىمىز ئالدىدىكى شەرەپلىك بۇرچىنى تولۇق تونۇپ يەتكەنلىكى ۋە ياخشى ئادا قىلغانلىقى ، ساتىرا ئارقىلىق ئادەملەرگە تەسىر كۆرسىتىشنى مەقسەت قىلغانلىقىنى شائىرنىڭ ساتىرالىرىدىكى خاھىشتىن ئېىنىق كۆرىۋالغىلى بولىدۇ .
يىغىنچاقلىغاندا مۇھەممەتجان راشىدىن شېئىرلىرىنىڭ مەزمۇن ئالاھىدىلىكى ئۆزگىچە بولۇپ مەزمۇنى مول ، تېمىسى رەڭگارەڭ ھەم چۇڭقۇر ، ئىجتىمائىي تۇرمۇشنىڭ ھەر قايسى تەرەپلىرىگە چېتىلىدۇ . شۇنداقلا خەلق كۆڭۈل بۆلىدىغان مەسىلىلەرنى ئەكس ئەتتۈرگەنلىكى بىلەن ئۇنىڭ شېئىرلىرى تولىمۇ سۆيۈملۈك .

مۇھەممەتجان راشىدىن شېئىرلىرىنىڭ تىل ئالاھىدىلىكى

شائىرنىڭ 1960- يىللاردا يازغان شېئىرلىرى بولسۇن ياكى 1980- يىللاردا يازغان شېئىرلىرى بولسۇن قايناق ھېسسىياتنى ئويناق تىل بىلەن ئىپادىلىگەنلىكى بىلەن قەدىرلىك ، بولۇپمۇ ئۇنىڭ 1990- يىللارغا كەلگەندە يېزىلغان شېئىرلىرى تېخىمۇ پىشقان ، پاساھەتلىك مىسرالىرى بىلەن كىشىنى ئۆزىگە تارتىدۇ . ئۇنىڭ شېئىرلىرىنىڭ تىل ئالاھىدىلىكى تۆۋەندىكى بىر نەچچە نۇقتىغا يىغىنچاقلاشقا بولىدۇ .
(1) مۇھەممەتجان راشىدىن شېئىرلىرىنىڭ تىلى تەڭگىل ، چۈشىنىشلىك ، شەكىل جەھەتتىن خەلق قوشاقلىرى تىلىغا يېقىن ، مۇھەممەتجان راشىدىن ئۆزىنىڭ تىرىشچانلىقى ، ئىزدىنىش ، پەزىلىتى بىلەن ئۆزىنى ھەر ۋاقىت خەلق ئىچىدە تاۋلاپ ، تىل سەنئىتىمىزنىڭ جەۋھىرى ھېسابلانغان خەلق ئېغىز ئەدەبىياتى نەمۇنىلىرىنى خەلق ئىچىگە ئېلىپ كىرگەنلىكى بىلەن ئۆز شېئىرلىرىدا خەلقنىڭ مۇڭى ، يۈرەك ھېسلىرى ، ھىجران قايغۇلىرىنى ئەكس ئەتتۈرەلىدى . ئۇ ئۆز شېئىرلىرىدا شېئىرىي تىلنى مۇرەككەپلەشتۈرۈۋالماي ، ناھايىتى ئېنىق ، راۋان ، يەڭگىل سۆزلەر، جۈملىلەر بىلەن ئىپادىلىگەچكە ، تىلى ناھايىتى چۈشىنىشلىك ، يېقىشلىق چىقىدۇ .
داۋان دەيدۇ يېرىم ئەسىرنى ،
دوستۇم ،
مېڭىپتىمەن دېمەك مەن پەسكە .
ئات سالغاندا ئاتمىشقا قاراپ ،
ئېلىپ قالدىم بىر ئىشنى ئەسكە .

بالدۇر كەتسەم خەيرى-خوش ،
كېيىن قالسام رازىمەن سەندىن .
خوشلاشقىم بار كېتەردە سۆيۈپ ،
سۆيەلمىسەم رەنجىمە مەندىن .
يوقىرىقى شېئىرنىڭ تىلىدىنلا كۆرۈنۈپ تۇرۇپتۇكى ، شائىر ئەڭ ئاددىي سۆزلەرنى ئىشلىتىپ ئەڭ چۇڭقۇر مەنىلەرنى ئىپادىلەشكە ماھىر بولغان . شۇڭا ئۇنىڭ شېئىر مىسرالىرىمۇ گوياكى تاغ سۈيىدەك بىرىنىڭ كەينىدىن بىرى ئۇلىنىپ كېلىدۇ . ئۇلىنىپ كەلگەندىمۇ مۇرەككەپلىك ئىچىگە ئەمەس ، ئاددىيلىق ئىچىدىكى گۈزەللىككە قاراپ پەللىمۇ پەللە ئۆرلەيدۇ . شۇڭا شائىرنىڭ شېئىرلىرى بىر قارىماققا ئاددىيدەك كۆرۈنگىنى بىلەن ئوقۇغانسېرى كىشىنىڭ زوقىنى ئۆزىگە تارتىپ ، شېئىرىي چۇڭقۇرلۇققا باشلايدۇ . ھاياجانلىق تۇيغۇلار يەڭگىل تىل بىلەن ھاياجان قاناتلىرىغا مىنگىشىپ كىشىنى قايىل قىلىدۇ .
يۆلەكسىزنى يۆلىگەنلەر ياشىسۇن ،
بۆلەكسىزنى بۆلىگەنلەر ياشىسۇن .
ئۆزى ئالماي يامبۇ ياغسا ئاسماندىن ،
ئەلگە يامغۇر تىلىگەنلەر ياشىسۇن .
بۇ شېئىر قارىماققا شۇئارغا ئوخشاپ كېتىدۇ ، ئەمما شېئىر ھېسسىيات بىلەن كۆزەتكەندە شېئىرنىڭ يەڭگىل تىل ئاستىدا قانچىلىك چۇڭقۇر مەنىلەرنى ئۆزىدە سىغدۇرغانلىقىنى چۈشىنەلەيمىز ئەلۋەتتە ، ئېغىزدا ئېيتىلىدىغان بەزى ئاددىي سۆزلەرنى شېئىر مىسرا لىرى ئارقىلىق پاساھەتلىك قىلىپ ئىپادىلەش شائىردىن باشقا ئادەملەرنىڭ قولىدىن كەلمەيدۇ ئەلۋەتتە .
شائىرنىڭ شېئىرلىرىنىڭ خېلى كۆپ قىسمىنى ئۇنىڭ غەزەللىرى ئىگىلەيدۇ ، بەزىلەر غەزەل دېسىلا ئۇنىڭ تىلى چۇقۇم مۇرەككەپ ، ئەنئەنىۋى كلاسسىك تىلغا يېقىن دەپ ئويلىۋالىدۇ . ئەمما مۇھەممەتجان راشىدىننىڭ شېئىرلىرى بۇنىڭدىن مۇستەسنا ، ئۇنىڭ غەزەللىرىمۇ بارماق ۋەزىنلىك شېئىرلىرىغا ئوخشاشلا تىل جەھەتتىن ناھايىتى يەڭگىل يېقىملىق ، چۈشىنىشلىك .
رەستىلەرگە چىقما يارىم ، ئەل قاراشقاندەك قىلۇر ،
خۇش ئاۋازىڭنى يەنە بۇلبۇل تالاشقاندەك قىلۇر .
گۈل بويۇڭغا تىل-تۇمار ئاسماي ئەجەپ يۈردۈڭ نىچۈن ،
ئويلىسام بۇ ئىشنى مەن قايغۇ ياماشقاندەك قىلۇر .
بىز بىرىنچى مىسرانى ئوقۇپ ئەڭ ئاددىي بىر ھېسسىياتنى چۈشەنسەك ، «خۇش ئاۋازىڭنى يەنە بولبۇل تالاشقاندەك قىلۇر» دېگەن مىسرا ئۆزىنىڭ شېرىن ۋەزنى بىلەن بىزنى سۆيۈندۈرمەي قالمايدۇ . ئاددىيلىق ھەرگىزمۇ گۈزەللىكنىڭ دۈشمىنى ئەمەس ، شۇنىڭ ئۈچۈن مۇھەممەتجان راشىدىن شېئىرلىرى ئىچىدىن گۈزەللىك ، نەپىسلىك ئىچىدىن شېئىرىي يارقىنلىق تاپقان شېئىرلاردۇر . ئۇنىڭ شېئىرلىرىنى ئەل ئارىسىدا شۆھرەت تېپىشنىڭ سەۋەبىمۇ دەل تىلدىكى ئاددىيلىق ، نەپىسلىك ۋە گۈزەللىكتىن بولسا كېرەك .
(2) مۇھەممەتجان راشىدىن شېئىرلىرىنىڭ گۈزەللىكى ئۇنىڭ ياراشتۇرۇپ ئىشلەتكەن ئىستىلىستىكىلىق ۋاستىلىرىدىن ئايرىلالمايدۇ . شېئىرنى ھەقىقى گۈزەللىككە ، ئېسىل تۇيغۇغا ، قايناق ھاياجانغا ئىگە قىلىدىغان نەرسە دەل شائىرنىڭ ھاياجانلىرى بىلەن چىرمىشىپ بىللە كەلگەن ئىستىلىستىكىلىق ۋاستىلاردۇر . مۇھەممەتجان راشىدىن ئىستىلىستىكىلىق ۋاستىلارنىمۇ ھەرگىز قالايمىقان ئىشلەتمەيدۇ ، بەلكى ناھايىتى جايىغا كەلتۈرۈپ ، ۋايىغا يەتكۈزۈپ ئىشلىتىدۇ . شۇنداق بولغاچقا ئۇنىڭ شېئىرلىرى كىشىگە قايىل قىلارلىق ، پاساھەتلىك تۇيمۇ بېرىدۇ . شائىرنىڭ شېئىرلىرىدا كۆپرەك ئىشلىتىدىغىنى مۇبالىغە ، ئوخشىتىش ، سۈپەتلەش بولۇپ يەنە جانلاندۇرۇش ئۇسۇلىمۇ بار .
يېڭى يىل دەيدۇ ، بۇرادەر ئەمدى بىر خاندەك ياشاڭ ،
ئوخشىماس گۇگۇمغا ئەسلا ، سۈپ-سۈزۈك تاڭدەك ياشاڭ .
قوينىڭىزدىن بەرگىلى بارغانغا بىر باغلام ئوتۇن ،
ھەر قاچان تەييار تۇرۇڭ ، مەردلىكتە ئورماندەك ياشاڭ .
يوقىرىقى شېئىرنىڭ ۋەزىنىدىن كۆرۈنۈپ تۇرۇپتۇكى ، شائىر تىل ئىشلىتىش جەھەتتە ھەقىقەتەن ۋايىغا يەتكەن بولۇپ ، كىشىگە تەبىئىلىك تۇيغۇسى بەخش ئېتىدۇ ھەم قايىل قىلىش كۈچى كۈچلۈك ، ئۇنىڭ قوللانغان ئىستىلىستىكىلىق ۋاستىلىرىدىن بىز غۇۋالىقنى ئەمەس ، ئېنىقلىقنى ، ساپ پاساھەتنى ھېس قىلالايمىز . ئۇ شېئىر تىلىدا ئىستىلىستىكىلىق ۋاستە ئىشلىتىشتە ئارتۇقچە سۆز قوللانمايدۇ ، بەلكى ئاشۇ ۋاستىلەرنى شېئىرنىڭ بىر تەركىبىي قىسمى سۈپىتىدە شېئىر مىسرالىرىغا جىپسىلاشتۇرۇۋەتكەچكە ، بۇ خىل شېئىرلارنىڭ كىشىگە بېرىدىغان ئېستېتىك زوقى چىن ھەم گۈزەل بولىدۇ .
نەگە كەتتى قۇدرىتىم تاغ كۆتۈرگەن مۈرەمدە ،
بىللە يۈرگەن دوستلار ھەم بىر چاغ قوشتا ، سۆرەمدە ،
ئەگىپ يۈرگەن قىزلار يوق چۇرۇقلىشىپ چۆرەمدە ،
شۇلار ئۈچۈن ۋاي ئېسىت خاسلىقىمنى يوقاتتىم .
شائىرنىڭ «يوقاتتىم» دېگەن شېئىرىنىلا ئالساق شېئىردا قوللانغان «تاغ كۆتۈرگەن مۈرەمدە» ، «مىڭ جېنىمنى يوقاتتىم» ، « تايدەك چېپىپ يۈرگەن يايلىقىمنى يوقاتتىم» ، «رۇخسارىمدىن ئايدىڭدەك ئاقلىقىمنى يوقاتتىم» ، «كېلىپ قالدىم تۆت چامداپ ئالتە كۈندە ئاتمىشقا» دېگەن مىسرالاردىكى مۇبالىغىلەرنى بىز ھەرگىزمۇ زورلاپ ئىشلىتىلگەن دېيەلمەيمىز ، بەلكى ياشلىقنىڭ «تاغ كۆتۈرەلىگۈدەك» قۇدرىتىنىڭ ، خاسىيىتىنىڭ كېتىپ قالغانلىقىدىن ئېچىنغىمىز كېلىدۇ . قەلبىمىزدە ئۈن-تىنسىز ھالدا شائىرغا قايىل بولىمىز . شائىر ئەڭ ئاددىي ئىستىلىستىكىدىن پايدىلىنىپ تۇرۇپ ئەڭ چۇڭقۇر پىكىرنى ، ئەڭ كۈچلۈك ۋەزىننى ، ئەڭ قايناق تۇيغۇنى ئىپادىلەيدۇ .
ئۆمۈر دېگەن ئەزىم دەريا گويا بىر ،
ئېقىىپ بارار گاھى سۈزۈك ، گاھى لاي .
لاي بولسىمۇ بەزىلەرنىڭ سۈيى بار ،
بەزىلەرنىڭ گىياھ ئۈنمەس قۇرۇق ساي .
شائىر بۇ شېئىردا ئۆمۈرنى «سەپەرگە ، ناخشىغا ، باغقا ، پەسىلگە، ئىمتىھانغا ، شامالغا ، ئۆتەڭگە» ئوخشىتىدۇ ، ئوخشاتقاندىمۇ ناھايىتى جايىدا ئوخشىتىپ ھەر بىر ئوخشاتقان شەيئىنى ئۆمۈرنىڭ دولقۇنلۇق تاراملىرىغا سېلىشتۇرىدۇ . شۇڭا بۇ شېئىر بەدىئىيلىك جەھەتتە ۋايىغا يېتىپ لۇتپۇللا مۇتەللىپنىڭ «يىللارغا جاۋاپ» تەك يۈكسەكلىكىگە يېتەي دەپ قالغان .
شائىرنىڭ شېئىرلىرىدا بىر قارىماققا ئىستىلىستىكىلىق ۋاستىلار ئىشلىتىلمىگەندەك شۇنچىلىك ئاددىي تۇيغۇ بېرىدۇ ، ئەمما قارىسا ئۇ شېئىرلارنىڭ ۋەزىنى چۇڭقۇر . مەسىلەن ، دوستلارغا دېگەن شېئىرنى ئالساق :
ياخشى كۈنلەر سەن بىلەن كەتكەي ،
يامان كۈنلەر مەن بىلەن بولسۇن .
مەنلا تارتاي تىكەن دەردىنى ،
قىزىل گۈللەر سەن بىلەن بولسۇن .
«ياخشى كۈنلەر سەن بىلەن كەتكەي» دېگەن رېتورىك خىتاپقا يانداشقان ناھيىتى كۈچلۈك مۇبالىغىنى ئەقىللىق شېئىر خۇمارلار چۈشىنەلەيدۇ ئەلۋەتتە . «مەنلا تارتاي تىكەن دەردىنى ، قىزىل گۈللەر سەن بىلەن بولسۇن» دېگەن مىسرادىكى «تىكەن» «قىزىل گۈل» لەرنىڭ تۇرمۇشتىكى ئازاب ، بەختكە سىمۋول قىلىنغانلىقى بىزنى گەپ قىلدۇرىشتىن توسىدۇ ، بىز ئۇنى يېشىپ چۈشەندۈرمىسەكمۇ شېئىر دىن بايقىغان سەمىمىيلىك ، كەڭ قورساقلىقنى دەل ئاشۇ مىسرالار ۋۇجۇتقا كەلتۈرگەن . شۇڭا كېسىپ ئېيتالايمىزكى ، مۇھەممەتجان راشىدىن شېئىرلىرىدىكى گۈزەللىكنى ئۇنىڭ ۋايىغا يەتكۈزگەن تىل ماھارىتى بارلىققا كەلتۈرگەن .
(3) مۇھەممەتتجان راشىدىن شېئىرلىرى شېئىرىي ئاھاڭدارلىقى بىلەنمۇ كىشىنى ئۆزىگە جەلب قىلىدۇ . بىر-بىرىگە زىچ ئۇلىشىپ كەلگەن ، ئارتۇق سۆز-ئىبارىلەردىن خالىي مىسرالار ، بولۇپمۇ دەل جايىغا چۈشكەن قاپىيىلەر يۈرەككە گۈپ-گۈپ ئۇرۇلغىدەك مىسرالارنى ۋۇجۇتقا كەلتۈرگەن . شائىر ئىستىلىستىكىلىق ۋاستىلارنى قوللىنىشقا ماھىر بولۇپلا قالماي ، قاپىيە تۈزۈشكىمۇ ماھىر بولۇپ ، ئۇنىڭ شېئىرلىرىنىڭ قاپىيە ئالاھىدىلىكىنى ئىككى جەھەتتىن تەھلىل قىلىشقا بولىدۇ .
بىرىنچى ، شائىرنىڭ توق قاپىيە ئىشلىتىشتىكى تالانتى ، مۇھەممەتجان راشىدىن تىلغا باي شائىر ، تىلغا باي بولغاندىمۇ تىلنى شېئىرلىرىدا ۋايىغا يەتكۈزۈپ ئىشلەتكەن شائىر . شۇڭا ئۇنىڭ شېئىرلىرىنىڭ قاپىيىلىرى توق ھەم بىر-بىرىگە شۇنچىلىك جىپسىلىشىپ كەتكەن بولۇپ ، شېئىرىي ئاھاڭدارلىقنى ۋۇجۇتقا كەلتۈرگەن .
قىرىققا باغلىنىشلىق ئىشلار تولا ،
خىسلەتلىك بىر ساندۇر «قىرىق» دېگەن ؟
سورىماي دورا ئىچسەم قىرىق قېتىم ،
بولماسمىش قىرىق ناندەك قۇرۇق يېگەن !
«قىرىق دېگەن» ، «قۇرۇق يېگەن» ، «مەكتەپنىڭمۇ» ، «بىلدۈرگىنى» ، «مىندۈرگىنى» دېگەندەك جايىغا چۈشكەن قاپىيىلەر «مەكتەپسىز خىيال قىلماڭ يۈكسىلىشنى» دېگەن شېئىرغا گۈزەللىك ۋە پاساھەت ئاتا قىلغان ، بۇ خىلدىكى قاپىيىلەر شائىرنىڭ شېئىرلىرىدا كۆپ ئۇچرايدۇ .
ئىككىنچى ، شائىرنىڭ شېئىرلىرىدا رادىف ئەڭ كۆپ ئىشلىتىلىدۇ . رادىف ئىشلىتىش ئۇيغۇر كلاسسىك شېئىرىيىتىنىڭ ئەنئەنىۋى شەكىللىرىنىڭ بىرى بولۇپ ، ئۇ توق قاپىيىنىڭ ئىچىدىكى ئايرىم بىر تۈر . رادىف ئوخشاش سۆزنىڭ شېئىر مىسرالىرىدا تەكرارلىنىپ كېلىشى بولۇپ ، ئۇ شېئىرنىڭ مەزمۇنىنى كۈچەيتىش ، گەۋدىلەندۈرۈشتە ناھايىتى مۇھىم رول ئوينايدۇ . شائىر رادىف ئىشلەتكەندىمۇ رادىفنىڭ ئالدىدىكى قاپىيىنى توق قاپىيە شەكلىدە ئالىدۇ .
سۆيۈشتىمۇ سۆيۈش بار ، سۆيۈپ قاچقان ياماندۇر ،
كۆرۈنگەننى يار تۇتۇپ كۆڭۈل ئاچقان ياماندۇر .
دۇغ چىغىنى چايقىماي ، تىكەنلىكنى بايقىماي ،
كۆرۈپ تۇرۇپ چاتقالنى ، قەدەم باسقان ياماندۇر .
يوقىرىقى مىسرا شېئىردىكى «ياماندۇر» دېگەن رادىف شېئىرنىڭ گۈزەللىكىنى ئاشۇرۇپلا قالماي شېئىرغا يۈكسەك ئاھاڭدارلىق ئاتا قىلغان بولۇپ ، شائىرنىڭ مەقسىتى «ياماندۇر» سۆزى بىلەن تېخىمۇ ۋايىغا يەتكەن . شائىرنىڭ «يوقاتتىم» ، «ياشىسۇن» ، «بالىلار» ، «ياشاۋەر» ، قاتارلىق نۇرغۇن لىرىكىلىرى ۋە كۆپلىگەن غەزەللىرى ۋە «مائارىپ» ، «خۇراپات» قاتارلىق مۇخەممەسلىرى رادىفلىق يېزىلغان بولۇپ ، بۇ خىل ئالاھىدىلىكنى شائىرنىڭ بەدىئىي تالانتىدىن ئايرىپ قارىغىلى بولمايدۇ .
قىسقىسى ، مۇھەممەتجان راشىدىن شېئىرلىرى تىلىنىڭ ئويناق ، رەڭدارلىقى ، نەپىسلىكى ، ئىشلىتىلگەن ئىستىلىستىكىلىق ۋاستىلىرىنىڭ گۈزەللىكى ، ئەكس ئەتتۈرگەن مەزمۇنىنىڭ مول ۋە چوڭقۇرلىقى بىلەن ئۇيغۇر شېئىرىيىتىدە بۈگۈنكى دەۋر ئۇيغۇر شېئىريىتىنىڭ بايراقدارى ، بولۇشقا مۇناسىپتۇر .

«شىنجاڭ يازغۇچىلىرى» ژۇرنىلى ، 2009- يىل ، 1- ساندىن ئېلىندى  .