گەرچە  بۇ كەسىپكە تېخى يېڭىياچە بولساممۇ، كەسپىمگە بولغان ئوتتەك ئىشتىياقىم سەۋەبلىك بۇ توغۇرلۇق كوتۇلداشنى ياخشى كۆرىمەن، قېرىنداشلارغا ئازغىنە نەپ بەرسە، مەقسەد تامام!

  ئوچۇق  كود  بولسا  بىر  تۈرلۈك  ئۇنۋېرسال  تەتقىقات  سۇپىسى، بىر  تۈرلۈك  ئاممىۋى  پايدىلىنىش  سۇپىسى، بىر  تۈرلۈك  ئورتاق  تەرەققىي  قىلدۇرۇش  سۇپىسىدۇر. مەلۇم  بىر  پارتىزان  گۇرۇپپا  ياكى  ھەۋەسكار تەرىپىدىن  خالىسانە  ياكى  مەلۇم  ئورگان  تەرىپىدىن  مەقسەتلىك  ۋە  ياكى  مەلۇم  دۆلەت  تەرىپىدىن  غەرەزلىك  تەرەققى  قىلدۇرۇلغان  مەلۇم  پروگىرامما  تىلى  ياكى  مەلۇم  يۇمشاق  دېتالنىڭ  تەگ  كود  يەنى،  يادرو  كود  قىسىمىنى  پۈتۈنلەي  سىرتقا  ئاشكارىلاپ  بارلىق  كەسىپ  ئەھلىلىلرى  ئورتاق  پايدىلىنالايدىغان،  ئۆز  ئالدىغا  كېڭەيتەلەيدىغان  ھالەتكە  ئەكىلىشتىن  ئىبارەت .  ئەلۋەتتە  كودنىڭ  سىرتقا  ئېلان  قىلىنىشى  مەلۇم  نۇقتىدىن  ئېيتقاندا،  مەزكۇر  تېخنىكىغا  غايەت زور  تەرەققى  قىلىش،  كېڭىيىش  پۇرسىتى  ئېلىپ  كېلىدۇ.  تۆۋەندە  بىز  سۆزلىرىمىزنىڭ  دەلىلى  سۈپىتىدە  بىر  قىسىم  ئوچۇق  كود  سېستىمىسى  ۋە  تېخنىكىللىرىنى  تونۇشتۇرۇپ  ئۆتىمىز.

1.كۆچمە  سۇپىدىكى  راك  ھۈجەيرىسى  ئاندرويىت(Android)  ئوچۇق  كود  سېستىمىسى

  ئالما  شىركىتىنىڭ  ئۈزلۈكسىز  كېڭىيىۋاتقان  بازار  مونوپوللىقىنى  چەكلەش  ياكى  باشقا  مەقسەدلەر  بىلەن  Google  شىركىتى  تەرىپىدىن  سىرىتقا  ئېلان  قىلىنغان  مەزكۇر  سېستىما،  دەرىجىدىن  تاشقىرى  تېز سۈرئەتتە  تارقىلىپ  قىسقىغىنە  5  يىلغا  يەتمىگەن  ۋاقىت  ئىچىدە  دۇنيا  ئەقلى  يانفون  بازىردىكى  ئالما  شىركىتىنىڭ  بىردىنبىر  كۈچلۈك  رىقابەتچىسى  بولۇپ  قالدى.  گەرچە  ئالما  شىركىتى  ئىقتىسادى  قىممەت  يارىتىش  ۋە  باشقا  جەھەتلەردە  يەنىلا  ئىزچىل  مونۇپوللۇق  ئورنىنى  ساقلاپ  قالغان  بولسىمۇ،  Android  ئوچۇق  كود  سېستىمىسىنىڭ  ھېچ  چەكلىمىسىز  ھالدا  دۇنيا  كۆچمە  ئۈسكۈنىلەر  بازىردا  ئەركىن  كېزىپ  يۈرۈشىنىڭ  ئالما  شىركىتىگە  كەلتۈرگەن  زىيىنىنى  ھەرگىز  تۆۋەن  مۆلچەرلىيەلمەيمىز. 

  تۆۋەندە  مەن  ئۆزۈم  بىلگىنىمچە  ئازىراق  بولسىمۇ  مەزكۇر  ئوچۇق  كود  سېستىمىسىنىڭ  تارقىلىشى  ۋە  سەۋەبىنى  تونۇشتۇرۇپ  ئۆتەي:

  ھەممىمىزگە  مەلۇمكى،  ئالما  تۇنجى  ئەۋلاد  ئەقلى  يانفونى  بىلەن  بولۇپمۇ  تۇنجى  ئەۋلاد  پەد(iPad)  بىلەن  دۇنيانى  تىتىرتىۋەتتى.  شۇنىڭدىن  ئېتىبارەن  ئالما  دەۋىرى  باشلاندى.  ئەمما  شۇنى  جەزىم  قىلىپ  ئېيتالايمىزكى،  ئەقلى  كۆچمە  ئۈسكۈنە  سېستىمىسى  ھەرگىزمۇ  ئالمىنىڭ  پاتنېتلىق (يەنى  ئۆزى  تەتقىق  قىلغان)تېخنىكىسى  ئەمەس.  بەلكى  خېلى  بۇرۇنلا  باشقا  ئېلىكتىرون  تېخنىكا  شىركەتلەر  تەرىپىدىن تەتقىق  قىلىنغان  ۋە  ئەمەلگە  ئېشىپ  بولغان  تېخنىكىدۇر. بىراق  Steve Jobs نىڭ  كاللىسى  ئىشلەپ  كېتىپ  ئۇدۇل  مۇشنى  باشتا  ئېتىۋالغان  يېرى  بار  شۇ!  شۇنداق،  ئالما  شىركىتىنىڭ  بىراقلا  كۆتۈرۈلۈپ  كېتىشى، بولۇپمۇ  ئىناۋىتىنىڭ  ئۆسۈشى  بىلەن  تەڭ  پېيىنىڭمۇ  شىددەت  بىلەن  ئۆسۈشى – شىركەت  پەقەت  پاي  بىلەن  ئۆرە  تۇرىدىغان  IT  ساھەسى،  بولۇپمۇ  ئامېرىكا  شىركەتلىرى  ئۈچۈن  غايەت  زور  بېسىم  ئېلىپ  كېلەتتى.  ئۇنى  دىمىگەندىمۇ  ئەينى  ۋاقىتتكى  گىگانىت  كۆچمە  ئۈسكۈنە  شىركەتلىرىدىن  NOKIA،  موتورولوﻻ(MOTROLLA)، فىلپىس(PHILPS)  قاتارلىق  شىركەتلەرنى  بىراقلا  سەھنىدىن  چۈشۈرىۋەتكەن  ئالما،  شۇ ھالىتىدە  توسالغۇسىز  ئىلگىرىلىگەن  بولسا  ئاقىۋىتىنى  تەسەۋۋۇر  قىلىش  قىيىن  بولاتتى.  لېكىن  ئىش  ئۇنداق  ئاسان  بولمىدى. Google دۇنيادىكى  ئەڭ  ئىلغار  ئىزدەش  ماتورىنىڭ  ئېگىسى  دەرھال  تۇتۇش  قىلىپ  ئارقىغا  ئۇلاپلا  ئاندرويىد(Android) نى  ئېلان  قىلدى،  ئېلان  قىلغاندىمۇ  ھەقسىز  دەڭە  تېخى! ئالما  يانفون – پەدلىرىنىڭ  شىددەت  بىلەن  بازار  ئىگىلىشىگە  چىداپ  تۇرالمايۋاتقان  نۇرغۇن  شىركەتلەر  كەينى – كەينىدىن  ئەقلى  يانفونلارنى  ئېلان  قىلىشقا  باشلىدى.  شۇلاردىن  ئاندرويىد  سېستىمىسىنىڭ  ئەڭ  يارقىن  نامايەندىسى  سۈپىتىدە  سامسوڭ  گىلەكسىي  (SAMSUNG GALAXY)  يانفونلىرى ئالما  يانفونىنىڭ  كەينىدىنلا  بازارغا  كىردى  ۋە  ئالمىغا  كۈچلۈك  خىرىس  ئېلىپ  كەلدى.  تېخى  ئۆتكەن  يىلىغىچە  داۋاملاشقان  ئۇزۇنغا  سوزۇلغان  ئالما  بىلەن  سامسۇڭنىڭ  جېڭى  (  Apple  VS  SAMSUNG  )  بىزگە  قاراڭغۇ  ئەمەس. 

    Google  ئەنە  شۇنداق  ئازغىنە  مەبلەغ  بىلەن  بىر  سېستىمىنى  ھەقسىىز  سىرتقا  ئېلان  قىلىۋىتىشى  ھەرگىزمۇ  گۇگېلنىڭ  مەردلىكى  ياكى  دۇنيا  ئۇچۇر-تېخنىكا  ساھەسىگە  قىلغان  ساخاۋەتلىك  ياردىمى  ئەمەس،  بەلكى  كىچىككىنە  زىياندىن  كېچىپ  كۈشەندىللىرىنى  ئۆز-ئارا  جەڭگى-جېدەلگە  سېلىۋىتىپ،  توپىلاڭدىن  توقاچ  ئوغىرلاشتۇر. شۇنداق،  ئەمەلىيەتمۇ  دەل  شۇنداق  بولدى. گەرچە  گەرچە  ئالما  يەنىلا  تىك  دىئاگىراممىلىق  تەرەققىيات  ھالىتىنى  ساقلاپ  قالغان  بولسىمۇ  SAMSUNG  بىلەن  ئېلىپ  بارغان  دەۋالىرى  ۋە  سەپلىمىسى، سۈپىتى  ئالمىدىن  قەتئى  قېلىشمايدىغان  گىلەكسىي  يانفونلىرىنىڭ  بازارغا  شىددەت  بىلەن  ئېقىپ  كىرىشى،  تېخمۇ  مۇھىمى  جۇڭگودەك  بىر  غايەت زور  يانفون  ئىستىمال  بازىرىدا  ئاندرويىد  سېستىمىسىدىن  پايدىلىنىپ  ياسالغان  ساختا  ماركىلىق  يانفونلارنىڭ  تۆكمە  بولۇپ  كېتىشى،  ئالما  شىركىتىنىڭ  نۇرغۇن  زېھنىنى،  مەبلىغىنى،  ۋاقتىنى  خورىتىۋەتتى  ياكى  سوزۇۋەتتى.  بۇ جەرياندا،  بولۇپمۇ ئالدىنقى  يىلىدىن  بۇيان  كەينى-كەينىدىن  ئېلان  قىلىنغان  گۇگېل  مەھسۇلاتلىرى گۇگېلنىڭ پېيىنىڭ  بازاردا  شىددەت  بىلەن  ئۆسۈشىگە  سەۋەپ  بولدى.  قىسقىسى،  سىرتقا  ئېچىۋىتىلگەن  بۇ  سېستىما  ئاندرويىد  (android)  نى  دەستەك  قىلغان  پۈتۈن  دۇنيادىكى  ئاندرويىد  ئوچۇق  كودىدىن  پايدىلانغانلار  بىر  تەرەپ  ئالما  شىركىتى  ۋە  ئالما  ھەۋەسكارلىرى  بىر  تەرەپ  بولۇپ  كەسكىن  تېخنىكا  ئۇرۇشىنى  داۋاملاشتۇرماقتا. 

2.لىنۇكس(linux)  ئوچۇق  كود  مەشغۇلات  سېستىمىسى

   
  ئىلگىركى  ماقالىمىزدا  توختالغىنىمىزدەك  (Microsoft  (windows  مەشغۇلات  سېستىمىللىرىنىڭ  ئەشەددى  كۈشەندىسى  ۋە  كۈشەندىللىرىنىڭ  ئانىسى  لىنۇكىس  Linux  مەشغۇلات  سېستىمىسى،  ئۆزىنىڭ  ئۆچۇق  كودلۇق  بولۇشتەك  ئارتۇقچىلىقى  بولغاچ،  تا ھازىرغىچە  ئىزچىل  شىددەتلىك  تەرەققىيات  باسقۇچىدا  تۇرماقتا.  شۇسەۋەبتىن  گەرچە  مەلۇم  بىر  ئورگان  تەرىپىدىن  زور  كۈچ  بىلەن  قوللاپ-قۇۋۋەتلەنمىگەن  بولسىمۇ،  ھازىرغىچە  مىكروسوفت  شىركىتىنىڭ  بىردىن – بىر  خەتەرلىك  كۈشەندە  مەنبەسى  بولۇپ  كەلدى.  ئەڭ  خەتەرلىك  بولغىنى،  مەزكۇر  مەشغۇلات  سېستىمىسى  ئەسلىدىنلا  ئوچۇق  كودلۇق  بولغاچقا،  بىر  ئۆزى  خىرىس  ئەكىلىپلا  قالماستىن  خۇددى  چۇما  ۋىرۇسىدەك  يۇقۇملۇق  ھالدا  تارقىلىپ،  ناھايىتى  تېزلا  ئونلىغان،  يۈزلىگەن  شاخچىلارغا  بۆلۈنۈپ  كېڭىيىپ  كەتتى.  بۇنىڭلىق  بىلەن  دۇنيادا  لىنۇكىس  كودىنى  يادرو  قىلىپ  كېڭەيگەن ،  ئادەمنىڭ  ئېغىزىغىمۇ  كەلمەيدىغان  ئاجايىپ  غەلىتە  مەشغۇلات  سېستىمىللىرى  بارلىققا  كەلدى.  بۇ  خىل  تېز  تارقىلىش  مىكروسوفىت  MicroSoft  قا  غايەت  زور  زىيان  ۋە  بېسىم  ئېلىپ  كەلدى  . 

  لىنۇكستىن  مىكرسوفىتقا  كەلگەن  ئەڭ  چوڭ  خىرىس  ئاساسلىقى  مۇنداق  ئىككى  تەرەپتىن  بولىدۇ.  
  (1)  لىنۇكىس  سېستىمىللىرىنىڭ  بازار  ئىگىلىشى.  مەسىلەن،  يەنە  بىر  گىگانىت  شىركەت  ئالمىنىڭ  ئەڭ  يارقىن  مەھسۇلاتىنىڭ  بىرى  بولغان  Mac OS X  شۇ  تاپتا  دۇنيا  كومپىيۇتېر  بازىرىغا  كەڭ  تارقالماقتا.  ئەمەلىيەتتە  بۇ  ئانچە  چوڭ  مەسىلە  ئەمەس،  چۈنكى  مۇقىم  كۈچ  بىلەن  قوللايدىغان  بىر  كۈچلۈك  ئارقا  تېرەك  بولمىغاچ،  لىنۇكس  مەشغۇلات  سېستىمىسى  كۆرۈنمە  يۈز  ۋە  باشقا  تەرەپلەردىن  يەنىلا  ۋىندوۋس  Windows  تەك  ئالقىشقا  ئېرىشىپ  كەتمەيتتى.  
    (2)  خاككىرلىق  ھۇجۇملىرى. ئەڭ  ئاساسلىق  خەۋپ  دەل  مۇشۇ  يەردىن  كېلەتتى.  لىنۇكىسنىڭ  ئەركىن  ئازادىلىكى  خاككىرلار  ئۈچۈن  ناھايىتى  ياخشى  بولغان  ۋىرۇس  ياساش  مۇھىتى  يارىتىپ  بەردى.  بۇ  خىل  پايدىلىق  شارائىتتا  دۇنيانىڭ  ھەرقايسى  جايلىرىدىكى  ياخشى  ياكى  يامان نىيەتلىك  كومپيۇتېر  ھەۋەسكارلىرى  غەرەزلىك  ياكى  غەرەزسىز  ھالدا  Windows  مەشغۇلات  سېستىمىسىدىكى  كومپيۇتېر، مۇلازىمىتېر  ۋە  باشقا  ئۈسكۈنىلەر  ئۈچۈن  ناھايىتى  خەتەرلىك  ۋىروسلارنى  ياساپ  كەلمەكتە.  ھەتتا  بۇ  خەتەر  شۇ دەرىجىگە  بېرىپ  يەتكەنكى،  دۇنيانىڭ  ھەرقايسى  جايلىرىدىكى  كومپىيۇتېر  ئىشلەتكۈچىلەرگىلا  ئەمەس،  FaceBook ، Google ،MicroSoft  قاتارلىق  تەپسە  تەۋرىمەيدىغان  گىگانت  شىركەتلەرگە،  ھەتتا  ھەرقايسى  دۆلەتلەرنىڭ  ھۆكۈمەت  ۋە  ھەربى  ئورگانلىرىغا  قەدەر  زور  خىرىس  ئېلىپ  كەلمەكتە. 

3. ئوچۇق  سۇپىلىق  تور  پروگىرامما  تىلى – php

  بۇرۇنقىنى  قويۇپ  مىلادىيە  1970-يىلىنى  كومپيۇتېر  تەرەققىياتىنىڭ  باشلىنىش  نۇقتىسى  دەپ  قارىساق،  ماشىننى  بويسۇندۇرۇش  ۋە  ئالاقە  قىلىش  ئۈچۈن  ئىنسانىيەت  مىسىلسىز  تىرىشچانلىق  كۆرسەتتى ،  يېڭىلىقلارنى  مەيدانغا  كەلتۈردى،  ئۇچۇر  تېخنىكىسىنىڭ  ئېھتىياجى  ئۈچۈن  بارلىققا  كەلگەن  ئېنتىرنىت  ئۇچۇر -  تېخنىكا  (information  technology)  ساھەسىدە  ئۆزخاسلىقى  بىلەن  ناھايىتى  قىزغىن  ئالقىشلانغان،  شۇنداقلا  ئىنتايىن  تېز  سۈرئەتتە  تەرەققى  قىلغان  ھەم  قىلىۋاتىدۇ.  ئۆز نۆۋىتىدە  مەزكۈر  تۈر  (ئېنتىرنىت)نىڭ  ئېھتىياجى  ئۈچۈن  ئونلىغان ،  يۈزلىگەن  تور  پروگىرامما  تىللىرى  بارلىققا  كەلدى،  ئەنە  شۇلارنىڭ  بىرى  تونۇشتۇرۇش  ئوبىيكتىمىز  PHP  دۇر.

  نۆۋەتتە  دۇنيادىكى  ئەڭ  ئومۇملاشقان  ئوچۇق  سۇپىلىق  پىروگىرامما  تىلى  PHP  بولۇپ،  1995- يىلى  ئەڭ  دەسلەپكى  ئىپتىدائى  نۇسخىسى  دۇنياغا  كۆز  ئاچقان ،  ئۇ  نۆۋەتتىكى  تور  پروگىرامما  تىللىرى  ئىچىدە  غايەت  زور  ئابرويغا  ئىگە.  ئەڭ  مۇھىمى،  بۇ  بولسا  بىر  ئوچۇق  كودلۇق  پروگىرامما  ھىسابلىنىدۇ.  ASP/VB  قاتارلىق  سەل  كونا  ھىسابلىنىدىغان  پروگرامما  تىللىرىغا  نىسبەتەن،  PHP  گەرچە  تارىخى  ئوخشاشلا  ئۇزۇن  بولسىمۇ،  تا ھازىرغا  قەدەر  ئىزچىل  تەرەققىيات  باسقۇچىدا  تۇرۇپ  كەلمەكتە.  PHP  نىڭ  ئوچۇق  كودلۇق  بولغانلىقى  سەۋەبلىك،  پايدىلىنىش  مەنبەلىرى  مول  بولغاندىن  باشقا،  فۇنكىسىيە  ناملىرى،  قىممەت  بىرتەرەپ  قىلىش،  بېرىش  ئۇسلۇبى،  قىسقىسى،  بارلىق  لوگىكىسى  ناھايىتى  ئاددى  ۋە  قوللىنىشچان  بولۇپ،  كىشىگە  ئىنتايىن  يېقىشلىق  تۇيغۇ  بېرىدۇ.  شۇ  سەۋەبتىن  PHP  نۆۋەتتە  دۇنيادىكى  ئەڭ  مودا  ۋە  ئەڭ  ئاسان  تور  پروگىرامما  تىللىرىنىڭ  بىرى  ھىسابلىنىدۇ. 

  يىغىپ  ئېيتقاندا،  يۇمشاق  دېتالنى  ياكى  مەلۇم  سېستىمىنى  ئوچۇق  كودلۇق  ئېلان  قىلغاندا،  مەھسۇلاتىڭىز  ناۋادا  كومپىيۇتېر  ھەۋەسكارلىرىنىڭ  ياقتۇرۇشىغا  ئېرىشىپ  قالسا،  بۇ  مەھسۇلات  سىز  ئويلاپمۇ  باقمىغان  دەرىجىدە  شۇنداق  تېز  تەرەققى  قىلىدۇكى،  سىزنىڭ  ئۇنىڭ  ئۈچۈن  ئىزتىراپ  چېكىشىڭىز  ھاجەتسىز  بولۇپ  قالىدۇ.  ئەمما  يەنە  شۇنىمۇ  ھېس  قىلىسىزكى،  ئۇ  ناھايىتى  تېزلا  ئېچىنىشلىق  ھالدا  ئومۇمنىڭ  مۈلكىگە  ئايلىنىپ  سىزگە  تەۋە  بولماي  قالىدۇ. ئەلۋەتتە  بۇ  دېگەنلىك،  سىز  پۈتۈنلەي  پايدىلىنالمايسىز  دېگەنلىك  ئەمەس،  قالغىنى  ئۆزىڭىزنىڭ  ئىقتىدارىڭىزغا  باغلىق.

پايدىلانغان  مەنبەلەر:  بەزى  ئۇقۇملارنى  ھەرقايسى  ئىزدەش  ماتورلىرىدىن  ئىزدەپ  كۆردۈم/  ئومۇمىي  جەھەتتىن  نەدىن  بىلىۋالغان  ئېسىمدە  يوق،  دەرس  جەريانىدا  قۇلاققا  پىشىپ  قالغان  گەپلەر.