قىتان خانلىقىدىكى ئۇيغۇرلار

يۈسۈپجان ياسىن

-                     توڭگۇس تىللىق خەلىقلەرنىڭ بىرى بولغان قىتانلار ئەسلىدە لياۋخې دەرياسى بويىدا ياشايتى.ئۇلار مىلادىيە 10-ئەسىردە قۇدرەتلىك بىر سىياسىي كۈچ سۈپىتىدە تارىخ سەھنىسىگە چىقىشتىن بۇرۇن،ئىلگىرى-كېيىن بۇلۇپ ئاۋارلار،كۆك تۈرۈكلەر ۋە ئۇيغۇرلارنىڭ ھۆكۈمرانلىقىدا بولغان.

ھېتلېر 2-دۇنيا ئۇرۇشىدا كوممۇنىسلارغا قارشى مۇسۇلمان قوراللىق كۈچلىرىدىن پايدىلىنىپ سوۋېت ئىتتىپاقى بىلەن ئۇرۇش قىلغان،لېكىن مۇتلەق كۆپ ساندىكى تارىخشۇناسلار ھېتلىرنىڭ بۇ قارارىنىڭ نەچچە ئون يىلدىن كېيىن ئامىرىكىدا «11-سىنتەبىر»نىڭ يۈز بېرىشىنىڭ يۇشۇرۇن سەۋەبى بۇلۇپ قېلىشىنى ھەرگىز پەرەز قىلالمىغان.

Ba·Nominjimid

 (موڭغۇليە)

شىمالى يايلاقتىكى قۇدرەتلىك ھونلار توختىماستىن سەدىچىننىڭ ئەتىراپىغا كىلىپ بۇلاڭ -تالاڭ  قىلاتتى.ئۇلار ئات مىنىپ ئوقيا ئېتىشقا،تۈزلەڭلىكلەردە ئۇرۇش قىلىشقا ماھىر بولغانلىقى،ئۇنىڭ ئۈستىگە قانداق تىز كىلىپ ھۇجۇم قىلغان بولسا،يەنە شۇنداق تىزلىكتە غايىپ بۇلۇپ،تۇتۇق بەرمەيتتى.

ئۇيغۇرلار بۇددا دىنىغا ئېتىقاد قىلىش بىلەن بىر ۋاقىتتا يەنە مانى دىنى، زوروئاستىر دىنى قاتارلىق دىنلارغا ئېتىقاد قىلغان بولۇپ، مەدەنىيەتكە مۇناسىۋەتلىك قەدىمى مەنبەلەردىن تۈرك يېزىقى، ئۇيغۇر يېزىقى، خەنزۇ يېزىقى، كارۇشتى يېزىقى، سۈرىيە يېزىقى قاتارلىق يېزىقلاردىكى كىتاب - ماتېرىياللاردىن باشقا يەنە نۇرغۇنلىغان دىنىي كىتابلارمۇ بار

ئابدۇقەييۇم مۇسا

 تارىخىي ماتېرىياللارغا ئاساسلانغاندا، دۇنيادىكى 4 چوڭ مەدەنىيەتنىڭ بىردىنبىر ئۆزئارا ئۇچرىشىدىغان ۋە قوشۇلىدىغان نۇقتىسى غەربىي يۇرت ئىكەنلىكى ئىسپاتلاندى.

پروفېسسور لى شيەنلىن ئەپەندى: «شىنجاڭ شەرق - غەرب مەدەنىيىتى ئۆزئارا ئالمىشىدىغان مۇھىم تۈگۈن، دۇنيادىكى كۆپلىگەن ئەللەرنىڭ مەدەنىيىتى جۈملىدىن دۇنيادىكى بىر قانچە مەدەنىيەت باشلانغان جايلاردىكى مەدەنىيەتنىڭ ھەممىسى مۇشۇ جايدا ئۇچرىشىپ ئۆزئارا قوشۇلغان، چۈنكى دۇنياغا مەشھۇر  بولغان «يىپەك يولى» شىنجاڭدىن (غەربىي يۇرتتىن) ئۆتەتتى.

20-ئەسىردىن ئىلگىرىكى تارىخ كىتاپلىرىنى ئوقۇپ،غەرپ ئەللىرىنىڭ رۇسلارغا بەرگەن باھاسىنى تەتقىق قىلدىغان بولساق،شەرقتىكى كۆچمەن چارۋىچى مىللەتلەرنىڭ قۇيۇق پۇرىقىنى ھىس قىلىمىز.شەرقلىكلەر رۇسلارنى غەرپلىك دەپ قارىسا،غەرىپلىكلەر رۇسلارنى ناھايتى قۇيۇق شەرق مىللىتى ئالاھىدىلىكىگە ئىگە دەپ قارايدۇ.

«جەڭچىلىرىم! سىلەر ئەنە شۇنداق كۆپ مىللەتلەرنى،كەڭرى كەتكەن ئاشۇ زىمىنلارنى بويسۇندۇرۇش ئارقىلىق، بۇ تۈزلەڭلىكتە تۇرۇش شەرىپىگە ئىرىشتىڭلار.شۇ تاپتا مىنىڭ نۇتۇق سۆزلەش ئارقىلىق ھەركىتىڭلارغا يەنىمۇ ئىلھام  بەرگۈم كىلۋاتىدۇ،قارىماققا بۇ سىلەرگە ئارتۇقچىدەك، كالۋالىقتەك ،خۇددى سىلەر ئۆزىڭلارنىڭ قانداق ئەھۋالدا تۇرۋاتقانلىقىڭلارنى  ئۆزۇڭلار بىلمەيدىغاندەك تۇيغۇ بىرىشى مۇمكىن. توغرا،بۇ يېڭىدىن سەپكە كىرگەن يېڭى جەڭچى ئۈچۈن ياكى ئەزەلدىن ھىچبىر جەڭلەرگە قاتنىشىپ باقمىغان قۇشۇن ئۈچۈن مۇئەييەن رول ئوينايدۇ.راستىنى ئېيىتقاندا،سىلەرنىڭ قولىقىڭلارغا خوش ياققۇدەك گەپ ھىچ بىر ئىسىمگە كەلمەيۋاتىدۇ.

پىرىسكوس (يۇنان)

پىرىسكوس شەرقىي رىم ئىمپىريىسنىڭ ئەلچىسى سۈپىتىدە مىلادىيە 449-يىلى ھون ئىمپىريىسىنىڭ پايتەختىگە بېرىپ ئاتتىلا بىلەن كۆرۈشكەن.

پىرسكوس بىر دىپلۇماتقا خاس سەزگۈرلىكى بىلەن ئەينى چاغدا دۇنيادىكى ئىككى چوڭ ئىمپىرىيە ئوتتۇرسىدا ئېلىپ بىرىلىغان بۇ دىپلۇماتىيە پائالىيىتىنى خاتىرلەپ قالدۇرغان.ئۇنىڭ ئاددى سۆز-ئىبارىلىرىنىڭ ئارقىسىغا يۇشۇرۇنغان نازۇك كەيپىياتىدىن مۇشۇ ئۇچۇرشۇش بۇلۇپ ئۇزاق ئۆتمەي،شەرقىي رىمنىڭ ھونلارنىڭ قېلىچى ئاستىدا تىز پۈككەنلىكىنىڭ ھەيران قالارلىق ئىش ئەمەسلىكىنى چۈشنىش قىيىن ئەمەس.

ﺑﯘ ﺟﻪﺭﻳﺎﻧﺪﺍﻧﯘﺭﻏﯘﻧﻠﯩﻐﺎﻥ ﺗﺎﺭﯨﺨﺸﯘﻧﺎﺳﻼﺭ ﯞﻩ ﺗﺎﺭﯨﺨﻘﺎ ئاﺋﯩﺖ ئەﺳﻪﺭﻟﻪﺭ ﺑﺎﺭﻟﯩﻘﻘﺎ ﻛﻪﻟﺪﻯ . ﻣﻪﺳﯩﻠﻪﻥ ، ﻳﯜﺳﯜﭖ ﺧﺎﺱ ﻫﺎﺟﯩﭙﻨﯩﯔ << ﻗﯘﺗﺎﺩﻏﯘﺑﯩﻠﯩﻚ >> ﺩﺍﺳﺘﺎﻧﻰ ، ﻣﻪﻫﻤﯘﺕ ﻗﻪﺷﻘﻪﺭﯨﻨﯩﯔ << ﺗﯜﺭﻛﯩﻲ ﺗﯩﻠﻼﺭ ﺩﯨﯟﺍﻧﻰ >> ﻗﺎﺗﺎﺭﻟﯩﻘﻼﺭ . ﺑﯘ ﺩﻩﯞﺭﺩﻩ ﻳﻪﻧﻪ ئاﺑﺪﯗﻏﺎﭘﭙﺎ ﺑﯩﻨﻨﯩﻲ ﻫﯜﺳﻪﻳﯩﻦ ﻗﻪﺷﻘﻪﺭﻯ ( 1083 - ؟ ) ﻗﺎﺭﺍﺧﺎﻧﯩﻼﺭ ﺳﯘﻻﻟﯩﺴﯩﻨﯩﯔﺗﺎﺭﯨﺨﯩﺪﯨﻦ ئەﻳﻨﻪﻥ ﻣﻪﻟﯘﻣﺎﺕ ﺑﻪﺭﮔﯜﭼﻰ ﺑﯩﺮﺩﯨﻨﺒﯩﺮ ئاﺳﺎﺳﯩﻲ ﻣﻪﻧﺒﻪ ﺳﺎﻧﯩﻠﯩﺪﯨﻐﺎﻥ << ﺗﺎﺭﯨﺨﯩﻲ ﻛﺎﺷﯩﻐﻪﺭ >> ﻧﺎﻣﻠﯩﻖ ئەﺳﻪﺭﻧﻰ ، ﻣﯘﻫﻪﻣﻤﻪﺩ ئەﻟﻜﺎﺗﯩﺐ ﺳﻪﻣﻪﺭﻗﻪﻧﺪﻯ << ﺩﯙﻟﻪﺕ ﺳﯩﻴﺎﺳﯩﺘﯩﻨﯩﯔ ئاﺳﺎﺳﻠﯩﻖ ﯲﻟﭽﻪﻣﻠﯩﺮﻯ >> ﻧﺎﻣﻠﯩﻖ ئەﺳﻪﺭﻧﻰ ، ﻣﻪﻫﻤﯘﺩﯨﻦ ﻣﯘﻫﻪﻣﻤﻪﺩ ﺋﯩﺒﻨﻰئەﺩﻧﺎﻧﻰ << ﺗﺎﺭﯨﺨﯩﻲ ﺗﯜﺭﻛﯩﺴﺘﺎﻥ >> ﻧﺎﻣﻠﯩﻖ ئەﺳﻪﺭﻧﻰ ﻳﺎﺯﺩﻯ ( ﯞﯦﻲ ﻟﻴﺎﯕﺘﺎﯞ : << ﻗﺎﺭﺍﺧﺎﻧﯩﻼﺭ ﺳﯘﻻﻟﯩﺴﯩﻐﺎ ئاﺋﯩﺖ ﺗﺎﺭﯨﺨﯩﻲ ﻣﺎﺗﯧﺮﯨﻴﺎﻟﻼﺭ ، ﻫﯚﺟﺠﻪﺗﻠﻪﺭ ﯞﻩئۇﻻﺭﻧﯩﯔ ﺗﻪﺗﻘﯩﻖ ﻗﯩﻠﯩﻨﯩﺶ ئەﻫﯟﺍﻟﻰ >> ، << ﺷﯩﻨﺠﺎﯓ ئۇﻧﯩﯟﯦﺮﺳﯩﺘﯧﺘﻰ ﺋﯩﻠﻤﯩﻲﮊﯗﺭﻧﯩﻠﻰ >> < ﺧﻪﻧﺰﯗﭼﻪ > 1982 - ﻳﯩﻞ 1 - ﺳﺎﻥ ، 44 - ﺑﻪﺕ ) .

ئۇﻳﻐﯘﺭ ﺗﺎﺭﯨﺨﺸﯘﻧﺎﺳﻠﯩﻘﻰ ئۇﻳﻐﯘﺭ ﻣﻪﺩﻩﻧﯩﻴﻪﺕ ﺗﺎﺭﯨﺨﯩﻨﯩﯔ ﺑﯩﺮ ﻗﯩﺴﻤﻰ ، ئۇﻳﻐﯘﺭﺷﯘﻧﺎﺳﻠﯩﻖﺋﯩﻠﻤﯩﻨﯩﯔ ﻣﯘﻫﯩﻢﺗﻪﺭﻛﯩﺒﯩﻲ ﻗﯩﺴﻤﻰ . ئۇﻳﻐﯘﺭ ﺧﻪﻟﻘﻰ ئۇﺯﺍﻕ ﺗﺎﺭﯨﺨﯩﻲ ﺗﻪﺭﻩﻗﻘﯩﻴﺎﺕ ﺟﻪﺭﻳﺎﻧﯩﺪﺍ ﺗﺎﺭﯨﺨﯩﻲ ﯞﻩﻗﻪﻟﻪﺭ ، ﺷﻪﺧﺴﻠﻪﺭ ، ﻫﺎﺩﯨﺴﯩﻠﻪﺭ ﻫﻪﻗﻘﯩﺪﯨﻜﻰﺧﺎﺗﯩﺮﯨﻠﻪﺭ ، ﺭﯨﺴﺎﻟﯩﻠﻪﺭ ﯞﻩ ﻛﯩﺘﺎﺑﻼﺭﻧﻰ ﻳﯧﺰﯨﭗ ، ئۇﻳﻐﯘﺭ ﺗﻪﺯﻛﯩﺮﯨﭽﯩﻠﯩﻜﯩﻨﻰ ﺷﻪﻛﯩﻠﻠﻪﻧﺪﯛﺭﺩﻯ ، ﺗﺎﺭﯨﺨﺸﯘﻧﺎﺳﻠﯩﻘﯩﻨﻰ ﺭﺍﯞﺍﺟﻼﻧﺪﯗﺭﺩﻯ . ﻟﯧﻜﯩﻦ ﺗﻪﺑﯩﺌﯩﻲ ﻫﺎﺩﯨﺴﯩﻠﻪﺭ ، ﺋﯩﺠﺘﯩﻤﺎﺋﯩﻲ ، ﺳﯩﻴﺎﺳﯩﻲ ﯞﻩﻗﻪﻟﻪﺭ ﺗﯜﭘﻪﻳﻠﯩﺪﯨﻦﺗﺎﺭﯨﺨﯩﻲ ﻣﯩﺮﺍﺳﻠﯩﺮﯨﻤﯩﺰﻧﯩﯔ ﻣﯘﺗﻠﻪﻕ ﻛﯚﭖ ﻗﯩﺴﻤﻰ ﺩﻩﯞﺭﯨﻤﯩﺰﮔﻪ ﻳﯧﺘﯩﭗ ﻛﯧﻠﻪﻟﻤﯩﮕﻪﻥ ﺑﻮﻟﺴﯩﻤﯘ ، ئۇﻳﻐﯘﺭ ﺗﺎﺭﯨﺨﺸﯘﻧﺎﺳﻠﯩﻘﻰ ﻫﻪﺭ ﻗﺎﻳﺴﻰ ﺩﻩﯞﺭﻟﻪﺭﺩﻩ ﯲﺯ ئاﺭﺍ ﯞﺍﺭﯨﺴﻠﯩﻖ ﻗﯩﻠﯩﺶ ﯞﻩ ﻳﯧﯖﯩﻼﺵ ﺑﻮﻳﯩﭽﻪﺗﻪﺭﻩﻗﻘﯩﻲ ﻗﯩﻠﯩﭗ ﻛﻪﻟﺪﻯ .