ﻛﯜﺭﻩﺵ ﺗﺎﻫﯩﺮ
( ﺷﯩﻨﺠﺎﯓ ﺋﯩﺠﺘﯩﻤﺎﺋﯩﻲ ﭘﻪﻧﻠﻪﺭ ئاﻛﺎﺩﯦﻤﯩﻴﯩﺴﻰ ﺗﯩﻞ ﺗﻪﺗﻘﯩﻘﺎﺕ ئوﺭﻧﯩﺪﯨﻦ )
ئۇﻳﻐﯘﺭ ﺗﺎﺭﯨﺨﺸﯘﻧﺎﺳﻠﯩﻘﻰ ئۇﻳﻐﯘﺭ ﻣﻪﺩﻩﻧﯩﻴﻪﺕ ﺗﺎﺭﯨﺨﯩﻨﯩﯔ ﺑﯩﺮ ﻗﯩﺴﻤﻰ ، ئۇﻳﻐﯘﺭﺷﯘﻧﺎﺳﻠﯩﻖﺋﯩﻠﻤﯩﻨﯩﯔ ﻣﯘﻫﯩﻢﺗﻪﺭﻛﯩﺒﯩﻲ ﻗﯩﺴﻤﻰ . ئۇﻳﻐﯘﺭ ﺧﻪﻟﻘﻰ ئۇﺯﺍﻕ ﺗﺎﺭﯨﺨﯩﻲ ﺗﻪﺭﻩﻗﻘﯩﻴﺎﺕ ﺟﻪﺭﻳﺎﻧﯩﺪﺍ ﺗﺎﺭﯨﺨﯩﻲ ﯞﻩﻗﻪﻟﻪﺭ ، ﺷﻪﺧﺴﻠﻪﺭ ، ﻫﺎﺩﯨﺴﯩﻠﻪﺭ ﻫﻪﻗﻘﯩﺪﯨﻜﻰﺧﺎﺗﯩﺮﯨﻠﻪﺭ ، ﺭﯨﺴﺎﻟﯩﻠﻪﺭ ﯞﻩ ﻛﯩﺘﺎﺑﻼﺭﻧﻰ ﻳﯧﺰﯨﭗ ، ئۇﻳﻐﯘﺭ ﺗﻪﺯﻛﯩﺮﯨﭽﯩﻠﯩﻜﯩﻨﻰ ﺷﻪﻛﯩﻠﻠﻪﻧﺪﯛﺭﺩﻯ ، ﺗﺎﺭﯨﺨﺸﯘﻧﺎﺳﻠﯩﻘﯩﻨﻰ ﺭﺍﯞﺍﺟﻼﻧﺪﯗﺭﺩﻯ . ﻟﯧﻜﯩﻦ ﺗﻪﺑﯩﺌﯩﻲ ﻫﺎﺩﯨﺴﯩﻠﻪﺭ ، ﺋﯩﺠﺘﯩﻤﺎﺋﯩﻲ ، ﺳﯩﻴﺎﺳﯩﻲ ﯞﻩﻗﻪﻟﻪﺭ ﺗﯜﭘﻪﻳﻠﯩﺪﯨﻦﺗﺎﺭﯨﺨﯩﻲ ﻣﯩﺮﺍﺳﻠﯩﺮﯨﻤﯩﺰﻧﯩﯔ ﻣﯘﺗﻠﻪﻕ ﻛﯚﭖ ﻗﯩﺴﻤﻰ ﺩﻩﯞﺭﯨﻤﯩﺰﮔﻪ ﻳﯧﺘﯩﭗ ﻛﯧﻠﻪﻟﻤﯩﮕﻪﻥ ﺑﻮﻟﺴﯩﻤﯘ ، ئۇﻳﻐﯘﺭ ﺗﺎﺭﯨﺨﺸﯘﻧﺎﺳﻠﯩﻘﻰ ﻫﻪﺭ ﻗﺎﻳﺴﻰ ﺩﻩﯞﺭﻟﻪﺭﺩﻩ ﯲﺯ ئاﺭﺍ ﯞﺍﺭﯨﺴﻠﯩﻖ ﻗﯩﻠﯩﺶ ﯞﻩ ﻳﯧﯖﯩﻼﺵ ﺑﻮﻳﯩﭽﻪﺗﻪﺭﻩﻗﻘﯩﻲ ﻗﯩﻠﯩﭗ ﻛﻪﻟﺪﻯ .
ﺑﺎﻳﺎﻥ ﻗﯩﻠﯩﺸﻘﺎ ئاﺳﺎﻥ ﺑﻮﻟﺴﯘﻥ ﯴﭼﯜﻥ ، ئۇﻳﻐﯘﺭ ﺗﺎﺭﯨﺨﻰ ئۇﻳﻐﯘﺭ ﺗﺎﺭﯨﺨﯩﺪﯨﻜﻰ ﺩﻩﯞﺭ ﺑﯚﻟﮕﯜﭺ ئەﻫﻤﯩﻴﻪﺗﻜﻪ ﺋﯩﮕﻪ ﺑﻮﻟﻐﺎﻥﻣﯩﻼﺩﯨﻴﻪ 840 - ﻳﯩﻠﯩﺪﯨﻜﻰ ﭼﻮﯓ ﻛﯚﭼﯜﺵ ﭼﯧﮕﺮﺍ ﻗﯩﻠﯩﻨﯩﭗ ، 840 - ﻳﯩﻠﯩﺪﯨﻦ ﺋﯩﻠﮕﯩﺮﯨﻜﻰ ئۇﻳﻐﯘﺭﺗﺎﺭﯨﺨﻰ ﯞﻩ 840 - ﻳﯩﻠﯩﺪﯨﻦ ﻛﯧﻴﯩﻨﻜﻰ ئۇﻳﻐﯘﺭ ﺗﺎﺭﯨﺨﻰ ﺩﯦﮕﻪﻥ ﺋﯩﻜﻜﻰ ﺑﺎﺳﻘﯘﭼﻘﺎ ﺑﯚﻟﯜﻧﯜﭖ ، ﺗﺎﻛﻰ ﺷﯩﻨﺨﻪﻱ ﺋﯩﻨﻘﯩﻼﺑﯩﻨﯩﯔ ﺗﻪﺳﯩﺮﻯ ﺷﯩﻨﺠﺎﯕﻐﺎ ﻳﯧﺘﯩﭗ ﻛﻪﻟﮕﻪﻧﮕﻪ ﻗﻪﺩﻩﺭ ، ﻳﻪﻧﻰ 1912 - ﻳﯩﻠﯩﻐﯩﭽﻪ ﺑﺎﻳﺎﻥ ﻗﯩﻠﯩﻨﺪﻯ .

ﺑﯩﺮﯨﻨﭽﻰ ، 840 - ﻳﯩﻠﯩﺪﯨﻦ ﺋﯩﻠﮕﯩﺮﯨﻜﻰ ئۇﻳﻐﯘﺭ ﺗﺎﺭﯨﺨﻰ
ئۇﻳﻐﯘﺭﻻﺭﻧﯩﯔ ئەﺟﺪﺍﺩﻟﯩﺮﻯ ﺷﻪﺭﻗﯩﻲ ئۇﻳﻐﯘﺭﻻﺭ ( ئوﺭﺧﯘﻥ - ﻳﯧﻨﺴﻪﻱ ئۇﻳﻐﯘﺭﻟﯩﺮﻯ ) ﺑﯩﻠﻪﻥ ﻏﻪﺭﺑﯩﻲئۇﻳﻐﯘﺭﻻﺭ ( ﺗﺎﺭﯨﻢ ئۇﻳﻐﯘﺭﻟﯩﺮﻯ )ﻧﻰ ﯲﺯ ﺋﯩﭽﯩﮕﻪ ئاﻟﯩﺪﯗ . ﺷﻪﺭﻗﯩﻲ ئۇﻳﻐﯘﺭﻻﺭ ﻏﻪﺭﺑﯩﻲ ﻳﯘﺭﺗﻘﺎﻛﯚﭼﯜﭖ ﻛﻪﻟﮕﻪﻧﺪﯨﻦ ﻛﯧﻴﯩﻦ ، ﻣﯩﻠﻠﻪﺗﻠﻪﺭ ﯞﻩ ﺋﯩﺮﻗﻼﺭ ﻗﻮﺷﯘﻟﯘﭖ ، ﻏﻪﻳﺮﯨﻲ ﺗﯜﺭﻛﯩﻲ ﺧﻪﻟﻘﻠﻪﺭﺗﯜﺭﻛﻠﻪﺷﺘﻰ ، ﺗﯜﺭﻛﯩﻲ ﻗﻪﺑﯩﻠﯩﻠﻪﺭ ئۇﻳﻐﯘﺭﻻﺷﺘﻰ . ﺷﯘﯕﺎ 840 - ﻳﯩﻠﯩﺪﯨﻦ ﺋﯩﻠﮕﯩﺮﯨﻜﻰ ئۇﻳﻐﯘﺭﺗﺎﺭﯨﺨﻰ ﺷﻪﺭﻗﯩﻲ ئۇﻳﻐﯘﺭﻻﺭﻧﯩﯔ ﺗﺎﺭﯨﺨﻰ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﻏﻪﺭﺑﯩﻲ ئۇﻳﻐﯘﺭﻻﺭﻧﯩﯔ ﺗﺎﺭﯨﺨﯩﺪﯨﻦ ﺗﻪﺷﻜﯩﻞ ﺗﺎﭘﯩﺪﯗ .
1 . ﻏﻪﺭﺑﯩﻲ ئۇﻳﻐﯘﺭﻻﺭ ( ﺗﺎﺭﯨﻢ ئۇﻳﻐﯘﺭﻟﯩﺮﻯ ) ﺗﺎﺭﯨﺨﻰ
ئۇﻳﻐﯘﺭﻻﺭﻧﯩﯔ ﺗﺎﺭﯨﻢ ئوﻳﻤﺎﻧﻠﯩﻘﯩﺪﯨﻜﻰ ﺋﯧﺘﻨﯩﻚ ﺗﻪﺭﻛﯩﺒﻠﯩﺮﯨﻨﯩﯔ ﺑﯩﺮ ﻗﯩﺴﻤﻰ ﺑﻮﻟﻐﺎﻥ ﺳﻮﻏﺪﯨﻼﺭ ، ﺧﻮﺗﻪﻥ ﺳﺎﻛﻠﯩﺮﻯ ﯞﻩ ﺗﻮﺧﺮﯨﻼﺭ ﺗﺎﺭﯨﻢ ئوﻳﻤﺎﻧﻠﯩﻘﯩﺪﯨﻜﻰ ﻫﻪﺭ ﻗﺎﻳﺴﻰ ﺑﻮﺳﺘﺎﻧﻠﯩﻘﻼﺭﺩﺍ ﻳﺎﺷﺎﭖ ﻛﻪﻟﮕﻪﻥ ﯞﻩ ﺷﻪﻫﻪﺭﺩﯙﻟﻪﺗﻠﯩﺮﯨﻨﻰ ﻗﯘﺭﯗﭖ ﭘﺎﺭﻻﻕ ﻣﻪﺩﻩﻧﯩﻴﻪﺕ ﻳﺎﺭﺍﺗﻘﺎﻥ ، ﯲﺯ ﻳﯧﺰﯨﻘﯩﺪﺍ ﻧﺎﻫﺎﻳﯩﺘﻰ ﻣﻮﻝﻳﺎﺯﻣﺎ ﻳﺎﺩﯨﻜﺎﺭﻟﯩﻘﻼﺭﻧﻰ ﻗﺎﻟﺪﯗﺭﻏﺎﻥ . << ﻫﺎﺯﯨﺮ ﺳﺎﻗﻠﯩﻨﯩﯟﺍﺗﻘﺎﻥ ﺳﻮﻏﺪﻯ ﻳﯧﺰﯨﻘﯩﺪﯨﻜﻰ ﻳﺎﺯﻣﺎ ﻳﺎﺩﯨﻜﺎﺭﻟﯩﻘﻼﺭئاﺳﺎﺳﻠﯩﻘﻰ ﺩﯨﻨﯩﻲ ﯞﻩﺳﯩﻘﯩﻠﻪﺭ ، ﺋﯩﺠﺘﯩﻤﺎﺋﯩﻲ ﺋﯩﻘﺘﯩﺴﺎﺩﯨﻲ ﯞﻩﺳﯩﻘﯩﻠﻪﺭ ، ﭘﯘﻝ ، ﺗﺎﻣﻐﺎ ، ﺗﺎﺵئوﻳﻤﺎ ، ﺗﺎﻡ ﺭﻩﺳﯩﻢ ﺧﺎﺗﯩﺮﯨﻠﯩﺮﻯ ، ﺗﺎﺭﺷﺎ ﭘﯜﺗﯜﻙ ﻗﺎﺗﺎﺭﻟﯩﻘﻼﺭﻧﻰ ﯲﺯ ﺋﯩﭽﯩﮕﻪ ئاﻟﯩﺪﯗ >> ( << ﺟﯘﯕﮕﻮﺩﯨﻜﻰ ﻣﯩﻠﻠﻪﺗﻠﻪﺭﻧﯩﯔ ﻗﻪﺩﯨﻤﻜﻰ ﻳﯧﺰﯨﻘﻰ >> : 1982 - ﻳﯩﻠﻰ ﺑﯧﻴﺠﯩﯔﻧﻪﺷﺮﻯ ، 177 - ﺑﻪﺕ ) . ﺑﯘﻻﺭ ﺑﯘﺩﺩﺍ ﺩﯨﻨﻰ ، ﻣﺎﻧﻰ ﺩﯨﻨﻰ ، ﻧﯩﺴﺘﻮﺭﯨﻴﺎﻥ ﺩﯨﻨﯩﻨﯩﯔ ﺷﯩﻨﺠﺎﯕﻐﺎﺗﺎﺭﻗﯩﻠﯩﺸﻰ ، ﻣﯩﻠﻠﻪﺗﻠﻪﺭ ﻣﯘﻧﺎﺳﯩﯟﯨﺘﻰ ، ﺋﯩﻘﺘﯩﺴﺎﺩﯨﻲ ﺋﯩﺠﺘﯩﻤﺎﺋﯩﻲ ئەﻫﯟﺍﻟﻰﻗﺎﺗﺎﺭﻟﯩﻘﻼﺭﻧﻰ ﺗﻪﺗﻘﯩﻖ ﻗﯩﻠﯩﺸﺘﯩﻜﻰ ﻣﯘﻫﯩﻢ ﺗﺎﺭﯨﺨﯩﻲ ﻣﻪﻧﺒﻪﻟﻪﺭﺩﯗﺭ .
ﻗﻪﺩﯨﻤﻜﻰ ﺧﻮﺗﻪﻥ ، ﭘﯩﺸﺎﻣﺸﺎﻥ ﻗﺎﺗﺎﺭﻟﯩﻖ ﺟﺎﻳﻼﺭﺩﯨﻜﻰ ﺳﺎﻛﻼﺭ ﻣﯩﻼﺩﯨﻴﯩﺪﯨﻦ ﺑﯘﺭﯗﻧﻘﻰ 3 - ئەﺳﯩﺮﺩﯨﻦ ﻣﯩﻼﺩﯨﻴﻪ 4 - ، 5 - ئەﺳﯩﺮﻟﻪﺭﮔﯩﭽﻪ ﻗﺎﺭﯗﺷﺘﻰ ﻳﯧﺰﯨﻘﯩﻨﻰ ﻗﻮﻟﻼﻧﻐﺎﻥ . ﻗﺎﺭﯗﺷﺘﻰﻳﯧﺰﯨﻘﯩﺪﯨﻜﻰ ﻣﺎﺗﯧﺮﯨﻴﺎﻟﻼﺭ ﺷﯘ ﺩﯙﻟﻪﺗﻠﻪﺭﻧﯩﯔ ﻫﻪﺭ ﻗﺎﻳﺴﻰ ﺟﻪﻫﻪﺗﻠﯩﺮﯨﮕﻪ ئاﺋﯩﺖ ﺩﯨﻨﺪﯨﻦ ﺧﺎﻟﯩﻲ ﺑﻮﻟﻐﺎﻥ ﻣﺎﺗﯧﺮﯨﻴﺎﻟﻼﺭﺩﯗﺭ . ﻣﯩﻼﺩﯨﻴﻪ 6 - ئەﺳﯩﺮﺩﻩ ﺧﻮﺗﻪﻥ ﺳﺎﻛﻠﯩﺮﻯ ئۇﺩﯗﻥ ﻳﯧﺰﯨﻘﯩﻨﻰ ﺋﯩﺸﻠﻪﺗﺘﻰ . ئۇﺩﯗﻥ ﻳﯧﺰﯨﻘﯩﺪﺍﻳﯧﺰﯨﻠﻐﺎﻥ ﻳﺎﺩﯨﻜﺎﺭﻟﯩﻘﻼﺭﻧﯩﯔ ﻛﯚﭘﯩﻨﭽﯩﺴﻰ << ﺳﯘﯞﺍﺭﺍ ﻧﺎﺑﺎﺳﺎ ﺳﯘﺗﺮﺍ >> ، << ﺳﺎﻣﮕﺎﺗﺎ ﺳﯘﺗﺮﺍ >> ، << ﭼﺎﺗﺎﻛﺎ ﺳﯘﺗﺮﺍ >> ، << ﯞﺍﺟﺮﺍ ﭼﯧﺪﯦﻜﺎ ﺳﯘﺗﺮﺍ >>ﻻﺭﻏﺎ ئوﺧﺸﺎﺵ ﺑﯘﺩﺩﺍ ﻧﻮﻣﻠﯩﺮﻯ ، ﺷﯘﻧﺪﺍﻗﻼ ﺩﯨﻨﺪﯨﻦ ﺧﺎﻟﯩﻲﺑﻮﻟﻐﺎﻥ ﻳﺎﺯﻣﺎ ﻳﺎﺩﯨﻜﺎﺭﻟﯩﻘﻼﺭﺩﯨﻦ << ﺷﺎﺟﯘﻧﻰ ﺳﺎﻳﺎﻫﻪﺕ ﻗﯩﻠﯩﺶ ﺧﺎﺗﯩﺮﯨﺴﻰ >> ، << ﮔﻪﻧﺠﯘﺩﯨﻜﻰ ﺗﯜﺭﻛﻠﻪﺭ ﻫﻪﻗﻘﯩﺪﻩﺧﺎﺗﯩﺮﯨﻠﻪﺭ >> ﺩﯦﮕﻪﻧﮕﻪ ئوﺧﺸﺎﺵ ﻳﺎﺯﻣﺎ ﻳﺎﺩﯨﻜﺎﺭﻟﯩﻘﻼﺭ ﺑﺎﺭ . ﺑﯘﻻﺭ ﻏﻪﺭﺑﯩﻲ ﻳﯘﺭﺗﻨﯩﯔﺗﺎﺭﯨﺨﯩﻨﻰ ﺗﻪﺗﻘﯩﻖ ﻗﯩﻠﯩﺸﺘﺎ ﻣﯘﻫﯩﻢ ئەﻫﻤﯩﻴﻪﺗﻜﻪ ﺋﯩﮕﻪ .
ﻛﯘﭼﺎ ، ﻗﺎﺭﺍ ﺷﻪﻫﻪﺭ ، ﻗﯘﭼﯘﻻﺭﺩﺍ ﻳﺎﺷﺎﻳﺪﯨﻐﺎﻥ ﺗﻮﺧﺮﯨﻼﺭﻧﯩﯔ ﺗﻮﺧﺮﻯ ﻳﯧﺰﯨﻘﯩﺪﺍ ﻳﯧﺰﯨﭗ ﻗﺎﻟﺪﯗﺭﻏﺎﻥ ﻳﺎﺯﻣﺎﻳﺎﺩﯨﻜﺎﺭﻟﯩﻘﻠﯩﺮﻯ 5 _ 8 - ئەﺳﯩﺮﻟﻪﺭﮔﻪ ﻣﻪﻧﺴﯘﭖ ﺑﻮﻟﯘﭖ ، ئەﺩﻩﺑﯩﻲ ئەﺳﻪﺭﻟﻪﺭﺩﯨﻦ << ﻣﺎﺋﯩﺘﺮﻯ ﺳﯩﻤﯩﺖ >> ﺩﺭﺍﻣﯩﺴﻰ ، << ﺭﻩﺳﺴﺎﻡ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﻳﺎﻏﺎﭼﭽﯩﻨﯩﯔ ﻫﯧﻜﺎﻳﯩﺴﻰ >> ، ﺩﯨﻨﯩﻲ ئەﺳﻪﺭﻟﻪﺭﺩﯨﻦ << ﻣﺎﻧﻰ ﻗﻪﺳﯩﺪﯨﺴﻰ >> ، << ئۇﺩﺍﻧﺎﺭﺍﺭﮔﺎ >> ، << ﭘﺮﺍﺗﯧﻤﻮﻛﺴﺎ >> ﻗﺎﺗﺎﺭﻟﯩﻘﻼﺭ ﺑﺎﺭ . ﺋﯩﺠﺘﯩﻤﺎﺋﯩﻲﺋﯩﻘﺘﯩﺴﺎﺩﯨﻲ ﯞﻩﺳﯩﻘﯩﻠﻪﺭ ، ﻟﯘﻏﻪﺕ ( << ﺗﻮﻏﺮﯨﭽﻪ - ئۇﻳﻐﯘﺭﭼﻪ ﻟﯘﻏﻪﺕ >> ، << ﺳﺎﻧﺴﻜﯩﺮﺗﭽﻪ - ﺗﻮﺧﺮﯨﭽﻪ ﻟﯘﻏﻪﺕ >> ) ، ﺧﻪﺕ - ﭼﻪﻙ ، ﺗﯩﺒﺎﺑﻪﺗﻜﻪ ئاﺋﯩﺖئەﺳﻪﺭﻟﻪﺭ ﺑﺎﺭ . ﺑﯘ ﻳﺎﺯﻣﺎ ﻳﺎﺩﯨﻜﺎﺭﻟﯩﻘﻼﺭ ﻗﻪﺩﯨﻤﻜﻰ ﺗﻮﺧﺮﯨﻼﺭﻧﯩﯔ ئەﺩﻩﺑﯩﻴﺎﺕ - ﺳﻪﻧﺌﯩﺘﻰ ، ﻣﻪﺩﻩﻧﯩﻴﯩﺘﻰ ، ﺋﯩﺠﺘﯩﻤﺎﺋﯩﻲ ، ﺋﯩﻘﺘﯩﺴﺎﺩﯨﻲ ﺗﯘﺭﻣﯘﺷﻰ ، ﺩﯨﻨﯩﻲ ﺋﯧﺘﯩﻘﺎﺩﻯ ﻗﺎﺗﺎﺭﻟﯩﻘﻼﺭﻧﻰﺗﻪﺗﻘﯩﻖ ﻗﯩﻠﯩﺸﺘﺎ ﻧﺎﻫﺎﻳﯩﺘﻰ ﻗﯩﻤﻤﻪﺗﻠﯩﻚ .
2 . ﺷﻪﺭﻗﯩﻲ ئۇﻳﻐﯘﺭﻻﺭ ﺗﺎﺭﯨﺨﻰ
ﺷﻪﺭﻗﯩﻲ ئۇﻳﻐﯘﺭﻻﺭ ﻣﻮﯕﻐﯘﻝ ﺋﯧﮕﯩﺰﻟﯩﻜﯩﺪﻩ ﭘﺎﺭﻻﻕ ﻣﻪﺩﻩﻧﯩﻴﻪﺗﻜﻪ ﺋﯩﮕﻪ ئوﺭﺧﯘﻥ ئۇﻳﻐﯘﺭ ﺧﺎﻧﻠﯩﻘﯩﻨﻰﻗﯘﺭﺩﻯ . ﺑﯘﻧﯩﯖﺪﯨﻦ ﺋﯩﻠﮕﯩﺮﻯ ﺑﯘ ﺟﺎﻳﺪﺍ ﻳﺎﺷﯩﻐﺎﻥ ﻛﯚﻙ ﺗﯜﺭﻛﻠﻪﺭ ﻛﯚﻙ ﺗﯜﺭﻙ ﺧﺎﻧﻠﯩﻘﯩﻨﻰﻗﯘﺭﻏﺎﻧﯩﺪﻯ . ﺑﯘ ﺋﯩﻜﻜﻰ ﻗﻮﯞﻡ ئوﺭﺧﯘﻥ - ﻳﯧﻨﺴﻪﻱ ﯞﻩ ﺗﯘﻏﻼ ﺩﻩﺭﻳﺎﻟﯩﺮﻯﯞﺍﺩﯨﻠﯩﺮﯨﺪﺍﻧﯘﺭﻏﯘﻧﻠﯩﻐﺎﻥ ﻣﻪﯕﮕﯜ ﺗﺎﺵ ﻳﺎﺩﯨﻜﺎﺭﻟﯩﻘﻠﯩﺮﯨﻨﻰ ﻗﺎﻟﺪﯗﺭﯗﭖ ﻛﻪﺗﺘﻰ . ﺑﯘ ﻣﻪﯕﮕﯜ ﺗﺎﺷﻼﺭﻧﯩﯔﻛﯚﭘﯩﻨﭽﯩﺴﻰ ﺗﺎﺭﯨﺦ ، ﺗﻪﺯﻛﯩﺮﻩ ﺧﺎﺭﺍﻛﺘﯧﺮﻟﯩﻚ ﺑﻮﻟﯘﭖ ، ﻛﯚﻙ ﺗﯜﺭﻙ ﯞﻩ ئۇﻳﻐﯘﺭﻻﺭﺩﺍ ﺗﺎﺭﯨﺦﺗﻪﺗﻘﯩﻘﺎﺗﻰ ﺷﻪﻛﯩﻠﻠﻪﻧﮕﻪﻧﻠﯩﻜﯩﻨﯩﯔ ﺑﻪﻟﮕﯩﺴﯩﺪﯗﺭ .
( 1 ) ﻛﯚﻙ ﺗﯜﺭﻙ ﺧﺎﻧﻠﯩﻘﻰ ﺩﻩﯞﺭﯨﺪﯨﻜﻰ ﺗﺎﺭﯨﺦ
ﻣﯩﻼﺩﯨﻴﻪ 552 - ﻳﯩﻠﻰ ئاﺷﯩﻨﺎ ﺗﯜﻣﻪﻥ ﺟﻮﺭﺟﺎﻧﻼﺭﻧﻰ ﻳﻮﻗﯩﺘﯩﭗ ﻛﯚﻙ ﺗﯜﺭﻙ ﺧﺎﻧﻠﯩﻘﯩﻨﻰ ﻗﯘﺭﺩﻯ . ﺗﺎﺷﭙﺎﺭ ﻗﺎﻏﺎﻥ ﻣﻪﺯﮔﯩﻠﯩﺪﻩ ﺑﯘﺩﺩﺍ ﺩﯨﻨﻰ ﺗﯜﺭﻛﻠﻪﺭ ئاﺭﯨﺴﯩﻐﺎ ﺗﺎﺭﻗﯩﻠﯩﭗ ﻛﯩﺮﺩﻯ . ﻣﯩﻼﺩﯨﻴﻪ 6 - ئەﺳﯩﺮﺩﯨﻦ ﺑﺎﺷﻼﭖ ﻗﻪﺩﯨﻤﻜﻰ ﺗﯜﺭﻙ ﻳﯧﺰﯨﻘﻰ ﺋﯩﺸﻠﯩﺘﯩﻠﺪﻯ . ﻗﻪﺩﯨﻤﻜﻰ ﺗﯜﺭﻙ ﻳﯧﺰﯨﻘﻰ ﺑﯩﻠﻪﻥﻳﯧﺰﯨﻠﻐﺎﻥ ﻣﻪﯕﮕﯜ ﺗﺎﺷﻼﺭﺩﯨﻦ << ﭼﯚﺭﯨﻦ ﻣﻪﯕﮕﯜ ﺗﯧﺸﻰ >> ، << ﺗﯘﻧﻴﯘﻗﯘﻕﻣﻪﯕﮕﯜ ﺗﯧﺸﻰ >> ، << ﻛﯚﻟﺘﯧﻜﯩﻦ ﻣﻪﯕﮕﯜ ﺗﯧﺸﻰ >> ﻗﺎﺗﺎﺭﻟﯩﻘﻼﺭ ﺑﺎﺭ . ﻳﺎﺯﻣﺎ ﻳﺎﺩﯨﻜﺎﺭﻟﯩﻘﻼﺭﺩﯨﻦ ﺋﯧﻜﺴﭙﯧﺪﯨﺘﺴﯩﻴﯩﭽﻰ ﺳﯩﺘﻪﻳﯩﻦ ﺩﯛﻧﺨﯘﺍﯕﺪﯨﻦ ﺗﺎﭘﻘﺎﻥ << ﺋﯩﺮﻕﺑﯩﺘﯩﻚ >> ، ﻣﯩﺮﻩﻧﺪﯨﻦ ﺗﺎﭘﻘﺎﻥ ﻫﻪﺭﺑﯩﻲ ﺋﯩﺸﻼﺭﻏﺎ ﺩﺍﺋﯩﺮ ﻫﯚﺟﺠﻪﺗﻠﻪﺭ ﺑﺎﺭ . ﺑﯘ ﻳﺎﺩﯨﻜﺎﺭﻟﯩﻘﻼﺭﺩﺍ ﺗﯜﺭﻙ ﻗﻪﺑﯩﻠﯩﻠﯩﺮﯨﻨﯩﯔﺷﻪﻛﯩﻠﻠﯩﻨﯩﺸﻰ ، ﺗﯜﺭﻙ ﺧﺎﻧﻠﯩﻘﻠﯩﺮﯨﻨﯩﯔ ﻗﯘﺭﯗﻟﯘﺷﻰ ، ﻛﯜﭼﯩﻴﯩﺸﻰ ، ئاﺟﯩﺰﻟﯩﺸﯩﺸﻰ ، ﺗﯜﺭﻛﻠﻪﺭﻧﯩﯔﺗﺎﯓ ﺳﯘﻻﻟﯩﺴﻰ ﯞﻩ ﺑﺎﺷﻘﺎ ﺧﺎﻧﻠﯩﻘﻼﺭ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﺑﻮﻟﻐﺎﻥ ﻣﯘﻧﺎﺳﯩﯟﯨﺘﻰ ، ﺧﺎﻧﻠﯩﻘﻨﯩﯔ ﺳﯩﻴﺎﺳﯩﻲﺗﯜﺯﯛﻟﻤﯩﺴﻰ ، ﯲﺭﭖ - ئاﺩﻩﺕ ، ﺩﯨﻨﯩﻲ ﺋﯧﺘﯩﻘﺎﺩ ﯞﻩ ﺑﺎﺷﻘﺎ ﺟﻪﻫﻪﺗﻠﻪﺭﺩﯨﻜﻰ ئەﻫﯟﺍﻟﻼﺭ ئەﻛﺲ ئەﺗﺘﯜﺭﯛﻟﮕﻪﻥ .
( 2 ) ئوﺭﺧﯘﻥ ئۇﻳﻐﯘﺭ ﺧﺎﻧﻠﯩﻘﻰ ﺩﻩﯞﺭﯨﺪﯨﻜﻰ ﺗﺎﺭﯨﺦ
ئوﺭﺧﯘﻥ ئۇﻳﻐﯘﺭﻟﯩﺮﻯ ﻣﯩﻼﺩﯨﻴﻪ 744 - ﻳﯩﻠﻰ ئوﺭﺧﯘﻥ ئۇﻳﻐﯘﺭ ﺧﺎﻧﻠﯩﻘﯩﻨﻰ ﻗﯘﺭﺩﻯ ، ﻣﯩﻼﺩﯨﻴﻪ 762 - ﻳﯩﻠﻰ ﻣﺎﻧﻰ ﺩﯨﻨﯩﻨﻰ ﺩﯙﻟﻪﺕ ﺩﯨﻨﻰ ﻗﯩﻠﯩﭗ ﺑﻪﻟﮕﯩﻠﯩﺪﻯ . ﺑﯘ ﺩﻩﯞﺭﺩﻩ ئۇﻳﻐﯘﺭﻻﺭ ﻗﻪﺩﯨﻤﻜﻰ ﺗﯜﺭﻙﻳﯧﺰﯨﻘﯩﺪﺍ << ﻣﻮﻳﯘﻧﭽﯘﺭ ﻣﻪﯕﮕﯜ ﺗﯧﺸﻰ >> ، << ﺑﯩﻠﮕﻪ ﻗﺎﻏﺎﻥ ﻣﻪﯕﮕﯜﺗﯧﺸﻰ >> ﻗﺎﺗﺎﺭﻟﯩﻖ ئاﺑﯩﺪﯨﻠﻪﺭﻧﻰ ﻗﺎﻟﺪﯗﺭﯗﭖ ﻛﻪﺗﺘﻰ . << ﺑﯘﻻﺭ ﻗﻪﺩﯨﻤﻜﻰئۇﻳﻐﯘﺭﻻﺭﻧﯩﯔ ﺗﯩﻠﻰ ، ﺗﺎﺭﯨﺨﻰ ، ﺋﯧﺘﻨﻮﮔﺮﺍﻓﯩﻴﯩﺴﻰ ، ﺳﯩﻴﺎﺳﯩﻲ ، ﻫﻪﺭﺑﯩﻲﺋﯩﺸﻠﯩﺮﻯ ، ﺩﯨﻨﯩﻲ ﺋﯧﺘﯩﻘﺎﺩﻯ ، ﯲﺭﭖ - ئاﺩﻩﺗﻠﯩﺮﻯ ﯞﻩﺗﺎﺭﯨﺨﻰ ﺟﯘﻏﺮﺍﭘﯩﻴﯩﺴﻰ ﻗﺎﺗﺎﺭﻟﯩﻖ ﻣﻪﺳﯩﻠﯩﻠﻪﺭﻧﻰ ﺗﻪﺗﻘﯩﻖ ﻗﯩﻠﯩﺸﺘﺎ ﺋﯩﻨﺘﺎﻳﯩﻦ ﻣﯘﻫﯩﻢ ئەﻫﻤﯩﻴﻪﺗﻜﻪ ﺋﯩﮕﻪ >> ( ئەﻧﯟﻩﺭ ﺑﺎﻳﺘﯘﺭ ، ﺧﻪﻳﺮﯨﻨﺴﺎﺳﯩﺪﯨﻖ : << ﺷﯩﻨﺠﺎﯕﺪﯨﻜﻰ ﻣﯩﻠﻠﻪﺗﻠﻪﺭﻧﯩﯔ ﻗﯩﺴﻘﯩﭽﻪ ﺗﺎﺭﯨﺨﻰ >> ، ﻣﯩﻠﻠﻪﺗﻠﻪﺭﻧﻪﺷﺮﯨﻴﺎﺗﻰ 1991 - ﻳﯩﻠﻰ ﻧﻪﺷﺮﻯ ، 705 - ﺑﻪﺕ ) .
ﺋﯩﻜﻜﯩﻨﭽﻰ ، 840 - ﻳﯩﻠﯩﺪﯨﻦ ﻛﯧﻴﯩﻨﻜﻰ ئۇﻳﻐﯘﺭ ﺗﺎﺭﯨﺨﻰ
ﻣﯩﻼﺩﯨﻴﻪ 840 - ﻳﯩﻠﻰ ئوﺭﺧﯘﻥ ئۇﻳﻐﯘﺭ ﺧﺎﻧﻠﯩﻘﻰ ﻳﯩﻤﯩﺮﯨﻠﮕﻪﻧﺪﯨﻦ ﻛﯧﻴﯩﻦ ، ئۇﻳﻐﯘﺭ ﻗﻪﺑﯩﻠﯩﻠﯩﺮﻯﺗﯘﺭﭘﺎﻥ ﯞﻩ ﻗﻪﺷﻘﻪﺭ ﺭﺍﻳﻮﻧﯩﻐﺎ ﻛﯚﭼﯜﭖ ﻛﯧﻠﯩﭗ ، ﺋﯩﺪﯨﻘﯘﺕ ئۇﻳﻐﯘﺭ ﺧﺎﻧﻠﯩﻘﻰ ( 866 - 1393 ) ﺑﯩﻠﻪﻥ ﻗﺎﺭﺍﺧﺎﻧﯩﻼﺭ ﺳﯘﻻﻟﯩﺴﻰ ( 870 - 1212 )ﻧﻰ ﻗﯘﺭﯗﭖ ، ﻛﯚﭼﻤﻪﻥ ﭼﺎﺭﯞﯨﭽﯩﻠﯩﻘﻨﻰ ﻗﻮﺷﯘﻣﭽﻪﻗﯩﻠﻐﺎﻥ ﺩﯦﻬﻘﺎﻧﭽﯩﻠﯩﻖ ﺗﯘﺭﻣﯘﺷﯩﻐﺎ ﻛﯚﭼﺘﻰ . ﺋﯩﮕﯩﻠﯩﻜﻨﯩﯔ ﯞﻩﻣﻪﺩﻩﻧﯩﻴﻪﺗﻨﯩﯔ ﺗﻪﺭﻩﻗﻘﯩﻴﺎﺗﯩﻐﺎ ئەﮔﯩﺸﯩﭗ ﻧﯘﺭﻏﯘﻧﻠﯩﻐﺎﻥ ﺗﺎﺭﯨﺨﯩﻲ ئەﺳﻪﺭﻟﻪﺭ ﯞﻩ ﺗﺎﺭﯨﺨﺸﯘﻧﺎﺳﻼﺭﻣﻪﻳﺪﺍﻧﻐﺎ ﻛﻪﻟﺪﻯ .
1 . ﺋﯩﺪﯨﻘﯘﺕ ئۇﻳﻐﯘﺭ ﺧﺎﻧﻠﯩﻘﻰ ﺩﻩﯞﺭﯨﺪﯨﻜﻰ ﺗﺎﺭﯨﺦ
ﺗﯘﺭﭘﺎﻥ ﺗﻪﯞﻩﺳﯩﮕﻪ ﻛﯚﭼﯜﭖ ﻛﻪﻟﮕﻪﻥ ئۇﻳﻐﯘﺭﻻﺭ ﻣﯩﻼﺩﯨﻴﻪ 866 - ﻳﯩﻠﻰ ﺷﯘ ﻳﻪﺭﮔﻪ ﻫﯚﻛﯜﻣﺮﺍﻧﻠﯩﻖ ﻗﯩﻠﯩﯟﺍﺗﻘﺎﻥ ﺗﯜﺑﯜﺗﻠﻪﺭﻧﻰ ﻳﻮﻗﯩﺘﯩﭗ ، ﺋﯩﺪﯨﻘﯘﺕ ئۇﻳﻐﯘﺭ ﺧﺎﻧﻠﯩﻘﯩﻨﻰ ﻗﯘﺭﺩﻯ ، ﻗﻪﺩﯨﻤﻜﻰ ﺗﯜﺭﻙ ﻳﯧﺰﯨﻘﯩﻨﯩﯔ ئوﺭﻧﯩﻐﺎ ﻗﻪﺩﯨﻤﻜﻰ ئۇﻳﻐﯘﺭ ﻳﯧﺰﯨﻘﯩﻨﻰ ﻗﻮﻟﻼﻧﺪﻯ ، ﻣﺎﻧﻰ ﺩﯨﻨﻰﺳﯘﺳﻠﯩﺸﯩﭗ ، ﻧﯩﺴﺘﻮﺭﯨﻴﺎﻥ ﺩﯨﻨﻰ ﯞﻩ ﺑﯘﺩﺩﺍ ﺩﯨﻨﯩﻐﺎ ﺋﯧﺘﯩﻘﺎﺩ ﻗﯩﻠﺪﻯ . ﻫﻪﺭ ﺧﯩﻞ ﺩﯨﻨﻼﺭ ﺑﯩﺮﻟﯩﻜﺘﻪ ﻣﻪﯞﺟﯘﺕ ﺑﻮﻟﯘﭖ ﺗﯘﺭﯗﺵ ﻧﻪﺗﯩﺠﯩﺴﯩﺪﻩ ﺩﯨﻨﻼﺭ ئاﺭﯨﺴﯩﺪﺍﺳﯩﯖﯩﺸﯩﺶ ﻳﯜﺯ ﺑﻪﺭﺩﻯ .
ﺋﯩﺪﯨﻘﯘﺕ ئۇﻳﻐﯘﺭ ﺧﺎﻧﻠﯩﻘﻰ ﺩﻩﯞﺭﯨﺪﯨﻜﻰ ﻗﻪﺩﯨﻤﻜﻰ ئۇﻳﻐﯘﺭ ﻳﯧﺰﯨﻘﯩﺪﺍ ﻳﯧﺰﯨﻠﻐﺎﻥ ئەﺳﻪﺭﻟﻪﺭ ئاﺳﺎﺳﻪﻥﻣﺎﻧﻰ ، ﺑﯘﺩﺩﺍ ، ﻧﯩﺴﺘﻮﺭﯨﻴﺎﻥ ﺩﯨﻨﻠﯩﺮﯨﻨﯩﯔ ئەﻗﯩﺪﯨﻠﯩﺮﯨﮕﻪ ئاﻻﻗﯩﺪﺍﺭ ﺑﻮﻟﻐﺎﻥ ﻫﻪﺭ ﺧﯩﻞ ﺷﻪﻛﯩﻠﺪﯨﻜﻰ ئەﺩﻩﺑﯩﻲ ئەﺳﻪﺭ ﯞﻩ ﺗﻪﺭﺟﯩﻤﻪ ئەﺳﻪﺭﻟﯩﺮﯨﻨﻰ ﯲﺯ ﺋﯩﭽﯩﮕﻪ ئاﻟﯩﺪﯗ . ﺑﯘﻧﯩﯖﺪﯨﻦ ﺑﺎﺷﻘﺎ ﻳﻪﻧﻪ ﺋﯩﺠﺘﯩﻤﺎﺋﯩﻲ ﺋﯩﻘﺘﯩﺴﺎﺩﯨﻲ ﯞﻩﺳﯩﻘﯩﻠﻪﺭ ،ﺳﯩﻴﺎﺳﯩﻲ ، ﺗﯩﻞ - ﻳﯧﺰﯨﻖ ، ﻛﺎﻟﯩﻨﺪﺍﺭﭼﯩﻠﯩﻖ ، ﺗﯩﺒﺎﺑﻪﺕ ، ﻣﯩﻠﻠﻪﺕ ﻗﺎﺗﺎﺭﻟﯩﻘﻼﺭﻏﺎ ئاﺋﯩﺖ ﻳﺎﺩﯨﻜﺎﺭﻟﯩﻘﻼﺭﻣﯘ ﺑﺎﺭ . << ﻣﺎﺋﯩﺘﺮﻯ ﺳﯩﻤﯩﺖ >> ﺩﺭﺍﻣﯩﺴﻰ ، ﺑﯘﺩﺩﺍ ﺩﯨﻨﯩﻨﯩﯔ ئەﯓ ﺩﻩﺳﻠﻪﭘﻜﻰ ئەﻗﯩﺪﯨﻠﯩﺮﯨﻨﻰﻣﻪﺯﻣﯘﻥ ﻗﯩﻠﻐﺎﻥ << ئاﻏﺎﻣﺎ ﺳﯘﺗﺮﺍ >> ، << ﺗﺴﺎﺳﺘﻮﻛﺎ >> ، << ﺋﯩﻜﻜﻰ ﺗﯧﻜﯩﻨﻨﯩﯔ ﻫﯧﻜﺎﻳﯩﺴﻰ >> ، << ﺳﻪﻛﻜﯩﺰ ﻳﯜﻛﻤﻪﻙ >> ، << ﺳﺎﻣﯩﺘﺴﯘ ئاﭼﺎﺭﻧﯩﯔ ﺗﻪﺭﺟﯩﻤﯩﻬﺎﻟﻰ >> ، ﻣﺎﻧﻰ ﺩﯨﻨﯩﻨﯩﯔ ئەﻗﯩﺪﯨﻠﯩﺮﻯ ﺑﺎﻳﺎﻥ ﻗﯩﻠﯩﻨﻐﺎﻥ << ﺋﯩﻜﻜﻰﻳﯩﻠﺘﯩﺰ ﻧﻮﻡ >> ، ﺗﺎﺭﯨﺨﯩﻲ ئەﺳﻪﺭﻟﻪﺭﺩﯨﻦ << ﻗﯘﭼﯘ ﺋﯩﺪﯨﻘﯘﺕ ﺧﺎﻧﻠﯩﺮﯨﻨﯩﯔ ﺗﯚﻫﭙﻪ ﻣﻪﯕﮕﯜ ﺗﯧﺸﻰ >> ﯞﻩ << ئوﻏﯘﺯﻧﺎﻣﻪ >>ﻟﻪﺭ ﺑﯘﻧﯩﯔ ﺩﻩﻟﯩﻠﯩﺪﯗﺭ .
2 . ﻗﺎﺭﺍﺧﺎﻧﯩﻼﺭ ﺳﯘﻻﻟﯩﺴﻰ ﺩﻩﯞﺭﯨﺪﯨﻜﻰ ﺗﺎﺭﯨﺦ
ﻗﺎﺭﺍﺧﺎﻧﯩﻼﺭ ﺳﯘﻻﻟﯩﺴﻰ ﻣﯩﻼﺩﯨﻴﻪ 932 - ﻳﯩﻠﻰ ﺋﯩﺴﻼﻡ ﺩﯨﻨﯩﻨﻰ ﺩﯙﻟﻪﺕ ﺩﯨﻨﻰ ﻗﯩﻠﯩﭗ ﺑﻪﻟﮕﯩﻠﯩﺪﻯ . ئۇﻳﻐﯘﺭ ﻗﻪﺑﯩﻠﯩﻠﯩﺮﯨﻨﯩﯔ ﺗﯩﻠﻰ ئاﺳﺎﺱ ﻗﯩﻠﯩﻨﻐﺎﻥ << ﺧﺎﻗﺎﻧﯩﻴﻪ ﺗﯩﻠﻰ >> ( << ﻛﺎﺷﯩﻐﻪﺭ ﺗﯩﻠﻰ >> ﻳﺎﻛﻰ << ﺧﺎﻗﺎﻧﯩﻴﻪ ﺗﯜﺭﻛﭽﯩﺴﻰ >> ) ﺷﻪﻛﯩﻠﻠﻪﻧﺪﻯ . ﺋﯩﻠﮕﯩﺮﻯ ﻗﻮﻟﻼﻧﻐﺎﻥ ﻳﯧﺰﯨﻘﻼﺭﻧﯩﯔ ئوﺭﻧﯩﻐﺎ ئەﺭﻩﺏ ﻳﯧﺰﯨﻘﻰ ئاﺳﺎﺳﯩﺪﯨﻜﻰ ﺧﺎﻗﺎﻧﯩﻴﻪﻳﯧﺰﯨﻘﻰ ﻗﻮﻟﻠﯩﻨﯩﻠﺪﻯ . ﻣﯩﻼﺩﯨﻴﻪ 10 - ئەﺳﯩﺮﻧﯩﯔ ئاﺧﯩﺮﯨﺪﯨﻦ ﺑﺎﺷﻼﭖ ﻗﺎﺭﺍﺧﺎﻧﯩﻼﺭ ﺳﯘﻻﻟﯩﺴﻰﺋﯩﺴﻼﻣﯩﻴﻪﺕ ﺩﯗﻧﻴﺎﺳﯩﺪﯨﻜﻰ ئەﺩﻩﺑﯩﻴﺎﺕ - ﺳﻪﻧﯭﺕ ، ﭘﻪﻥ - ﻣﻪﺩﻩﻧﯩﻴﻪﺗﻨﯩﯔ ﻣﻪﺭﻛﻪﺯﻟﯩﺮﯨﺪﯨﻦﺑﯩﺮﯨﮕﻪ ئاﻳﻼﻧﺪﻯ ، ﺟﯜﻣﻠﯩﺪﯨﻦ ﺗﺎﺭﯨﺨﺸﯘﻧﺎﺳﻠﯩﻘﻤﯘ ﺗﻪﺭﻩﻗﻘﯩﻲ ﻗﯩﻠﯩﭗ ﺭﻩﺳﻤﯩﻲ ﺋﯩﻠﻤﯩﻲ ﺗﻪﺗﻘﯩﻘﺎﺕﺳﺎﻫﻪﺳﯩﮕﻪ ﻛﯩﺮﺩﻯ .

(داۋامى بار)