بالا تۇغۇش سۈننەت، ئۇنى ئىسلام ئېتىقادى ئۈستىدە يېتىشتۈرۈش پەرزدۇر.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                        ئىمام غەززالى پەرزەنت تەربىيىسىگە ئائىت بىر ئەسىرىدە: ”پەرزەنتلەرنى تەربىيىلەش ئىنتايىن مۇھىم ئىشلاردىن بىرىدۇر. پەرزەنت  ئاتا – ئانىنىڭ قولىدىكى ئامانەت. ئۇنىڭ كۆڭلى پاك – پاكىز بولۇپ، پارقىراق گۆھەرگە ئوخشايدۇ. نېمىنى قانداق ئۆگەتسەڭ، ئۇنى شۇ پېتى ئۆگىنىدۇ. ئۇنى قانداق خالىساڭ، شۇنداق يېتىشتۈرەلەيسەن. ئەگەر ياخشىلىققا، توغرىلىققا يۈزلەندۈرسەڭ، شۇ تەرەپكە ماڭىدۇ. دۇنيا ۋە ئاخىرەتتە نىجاتلىققا ئېرىشىدۇ. ئۇنى مۇشۇنداق تەربىيىلىگەنلەرمۇ، ئۇ ئېرىشكەن ساۋابقا ئورتاق بولىدۇ. ناۋادا پەرزەنتلەر يامانلىققا ئادەتلەندۈرۈلسە، ھايۋانلانلاردەك باشباشتاق قويىۋېتىلسە، بوزۇق يوللارغا كېتىپ قالىدۇ. شۇنىڭ بىلەن ئۇلارنىڭ گۇناھىنى بۇ يولغا مېڭىشقا سەۋەبچى بولغانلار تەڭ تارتىدۇ“ دەپ يازغان.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                        ئۇلۇغ ﷲ بىر ئايەت كەرىمدە: ﴿ئى مۇئمىنلەر! ئۆزەڭلارنى ۋە بالا – چاقاڭلارنى دوزاختىن ساقلاڭلار!﴾ (سۈرە تەھرىم، 6 – ئايەتنىڭ بىر قىسمى) دەيدۇ.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                        بىر دادا ئائىلە رەئىسى بولۇش سۈپىتى بىلەن بالا – چاقىلىرىغا ۋە ئايالىغا ئىگە چىقمىسا، توغرا بىلەن خاتانى كۆرسىتىپ بەرمىسە، ئۇلارنىڭ ياخشى بەندە بولۇشى ئۈچۈن قولىدىن كېلىشىچە تەدبىر ئىشلەتمىسە، پەرۋەردىگارى ﷲنىڭ يۇقىرىقى ئەمرىنى ئورۇنلىمىغان بولىدۇ. شۇنىڭ ئۈچۈن، ئىنسان ئائىلىسىگە توغرا بىلەن خاتانى، ياخشى بىلەن ياماننى ۋە گۈزەل ئەخلاقلارنى ئۆگىتىشى، ناچار ئىنسانلار بىلەن پاراڭلىشىشنىڭ ياخشى ئەمەسلىكىنى چۈشەندۈرۈپ، ئۇلار بىلەن دوستلۇق ئورنىتىشىنىڭ ئالدىنى ئېلىشى لازىم.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                        پەرزەنتلەر چوڭ بولۇپ يېتىشكەنسېرى بەزى ئۆزگىرىشلەردىن خىجىللىق ھېس قىلىشقا باشلايدۇ. ئۇلاردىكى بۇ خىجىللىق ئۇنىڭدىكى ئەقىلنىڭ نۇرى بىلەن ھاسىل بولىدۇ. بۇ، بالىنىڭ ھەقىقەت ۋە تەربىيەدىن نېسىۋىسى بولغانلىقىنىڭ ئالامىتى، ﷲنىڭ ئۇنىڭغا بەرگەن ئىنئامى ۋە نېمىتىدۇر، كەلگۈسىدە ئۇنىڭ قەلبىنىڭ پاك، ئەخلاقىنىڭ گۈزەل بولىدىغانلىقىغا دائىر خۇش بېشارەتتۇر. بۇنداق بالىلار بالاغەتكە يەتكەن چاغلىرىدا ئەقلى تولۇق توشقان بولىدۇ. بۇ خىل ئىشارەتلەر بىلەن كەلگۈسى ئۈچۈن ئۈمىد نۇرى بولغان پەرزەنتلەرنى ھەرگىزمۇ ئۆز مەيلىگە قويىۋەتمەسلىك كېرەك.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                        بالىلارنىڭ ئەڭ دەسلەپ يېتىلىدىغان ئارزۇ ۋە تەلەپلىرى ئۇلارنىڭ يەپ – ئىچىشكە بېرىلىشى بولۇپ، ئۇلارنىڭ بۇ تەلەپلىرىنى ئورۇنلىغاندا تۆۋەندىكى نۇقتىلارغا ئالاھىدە دىققەت قىلىش كېرەك:                                                                                                                                                                                                                                                                                                                        1. بالا يەيدىغان نەرسىنى ئوڭ قولىدا يېيىشى لازىم.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                        2. بىر نەرسە يەپ – ئىچىشتىن بۇرۇن: ”بىسمىللاھ“ دېيىشى لازىم.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                        3. يەپ – ئىچكەندە ئەتراپىدىكىلەرگە كۆز قىرى بىلەن بولسىمۇ قارىماسلىقنى ئۆگىنىشى لازىم.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                        4. ئۆزىنڭ ئالدىدىن يېيىشى لازىم.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                        5. تاماقنى ئالدىرىماي، ياخشى چايناپ يېيىشى لازىم.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                        6. يېگەندە ئاغزىدىن ئاۋاز چىققىدەك دەرىجىدە ماكاچلاپ يېمەسلىكى، بىرىنىڭ ئارقىدىن يەنە بىرىنى تىقىشتۇرۇپ يېمەسلىكى لازىم.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                        7. كىيىم – كىچەكلىرىگە تۆكمەستىن يېيىشى لازىم.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                        8. بالىلارغا يوقسۇللۇقنىڭ نېمىلىكىنى ھېس قىلدۇرۇش ئۈچۈن، بەزىدە قۇرۇق نان يېدۈرۈش لازىم.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                        9. ئاچ كۆزلۈكنىڭ ھايۋانلارغا خاس خۇسۇسىيەت ئىكەنلىكىنى چۈشەندۈرۈش ئارقىلىق، بالىلارنىڭ ھەددىدىن زىيادە يەپ ئىچىشىنىڭ ئالدىنى ئېلىش لازىم.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                        10. ئۇۋۇلۇپ چۈشكەن نان ئۇۋاقلىرىنى تېرىپ يېيىش ئادىتىنى يېتىلدۈرۈش لازىم.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                        11. قاچىنىڭ تېگىدە تاماق قويماسلىق، پاكىز يەپ تۈگىتىش ئادىتىنى ئۆگىتىش لازىم.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                        12. ئاددى – ساددا كىيىنىش ئادىتىنى يېتىلدۈرۈش لازىم.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                        يۇقىرىدا ساناپ ئۆتكەن ئەدەپ – ئەخلاقلار بالىلارغا ئۆگىتىلمىگىنىدە، بالىلار بۇلارنىڭ ھېچبىرىنى بىلمەي چوڭ بولىدۇ. ئەگەر بۇلارنى ئاتا – ئانىلىرىدىن ئۆگەنمىسە، كىمدىن ئۆگىنىدۇ؟                                                                                                                                                                                                                                                                                                                        ئۆسمۈر بالىلارغا يۇقىرىقىلاردىن باشقا يەنە يالغانچىلىق، ھەسەتخورلۇق، غەيۋەتخورلۇق، تەرسالىق، تەربىيەسىزلىك، ئوسال مىجەزلىك ۋە گەپ ئاڭلىماسلىق قاتارلىقلاردەك ناچار ئەخلاقلارنىڭ نېمە ئىكەنلىكىنى ۋە بۇلاردىن قانداق ساقلىنىشنىڭ كېرەكلىكىنى ئەتراپلىق ھالدا چۈشەندۈرۈپ، ئۇنىڭ زىيانلىرىدىن قانداق يىراق تۇرۇشنىڭ يوللىرىنى كۆرسىتىپ بېرىش كېرەك.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                        بالا يەتتە ياشقا كىرگىچە چوقۇم ناماز ئوقۇشنى ئۆگىنىشى، تولۇق يەتتە ياشقا كىرگەندە بولسا، بەش ۋاخ ناماز ئوقۇشنى داۋام قىلىشى لازىم. پەرزەنتكە تەلىم – تەربىيە ئالىدىغان ئورۇنلاردا ۋە ئىشلەيدىغان فابرىكا – زاۋۇتلاردا ئەخلاق قائىدىلىرىگە زىت نەرسىلەر ئۆگىتىلسە، ئۇنىڭ ئەخلاقسىز ئۆسۈپ يېتىلىشىگە سەۋەب بولۇپ قالماسلىقى ئۈچۈن، ئۇنى بۇنداق يەرلەردىن چىقىرىۋېلىش كېرەك. ناۋادا ئەۋەتىشكە مەجبۇر بولغان ئەھۋالدا، ئاتا – ئانا چوقۇم بالىسىنىڭ ئىش – ھەرىكەتلىرىنى يېقىندىن كۆزىتىپ، تىزگىنلەپ تۇرۇشى، ئاخشىمى ئۆيگە كەلگەندە، ئۇ كۈنى نېمە ئىشلارنى قىلغانلىقىنى سوراپ تۇرۇشى لازىم. بېشىدىن ئۆتكەن ھەممە نەرسىنى توغرا سۆزلەپ بەرگەندىن كېيىن، ئۆگەنگەن توغرا نەرسىلەرنى تەقدىرلەش، خاتا ۋە يامان نەرسىلەرنىڭ زىيانلىرىنى تەپسىلىي چۈشەندۈرۈش لازىم. ياخشى ۋە توغرا ئىشلارنى تاشلاپ، يامان ئىشلارنىڭ ئارقىسىغا كىرىپ كېتىشنىڭ ئىنسانغا قانداق يامان ئاقىۋەت ئېلىپ كېلىدىغانلىقىنى مىساللار بىلەن چۈشەندۈرۈش  كېرەك.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                        بالا مەكتەپتە ئوقۇشنى باشلاپ، ئوقۇش ۋە يېزىشنى ئۆگەنگەندىن كېيىن، ئۇلۇغ زاتلارنىڭ قىممەتلىك پىكىرلىرى يىزىلغان كىتاب ۋە ھېكايىلەرنى ئوقۇشقا قىزىقتۇرۇش، مەناسىز ۋە بىھۇدە نەرسىلەر بىلەن ھەپىلىشىپ، ۋاقىت ئىسراپ قىلىشنىڭ ئالدىنى ئېلىش، ئاشىق – مەشۇققا ئالاقىدار كىتاب ۋە شېئىرلاردىن يىراق تۇتۇش كېرەك. ئۇ چوڭ بولغانسېرى ياخشى ئەخلاقلارنى ئۆزلەشتۈرسە، تېخىمۇ ئىلھام بېرىش ۋە مۇكاپاتلاش لازىم. بىرەر يامان ئىش قىلىپ سالغىنىدا، دەسلەپ كۆرمەسكە سېلىش، ئاندىن ئۇ يامانلىقنىڭ زىيانلىرىنى مۇۋاپىق يوللار بىلەن چۈشەندۈرۈش كېرەك (ناۋادا ئۇنىڭ قىلغان يامان ئىشلىرى يۈزىگە سېلىنسا، كېيىن ئۇ يامان ئىشلارنى يوشۇرۇن قىلىشقا باشلايدۇ). ئەگەر ئۇ ئوخشاش خاتالىقنى تەكرار قىلسا، ئۇ چاغدا ئۇنى يالغۇز چاقىرىپ: ”ئاگاھ بولغىنكى، بۇ ئىشنى قايتا تەكرارلىساڭ، چوڭلارنىڭ ۋە دوستلىرىڭنىڭ ئالدىدا يۈزىڭ تۆكىلىپ كېتىدۇ“ دېگەندەك سۆزلەر بىلەن نەسىھەت قىلىش لازىم.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                        بالىلار كۆپ ئازارلانماسلىقى لازىم. ئەگەر ئۇلار دائىم ئازارلانسا، بۇنىڭغا ئادەتلىنىپ قالىدۇ – دە، كېيىنچە گەپ ئۆتمەس بولىۋالىدۇ. ناۋادا بىر دادا بالىلىرىنىڭ ئالدىدا گېپى ئۆتىدىغان بولۇشنى خالىسا، ئۇلارنى دائىم جازالىماسلىقى، جازانى ئوچۇق – ئاشكارا گۇناھ ئىشلىگەندە بېرىشى كېرەك. ئانىلارمۇ بالىلارنى دادىلىرىدىن قورقۇتۇپ، كەپسىزلىك قىلىشىنىڭ ئالدىنى ئېلىشى لازىم.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                        بالىلار كۈندۈزلىرى ئۇخلاشقا ئادەتلەندۈرۈلمەسلىكى، بەزى ۋاقىتلاردا ئۇلارنى قاتتىق تۆشەكلەرگە ياتقۇزۇش ئارقىلىق، ئۆزلىرى پايدىلىنىۋاتقان ياخشى نەرسىلەرنىڭ قىممىتىنى تونۇتۇش لازىم. ئۇلار نېمىلا ئىش قىلمىسۇن، يوشۇرۇن شەكىلدە ئىش قىلىشىغا يول قويماسلىق كېرەك. ئولتۇرغاندا پۇت – قوللىرىنى يىغىپ، ئەدەپلىك ئولتۇرۇشى، يول ماڭغاندا يۈگۈرمەستىن، سالماق قەدەم بىلەن مېڭىشى، قوللىرىنى ئارقىسىغا تۇتۇپ غادىيىپ ماڭماسلىقى قاتارلىقلارنى ئۆگىتىش لازىم.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                        بالىلارغا دوستلىرىنىڭ ئالدىدا ئاتا – ئانىسىنى ماختاش ئارقىلىق ئۆزلىرىنى كۆرسىتىدىغان ئىشلارنىڭ خاتا ئىكەنلىكىنى، دوستلىرى بىلەن سەمىمىي چىقىشىپ ئۆتۈشى كېرەكلىكىنى، ھەممە كىشىگە قارىتا كەمتەر ۋە سەمىمىي بولۇشنىڭ پەزىلەتلىرىنى چۈشەندۈرۈش، باشقا بالىلاردىن ھېچ نەرسە ئالماسلىقنى ئۆگىتىش كېرەك.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                        بالىلارنى مۇۋاپىق بولمايدىغان يەرلەرگە ساياھەت ۋە زىيارەتكە ئېلىپ بارماسلىق لازىم. باشقىلارنىڭ يېنىدا بۇرنىنى مەجبۇر بولۇپ قالمىغىچە تارتماسلىقنى، ئارقىسىنى قىلماسلىقنى، پۇتلىرىنى بىر – بىرىگە مىنگەشتۈرۈپ ئولتۇرماسلىقنى، جەينىكىنى يۈزىگە تىرەپ تۇرماسلىقنى ۋە بېشىنى قوللىرىنىڭ ئارىسىغا قويىۋالماسلىقنى ئۆگىتىش كېرەك. ئۇلارغا قانداق ئولتۇرۇپ قوپىدىغانلىقى، قانداق سۆزلەيدىغانلىقى، مەيلى توغرا ياكى خاتا بولسۇن، ھەرگىزمۇ قەسەم قىلىشقا ئادەتلىنىپ قالماسلىقى لازىم.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                        بالىلارغا يەنە چوڭلارنى ھۆرمەتلەش، ئۇلارنىڭ سۆزىنى قۇلاق سېلىپ ئاڭلاش، يېنىغا چوڭلار كەلگەندە ئورنىدىن تۇرۇپ ئۇلارنىڭ ھۆرمىتىنى قىلىش ۋە ئۇلارغا ئورۇن بېرىش قاتارلىقلارنىڭ ئېسىل ئەخلاق ئىكەنلىكىنى چۈشەندۈرۈش، شۇنداقلا ئۇلارنى يامان سۆزلەردىن ۋە يامان سۆزگە ئادەتلىنىپ قالغان بالىلار بىلەن ئارىلىشىشتىن قەتئى توسۇش لازىم. دەرسلىرىنى تەييارلاپ بولغاندىن كېيىن، تەرلەپ – پىشىپ كەتمىگىدەك دەرىجىدە ئويۇن ئويناشقا روخسەت قىلىش كېرەك.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                        بالىلارغا يەنە ئاتا – ئانىسىغا، ئۇستازلىرىغا ۋە چوڭلارغا ئىتائەت قىلىش كېرەكلىكىنى ئۆگىتىش، كىچىكىدىن باشلاپلا رامىزان ئېيىنىڭ بەزى كۈنلىرىدە روزا تۇتقۇزۇش، ئوغرىلىق، ھارام نەرسىلەر، خىيانەت ۋە باشقا ھەرقانداق يامانلىقلارنىڭ قەبىھلىكىنى چوقۇم چۈشەندۈرۈش لازىم. بالىلارنىڭ يېشى چوڭايغانسېرى ئۇلارغا قىلىنىدىغان نەسىھەتلەر ۋە بۇ نەسىھەتلەرنىڭ سەۋەبلىرى بىرلىكتە چۈشەندۈرۈلۈشى كېرەك. مەسىلەن، تاماق يېيىشتىكى مەقسەتنىڭ ﷲ تائاللاغا ئىبادەت قىلىش ئۈچۈن بەدەن ئوزۇقلۇقىنى تەمىنلەش ئىكەنلىكىنى، دۇنيا ھاياتىنىڭ چوقۇم ئاخىرلىشىدىغانلىقىنى، قىيامەت ئىسمى بېرىلگەن بۇ كۈندە ھەممە جانلىقنىڭ ئۆلىدىغانلىقىنى، ئۇنىڭدىن كېيىن يېڭى بىر ھاياتنىڭ باشلىنىدىغانلىقىنى، ئۆلۈمدىن كېيىنكى ھاياتنىڭ بىرى قەبرە ھاياتى (يەنى بەرزەخ ئالىمى)، يەنە بىرى ئاخىرەت ھاياتى دەپ ئاتىلىدىغانلىقىنى، ئۆلۈمنىڭ ئىنسانغا ھەر ۋاقىت كېلىپ قېلىش ئېھتىمالى بارلىقىنى بالىلارغا چۈشەندۈرۈش لازىم.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                        ئۆسمۈر بالىلارغا بۇلارنى چۈشەندۈرۈش ئۇلارنىڭ زېھنىگە خۇددى تاشقا نەقىش ئويغاندەك مۇستەھكەم ئورناپ كېتىدۇ. بالىلار مانا مۇشۇنداق يېتىشتۈرۈلسە، ﷲ خالىسا، چوقۇم ئاتا – ئانىسى، دىنى، ۋەتىنى ۋە مىللىتىگە پايدىلىق ئادەم بولۇپ چىقىدۇ. مۇنداق كىشىلەردىن تەركىپ تاپقان جەمئىيەتلەر چوقۇم تەرەققىي قىلىدۇ ۋە ئالغا باسىدۇ.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                        ناۋادا بالىنىڭ قەلبى تەربىيەسىزلىك، ئاچكۆزلۈك، ياسانچۇقلۇق ۋە ماختانچۇقلۇققا ئادەتلەندۈرۈلسە، ھەر زامان ﷲ تائالادىن يىراقلىشىش بىلەن بىرگە ئەتراپتىكى كىشىلەرنىمۇ كۆڭۈلسىز ۋە بىئارام قىلىدۇ.