تارىم بلوگى

16- ، 17- ئەسىرلەر ئارىلىقىدا، ئاسترونومىيە، دېڭىز قاتنىشى، قۇرۇلۇش ۋە سودا ئىشلىرىنىڭ، شۇنداقلا ھەربى ئىشلارنىڭ تەرەققىي قىلىشىغا ئەگىشىپ، رەقەملىك ھىسابلاش ئۇسۇلىنى ئىسلاھ قىلىش مەسىلىسى جىددى ئورۇنداشقا تىگىشلىك ۋەزىپە بولۇپ قالدى. شۇنىڭ بىلەن شوتلاندىيىلىك ماتېماتىك ناپىر ........

17-ئەسىردە ئالىملار ئاسمان جىسىملىرىنىڭ ئورنىنى ھېسابلاش، يىراق مۇساپىلىق دېڭىز قاتنىشىدىكى مېرىدىئان ۋە پاراللىلنى ئۆلچەش، زەمبىرەك ئوقى تىزلىكىنىڭ ئوقنىڭ ئىگىزلىكى ۋە مۇساپىسىگە كۆرسىتىدىغان تەسىرىنى مۆلچەرلەش دىگەندەك ھەركەتكە دائىر مەسىلىلەرنى تەتقىق قىلغان. ھالبۇكى، بۇنداق مەسىلىلەرنى ھەل قىلىشتا ئىككى ئۆزگەرگۈچى مىقدار ئارىسىدىكى مۇناسىۋەت ئۈستىدە ئىزدىنىش ھەمدە مۇشۇ مۇناسىۋەتكە ئاساسەن شەيئىلەرنىڭ ئۆزگىرىش قانۇنىيىتى ئۈستىدە ھۆكۈم چىقىرىشقا توغرا كېلەتتى، مانا بۇلار فۇنكسىيىنىڭ پەيدا بولۇشى ۋە تەرەققىي قىلىشىنىڭ ئارقا كۆرۈنۈشىدۇر.

..........................

پاسكال  1623-يىلىدىن 1662- يىلىغىچە ياشىغان.  فرانسىيە ماتېماتىكى، فىزىكى، پەيلاسوپى، نەسىرچىسى. پاسكال 16 يېشىدا ئىنتايىن داڭلىق «پاسكال ئالتە تەرەپلىك تېئورېمىسى» : «بىرەر ئىككىنچى تەرتىپلىك ئەگرى سىزىققا ئىچتىن تېگىشكەن ئالتە تەرەپلىكنىڭ ئۈچ جۈپ قارشى تەرىپىنىڭ كېسىشىش نۇقتىلىرى سىزىقداش بولىدۇ» نى بايقىغان. «كونۇس كەسمىلىرى نەزەرىيىسى» نى يازغان. ئالگېبرادىكى ئىككى ئەزالىقلار يېيىلمىسىنىڭ كوئېففىتسېنتلىرىنىڭ قانۇنىيىتى (پاسكال ئۈچبۇلۇڭى) نى تەتقىق قىلغان.

ھازىر كىشىلەر مۇسبەت-مەنپىي سانلار ئارقىلىق قارىمۇ قارشى يۆنىلىشتىكى ئىككى خىل مىقدارنى ئىپادىلەيدۇ. مەسىلەن، دېڭىز يۈزىنى 0 نۇقتا دېسەك، دۇنيا بويىچە ئەڭ ئېگىز چوققا چومولاڭما چوققىسىنىڭ ئېگىزلىكى 8848 + مېتىر، دۇنيا بويىچە ئەڭ چوڭقۇر بولغان مارىئانا دېڭىز جىلغىسىنىڭ چوڭقۇرلۇقى 11034- مېتىر كېلىدۇ. كۈندىلىك تۇرمۇشتا «+» ئارقىلىق كىرىم، «-» ئارقىلىق چىقىم ئىپادىلىنىدۇ، ئەمما تارىختا مەنپىي سانلارنىڭ كىرگۈزۈلۈشى ئۇزاق ۋە ئەگرى- توقاي جەريانلارنى باشتىن كەچۈرگەن.

ماتېماتىكا ئەڭ دەسلەپتە تۈگۈنچە تۈگۈپ ئىش خاتىرىلەشتىن باشلانغان. بۇنىڭدىن تەخمىنەن 3 مىليون يىللار ئىلگىرى، ئىنسانلار خام گۆش يەيدىغان ئىپتىدائىي دەۋردە تۇرغان بولۇپ، ياۋا مېۋىلەرنى يىغىش، ياۋايى ھايۋانلارنى ئوۋلاشقا تايىنىپ تىرىكچىلىك قىلاتتى، بۇ پائالىيەتلەر ھەمىشە كوللېكتىپ ئېلىپ بېرىلاتتى، ئېرىشكەن «مەھسۇلات» لارمۇ تەڭ تەقسىم قىلىناتتى. شۇنداق قىلىپ قەدىمكى ئادەملەردە تەدرىجىي ھالدا سانلىق مىقدار ئۇقۇمى پەيدا بولدى.

 ئۇلار بىر ھايۋاننى تۇتۇۋالسا، ئۇنى بىر پارچە تاش، بىر تال تاياقچە ئارقىلىق ئىپادىلەشنى؛ ياكى ئىش ۋە سانلارنى ئارغامچىغا تۈگۈنچە تۈگۈپ خاتىرىلەشنى ئۆگىنىۋالدى. نەتىجىدە، ئىپتىدائىي جەمئىيەتتىكى كىشىلەرنىڭ نەزىرىدە بىر تۈگۈنچە بىر ھايۋانغا، ئىككى تۈگۈنچە ئىككى ھايۋانغا، …؛ ياكى چوڭراق بىر تۈگۈنچە چوڭراق بىر ھايۋانغا، كىچىكرەك بىر تۈگۈنچە كىچىكرەك بىر ھايۋانغا ۋەكىللىك قىلىدىغان بولدى ….

   شېن كو [沈括  1031-ــــ 1095 ] شىمالىي سوڭ سۇلالىسى دەۋرىدىكى ئاتاقلىق ئالىم، ماتېماتىك. تەخەللۇسى سۇن جوڭ، خاڭجۇ چەنتاڭلىق (ھازىرقى جېجياڭ خاڭجۇلۇق). شېن كو ئۆز زامانىسىدا نىڭگو (ھازىرقى ئەنخۇيغا تەۋە جاي) ناھىيىسىدە ئەمەلدار بولغان چاغلاردا توسما ئېتىزلارنى ياساپ، سۇ ئىنشائاتلىرىنى تەرەققىي قىلدۇرۇشنى تەشەببۇس قىلغان. شىمالىي سوڭ سۇلالىسىنىڭ خانى شېنزوڭ زامانىسىدا ۋاڭ ئەنشىنىڭ قانۇن ئۆزگەرتىش ھەركىتىگە ئاكتىپ قاتنىشىپ، يېڭى قانۇننى باشتىن ئاخىر قوللىغان. ئۇ خانلىق رەسەتخانا نازارەتچىسى، باش مىرزا، ئۈچ مەھكىمە باشلىقى بولغان.

دېكارت [笛卡儿  Rene Descartes  مىلادى 1596-يىلىدىن 1650-يىلىغىچە ياشىغان] فرانسىيە پەيلاسوپى، فىزىكى، ماتېماتىكى، ئانالىتىك گېئومېترىيىنىڭ ئىجاتچىسى. دېكارتنىڭ ئاساسلىق ئەسەرلىرىدىن «مېتودولوگىيە»، «مېتافىزىكىلىق خىياللار»، «پەلسەپە پرىنسىپلىرى»..... قاتارلىقلار بار. «مېتودولوگىيە» نىڭ ئاخىرىغا «سۇنغان نۇرلار»، «ئاقار يۇلتۇزلار ھەققىدە»، «گېئومېترىيە» دىگەن ئۈچ پارچە قوشۇمچە قىلىنغان. «گېئومېترىيە» قىسمىدا ھەركەتتىكى بىر نۇقتىنىڭ كوردىناتى چۈشەنچىسى تۇنجى قېتىم كىرگۈزۈلۇپ، ئانالىتىك گېئومېترىيە ئىجات قىلىنغان.

دوكتور رەھىم ئايىتبايېۋ ، ئۇيغۇر مىللىتىدىن بولۇپ، قازاقىستان ئۇيغۇر ئائىلىسىدە تۇغۇلغان، ئۆتكەن ئەسىرنىڭ 90 - يىللىرى ئامېرىكىغا ئوقۇشقا چىقىپ ئوقۇشتىن كېيىن شۇ جايدا تۇرۇپ قالغان، ھازىر ئامېرىكا يېڭى مېكسىكا شتاتى مىتاللورگىيە ۋە تېخنىكا ئۇنىۋېرسىتىدا ماتېماتىكا تەتقىقاتى بىلەن شۇغۇللانماقتا.ئۇيغۇر تىلى ، ئېنگىلىز تىلى ۋە روس تىللىرىغا پىششىق.

مۇشۇ كۈنلەردە شىنجاڭ تېلېۋىزىيە ئىستانسىسىنىڭ «كۆڭۈلدىكى سۆز» پروگراممىسىدا شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتېتىدىكى ياش ماتېماتىكا ئالىمى ئابدۇرېشىت ئابدۇۋېلى بىلەن بولغان سۆھبەت بېرىلدى. بۇ پروگرامما 2-ئاينىڭ 14-كۈنى سۈرەتكە ئېلىنغان بولۇپ، پروگرامما سۈرەتكە ئېلىنىپ بولغاندىن كېيىن، كۆپ ئۆتمەي، سۈرەتكە ئېلىش سورۇنىغا قاتناشقان بىر پېشقەدەم ئوقۇتقۇچى يۈرەك سۆزلىرىنى خەت ئارقىلىق رىياسەتچىگە يوللىغان، بۇ خەت مەلۇم يوللار بىلەن قولىمىزغا چۈشكەن ئىدى، بۇ يەردە شۇ خەتنى ئەينەن بەردۇق:

 دەرسخانىدا «سىما گۇاڭنىڭ ئىدىشنى چېقىشى» دىگەن ھېكايىنى ئۆتۈپ بۇلۇپ ، بالىلارنىڭ زېھنىنى ئېچىپ قوياي دەپ مۇزاكىرە ئۇيۇشتۇرۇپ بالىلارنى سوئال سوراشقا ئىلھاملاندۇردۇم .

ماتېماتىكا رېئال دۇنيانىڭ بوشلۇقتىكى شەكىللىرى ۋە سانلىق مىقدارلار مۇناسىۋىتىنى تەتقىق قىلىدىغان پەن. ئەڭ دەسلەپكى ۋاقىتلاردا، ئىنسانلارنىڭ ئىشلەپچىقىرىش ئەمەلىيىتىدە چوڭ- كىچىكلىكنى سېلىشتۇرۇشنىڭ ئېھتىياجى تۈپەيلىدىن سان چۈشەنچىسى، شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، كونكىرىت مەلۇم ئالاھىدىلىكلەرگە ئىگە ماددىلاردىن بەزى ئاددىي گېئومېترىك شەكىل ۋە جىسىم ئۇقۇملىرى بارلىققا كەلگەن. شۇنىڭ بىلەن، ئىنسانىيەت مەدەنىيىتىنىڭ دەسلەپكى مەزگىللىرىدىلا بەزى ماتېماتىكىلىق بىلىملەر توپلانغان. XVI ئەسىرگە كەلگەندە ئارىفمېتىكا، ئېلېمېنتار ئالگېبرا، ئېلېمېنتار گېئومېترىيە ۋە ترىگونومېترىيىلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالغان ئېلېمېنتار ماتېماتىكا ئاساسىي جەھەتتىن مۇكەممەللەشتى. XVII ئەسىردە ئىشلەپچىقىرىش ..............

ئەيلېر [欧拉 Leonhard Euler 1703-1783 ] شۋېتسارىيە ماتېماتىكى. ۋارىئاتسىيىگە ئاساس سالغۇچى، كومپلېكس ئۆزگەرگۈچىلىك فۇنكسىيىلەر نەزەرىيىسىنىڭ پىشىۋاسى، نەزەرىيىۋى گىدرومېخانىكىنىڭ ئىجاتچىسى. ئەيلېر بېرنۇللىلار ئائىلىسىدە بىلىم ئالغان. ئەسەرلىرىنىڭ كۆپلىكىدىن، ئۇنىڭ نامى ئاتالمايدىغان ماتېماتىكىنىڭ بىرەرمۇ ساھەسى يوق. مەسىلەن، ئېلېمېنتار گېئومېترىيىدىكى ئەيلېر سىزىقى، كۆپ ياقلىقلاردىكى ئەيلېر تېئورېمىسى، بوشلۇقتىكى ئانالىتىك گېئومېترىيىدىكى ئەيلېر ئالماشتۇرۇش فورمۇلىسى، تۆتىنچى دەرىجىلىك تەڭلىمىلەرنى يېشىشنىڭ ئەيلېر ئۇسۇلىدىن تارتىپ سانلار نەزەرىيىسىدىكى ............

لېكىن سانى ئوندىن ئېشىپ كېتىدىغان نەرسىلەر ئىنتايىن كۆپ. سىز يەردىكى يا ئوقلىرىنى بىر تەرەپتىن ئېلىپ، بىر تەرەپتىن سانىسىڭىز ئونغا كەلگەندە نەچچە تال ئېشىپ قېلىشى مۇمكىن، ئەمدى قانداق قىلىسىز؟ ئەگەر يەنە داۋاملىق يېڭى سانلارنى تۈزۈۋەرسىڭىز ئۇلارنىڭ ھەممىسىنى ئەستە ساقلاش ناھايىتى قىيىنلىشىپ كېتىدۇ. بىراق بىر، ئىككى، ئۈچ، تۆت، بەش، ئالتە، يەتتە، سەككىز، توققۇز، ئوندىن ئىبارەت بۇ ئوخشاش بولمىغان رەقەملەرنى ئەستە ساقلاش ناھايىتى ئاسان.