تارىم بلوگى

شۇنداق قىلىپ، ئالۋاڭ ياساقلارنىڭ تاپشۇرۇلۇش ئەھۋالىنى خاتىرىلەپ تۇرۇشتا رەقەم بىلەن خاتىرە قالدۇرۇش ناھايىتى مۇھىم بولۇپ قالدى. ئەينى ۋاقىتلاردا تىزىملاش ئىشلىرىغا بۇتخانىدىكى راھىپلار مەسئۇل بولاتتى. ئۇلار كىم ئالۋاڭ تاپشۇردى، قانچىلىك تاپشۇردى دىگەنگە ئوخشاش ئىشلارنى ئېنىق خاتىرىلەپ تۇراتتى. دەسلەپتە ئۇلار كۆڭلىگە پۈكۈپلا قوياتتى. بىراق ئەستە ساقلاش قابىلىيىتى ھەرقانچە ياخشى بولغان كىشىنىڭمۇ چاتاق چىقارماسلىقى مۇمكىن ئەمەس ئىدى. شۇڭا دائىم دىگۈدەك تالاش- تارتىش بولۇپ تۇراتتى. بۇنىڭ ياخشىراق چارىسى، بەزى بەلگىلەردىن پايدىلىنىپ ئالۋاڭ- ياساقلارنى خاتىرىلەش ۋە ئۇنى ئۇزۇن مۇددەت ساقلاش بولۇپ قالغان ئىدى. تالاش- تارتىش چىققان ھامان، بۇ بەلگىلەرگە قارىسىلا مەسىلە ھەل بولاتتى.

رەقەم يېزىش ئۇسۇلى ئىجات قىلىنغان دەسلەپكى چاغلاردا، راھىپلار ھەر بىر رەقەمنى ئوخشاش بولمىغان بەلگىلەر ئارقىلىق كۆرسىتەتتى. بۇنداق بولغاندا، نۇرغۇنلىغان رەقەم بەلگىلىرىنى ئەستە تۇتىۋېلىشقا توغرا كېلەتتى. بۇ رەقەملەرنى ئوقۇشنى ۋە يېزىشنى ئۆگىنىشمۇ ناھايىتى تەس ئىدى. شۇڭا قەدىمقى زامانلاردا پەقەت راھىپلارلا يېزىش ۋە ئوقۇشنى بىلەتتى.

بۇنىڭدىن قارىغاندا، ئوخشاش بولمىغان رەقەملەرگە ۋەكىللىك قىلىدىغان بىر يۈرۈش بەلگىلەرنى ئىجات قىلىش ئىنتايىن زۆزۈر بولۇپ قالغان ئىدى. چۈنكى كىشىلەر خاتىرە سۈپىتىدە ساقلىماقچى بولغان ــــ بۇ قانچە، ئۇ قانچە دىگەنلەرنى رەقەم ئارقىلىق خاتىرىلىشى لازىم ئىدى.

سىز ئوخشاش بولمىغان بەلگىلەردىن پايدىلىنىپ ھەرقانداق ساننى ئىپادىلىيەلىشىڭىز مۇمكىن، لېكىن مۇنداق بولغاندا نەچچە مىڭ خىل ئوخشاش بولمىغان بەلگىلەرنى ئەستە ساقلاشقا توغرا كېلىدۇ.

بارماق رەقەمنىڭ كەشپ قىلىنىشىغا مۇناسىۋەتلىك ئىكەن، ئۇندان بولسا نىمە ئۈچۈن بىر تىك سىزىق ئارقىلىق بىرنى ئىپادىلەشكە بولمايدىكەن؟ ئۇنىڭ شەكلى بارماققا نىمە دىگەن ئوخشايدۇ-ھە؟ مەسىلەن، مىسىرلىقلار ئەنە شۇنداق قىلغان. ئۇلار I بەلگىسى ئارقىلىق بىرنى ئىپادىلىگەن.

رەقەمگە ۋەكىللىك قىلىدىغان ئالامەت ياكى بەلگە سان دەپ ئاتىلىدۇ. I بەلگىسى مىسىر رەقىمىنىڭ بىر مىسالى. باشقا مىللەتلەرمۇ شۇنىڭغا ئوخشاش ياكى شۇنىڭغا يېقىن كېلىدىغان بەلگىلەرنى قوللانغان. چۈنكى بىرنى ئويلىغان ھەرقانداق كىشى بىر بارمىقىنىڭ شەكلىنى سىزالايدۇ. بىراق بەلگىلەرنى قانداق يېزىشنىڭ كارايىتى چاغلىق، مۇھىمى ئۇنى قانداق ئىشلىتىشتە. تونۇش بەلگىلەرنى ئاسانراق چۈشۈنگىلى بولىدۇ. شۇڭا بىز «بىر» رەقىمىنىڭ ئورنىغا «I» نى ئالايلى.

بىز يەنە ئىككىگە ۋەكىللىك قىلىدىغان بەلگىنىمۇ سىزايلى. يەنە بىر يېڭى بەلگە ئىشلىتىپ ئولتۇرماسلىق ئۈچۈن، ئىككىنى «II» قىلىپلا سىزايلى! مۇنداق قارىغاندا «II» ئىككى بارماققا نىمە دىگەن ئوخشايدۇ- ھە!

ئۇنىڭدىن كېيىنكىلەرنى يېزىشمۇ ئوڭاي، ئۈچنى III قىلىپ، تۆتنى IIII قىلىپ، بەشنى IIIII قىلىپ يېزىۋېرىشىڭىز، تاكى توققۇزغىچە IIIIIIIII قىلىپ يېزىشىڭىز مۇمكىن.

بۇ ئۇسۇلنىڭ ئارتۇقچىلىقى شۇكى، «I» دىن قانچىسى بارلىقىنى ساناپ باقسىڭىزلا بىلەلەيسىز. كەمچىلىكىچۇ؟ ئەگەر ناھايىتى نۇرغۇن «I» لار بولسا، ئۇلارنى ساناپ بولغىچە ياكى يېزىپ بولغىچە چارچاپ قالىسىز، ساناۋېرىپ ياكى يېزىۋېرىپ ئېلىشىپ كېتىشىڭىزمۇ مۇمكىن.

مىسىرلىقلار يېڭى بىر بەلگە ئارقىلىق ئوننى ئىپادە قىلىشنى ئويلاپ تاپقان. بۇ بەلگە دۈم كۆمتۈرۈلگەن «U» ھەرىپىگە بەكمۇ ئوخشايتتى. بىراق ھازىر ئۇ بەلگە ئىشلىتىلمەيدىغان بولۇپ كەتتى. شۇڭا ئۇنىڭ قانداق پەيدا بولغانلىقىنىمۇ سۈرۈشتۈرۈپ ئولتۇرمايمىز. ئەمدى «T» نى ئونغا ۋەكىل قىلىپ ئالايلى. بۇ يەردە ئېنگلىزچە ئون(ten) نىڭ بىرىنچى ھەرىپى ئېلىنغان.

ئەگەر ئون بىرنى يازغىڭىز كەلسە، ئۇنى TI ياكى IT قىلىپ يازسىڭىز بولىدۇ. بۇلارنىڭ قايسىسىنى يازسىڭىزمۇ بولىۋېرىدۇ. ئۇلار ئايرىم- ئايرىم ھالدا ئون قوشۇلغان بىر بىلەن بىر قوشۇلغان ئونغا ۋەكىللىك قىلىپ، ئوخشاشلا ئون بىر دىگەننى بىلدۈرىدۇ. TII ياكى IIT نى ئون ئىككىگە ۋەكىل قىلسىڭىز بولىدۇ. يەنە ئۇنى ITI قىلىپ يازسىڭىزمۇ بولىدۇ. ئالدىغا I نى ياكى T نى يېزىشىڭىزدىن قەتئىي نەزەر، ئۇلارنى قوشقاندا ئون ئىككىگە تەڭ بولسىلا بولىدۇ.

لېكىن يەنىلا بىرلىككە كەلگەن بەلگىلىمە بولغىنى تۈزۈك. بۇنداق بەلگىلىمە بولغاندا تېخىمۇ كۆپرەك رەقەملەرنى ئىپادىلىگەندە ئاسانلىق تۇغۇلىدۇ، كىشىلەر بۇ بەلگىلەرنى تېخىمۇ ئاسان ئىشلىتەلەيدۇ ۋە چۈشىنەلەيدۇ. بىز رەقەملەرنىڭ چوڭىنى سولغا، كىچىكىنى ئوڭغا يازىدىغان بولايلى. بۇنداق بولغاندا يىگىرمە ئۈچنى TTIII قىلىپ يېزىشقا (ئون قوشۇلغان ئون قوشۇلغان بىر قوشۇلغان بىر قوشۇلغان بىر) بولىدۇ. يەتمىش تۆتنى TTTTTTTIIII قىلىپ يېزىشقا بولىدۇ. توقسان توققۇزنى TTTTTTTTTIIIIIIIII قىلىپ يېزىشقا بولىدۇ. ھېسابلاشقا ئاسان بولۇشى ئۈچۈن، بۇ T لار بىلەن I لارنى ئۇلاپ ئۇزۇن بىر رەت قىلىپ يېزىۋالماي، گۇرۇپپىلارغا بۆلۈپ يازساقمۇ بولىدۇ، ئەلۋەتتە.

مىسىرلىقلار مۇنداق بىر بەلگىلىمىنى ئوتتۇرىغا قويغان؛ قانداق بەلگە بولۇشىدىن قەتئىي نەزەر، ئۇنى توققۇز قېتىملا يېزىشقا بولىدۇ. ئونىنچى قېتىم يېزىشقا توغرا كەلگەندە ئۇنىڭ ئورنىغا يېڭى بەلگە ئېلىنىدۇ. يۈزنى يېزىش ئۈچۈن ئون دانە ئون TTTTTTTTTT نى يېزىشىڭىز لازىم. ئەگەر يېڭى بەلگىنى قوللانسىڭىز، ئۇنداق يېزىشنىڭ ھاجىتى قالمايدۇ. مىسىرلىقلار بۇدرە چاچقا ئوخشايدىغان يېڭى بىر بەلگىنى يۈزگە چەكىل قىلغان. ئۇنى يازساق ئېنگلىز يېزىقىدىكى «g» غا ئوخشاپ قالىدۇ.

بىراق بۇ «بۇدرە چاچ» نى ئىشلەتمەي، ئېنگلىز تىلىدىكى hundred (يۈز) سۆزىنىڭ باش ھەرىپى «H» ئارقىلىق يۈزنى ئىپادىلىسەك تېخىمۇ ياخشى بولمامدۇ؟

ئۈچ يۈز ئوتتۇز ئۈچنى HHHTTTIII قىلىپ يېزىشقا بولىدۇ. يەتتە يۈز ئون سەككىزنى HHHHHHHTIIIIIIII قىلىپ يېزىشقا بولىدۇ. بۇ ئۈچ خىل بەلگىدىن پايدىلىنىپ خالىغان ساننى، ھەتتا توققۇز يۈز توقسان توققۇزنىمۇ HHHHHHHHHTTTTTTTTTIIIIIIIII قىلىپ يازغىلى بولىدۇ.

بۇ ئۈچ خىل بەلگىنى ئېسىڭىزدە ساقلىسىڭىزلا بىردىن توققۇز يۈز توقسان توققۇزغىچە بولغان بارلىق سانلارنى يېزىپ چىقالايسىز. لېكىن ھەر بىر بەلگە ئەڭ كۆپ بولغاندا توققۇز قېتىم يېزىلىدىغانلىقتىن، مىڭنى يازماقچى بولسىڭىز، ئون دانە يۈزنى يېزىپ قويسىڭىز بولمايدۇ. شۇنىڭ ئۈچۈن يەنە بىر خىل يېڭى بەلگە ئىشلىتىشكە توغرا كېلىدۇ. ئۇنىڭدىن كېيىن يەنە بىر خىل يېڭى بەلگىنى قوللىنىپ ئون مىڭ، يۈز مىڭ قاتارلىقلارنى ئىپادىلەشكە توغرا كېلىدۇ ۋە باشقىلار. ھەر قېتىم ئون دانە تۆۋەن خانىلىق سانغا دۇچ كەلگەندە، بىر خىل يېڭى بەلگىنى قوللىنىپ ئۇنى ئىپادىلەشكە بولىدۇ. بۇ خىل ئۇسۇلدىن پايدىلىنىپ قانچىلىك ساننى يېزىپ چىققىڭىز كەلسە، شۇنچىلىك ساننى يېزىپ چىقالايسىز.