تارىم بلوگى

چېن جيەنگۇڭ (تەخەللۇسى يېچېڭ 业成 ) ئېلىمىزنىڭ ھازىرقى زامان ئاتاقلىق ماتېماتىكا ئالىمى. ئۇ خۇا لوگېڭ، سۇ بوچىڭلار بىلەن بىللە «جۇڭگۇنىڭ ھازىرقى زاماندىكى 3 چوڭ ماتېماتىكا ئالىمى» دەپ ھېسابلىنىدۇ. ئۇ 1893-يىلى 9-ئاينىڭ 8-كۈنى تۇغۇلغان. جېجياڭ شاۋشىڭلىق. 1913-يىلىدىن 1929-يىلىغىچە 3 قېتىم ياپۇنىيىگە چىقىپ ئوقۇغان. 1929-يىلى ياپۇنىيە شەرقى شىمال ئىمپىرىيە ئۇنىۋېرىستىتىنىڭ تەبىئىي پەنلەر بويىچە دوكتۇرلۇق ئۇنۋانىغا ئېرىشكەن. 1929-يىلىدىن 1952-يىلىغىچە جېجياڭ ئۇنىۋېرسىتىتىنىڭ پروففىسورى بولغان.1952-يىلىدىن 1958-يىلىغىچە فۇدەن ئۇنىۋېرىستىتىنىڭ پروففىسورى بولغان. 1953-يىلى «3-سىنتەبىر» ئىلمىي جەمىيىتىگە قاتناشقان ھەم «3-سىنتەبىر» ئىلمىي جەمىيىتى مەركىزى كومىتىتىنىڭ ھەيئىتى بولغان. 1955-يىلىدىن باشلاپ جۇڭگۇ پەنلەر ئاكادىمىيىسى ماتېماتىكا، فىزىكا، خېمىيە بۆلۈمىنىڭ ئاكادىمىكى بولغان. ئۇ ئىلگىرى ئاخىر بولۇپ جۇڭگۇ ماتېماتىكا جەمىيىتىنىڭ ھەيئىتى، مۇئاۋىن باشلىقى، 1- ، 2- ۋە 3-نۆۋەتلىك مەملىكەتلىك خەلق قۇرۇلتىيىنىڭ ۋەكىلى قاتارلىق ۋەزىپىلەرنى ئۆتىگەن. 1959-يىلىدىن 1971-يىلىغىچە خاڭجو ئۇنىۋېرىستىتىنىڭ پروففىسورى، مەكتەپ مۇدىرى بولغان.

چىن جيۇشاۋ تەخمىنەن مىلادى 1208-يىلى تۇغۇلۇپ 1268-يىلى ۋاپات بولغان، ئېلىمىزنىڭ جەنۇبىي سوڭ سۇلالىسى دەۋرىدىكى ماتېماتىك، تەخەللۇسى گۇداۋ، لۇجۈنلىك (ھازىرقى شەندوڭ ئۆلكىسىنىڭ زىياڭ،چۈيفۇ ئەتراپى). ئەسەرلىرىدىن 18 توملۇق «توققۇز بابلىق ماتېماتىكا» (1247-يىلى) بار. «كېڭەيتىلگەن بىرگە كەلتۈرۈش ئۇسۇلى» (پۈتۈن سانلار نەزەرىيىسىدىكى بىرىنچى دەرىجىلىك قالدۇقداش ئىپادىلەرنى يېشىش) ۋە «مۇسبەت، مەنپى يىلتىز چىقىرىش ئۇسۇلى» (رەقەم كوئېففىتسېنتلىق يۇقۇرى دەرىجىلىك تەڭلىمىلەرنىڭ يىلتىزىنى تېپىش ئۇسۇلى) قاتارلىقلار ئۈستىدە چوڭقۇرلاپ تەتقىقات ئېلىپ بارغان.

بىز ئادەتتە ئىشلىتىۋاتقان 0، 1، 2، 3، 4، 5، 6، 7، 8، 9 دىن ئىبارەت رەقەملەر پۈتۈن دۇنيادا دىگۈدەك ئوموميۈزلۈك قوللىنىلىدۇ. بۇلار ئەرەپ رەقەملىرى دەپ ئاتىلىدۇ. لېكىن، بۇ رەقەملەرنى ئەرەپلەر كەشىپ قىلماستىن، بەلكى ھىندىستانلىقلار كەشىپ قىلغان.

بۇنىڭدىن تەخمىنەن 1500 يىللار ئىلگىرى ئەرەپ ئىمپىرىيىسى تازا گۈللەنگەن مەزگىل ئىدى. ئەرەپ ئىمپىرىيىسىنىڭ پايتەختى بولغان باغداد، سىياسىي، ئىقتىسادىي ۋە مەدەنىيەت مەركىزى بولۇپ، «دۇنيا مەدەنىيىتىنىڭ مەركىزى» دەپ ئاتالغان.

گائۇس 1777-يىلىدىن 1855-يىلىغىچە ياشىغان گېرمانىيە ماتېماتىكى، فىزىكى، ئاسترونومى. گائۇس خېلى بۇرۇنلا سانلار نەزەرىيىسىنى تەتقىق قىلغان بولۇپ، ئۇنىڭ نەتىجىسى «ئارىفمېتىكا» دىگەن كىتابقا كىرگۈزۈلگەن. ئۇنىڭ ھىپېرگىئومېترىك قاتارلار، كومپلېكس ئۆزگەرگۈچىلىك فۇنكسىيىلەر نەزەرىيىسى، ستاتىستىكىلىق ماتېماتىكا، ئېللىپىسلىق فۇنكسىيىلەر نەزەرىيىسى جەھەتلەردە تۆھپىلىرى بار. گائۇسنىڭ «سىرتلار ئۈستىدىكى ئومۇمىي تەتقىقات» دىگەن ئەسىرى يېقىنقى زامان دىففېرېنسىئال گېئومېترىيىسىنىڭ باشلىنىشى بولغان.

دىئوفانت

Diophantus  丢番图  246————300

دىئوفانت گرېك ماتېماتىكى. ئۇ ئالگېبرا ئىلمىنىڭ پىرى دەپ نام ئالغان. ھاياتىدىن ھىچقانداق خاتىرە قالمىغان. پەقەت مىلادى 4-ئەسىردىكى گرېتسىيە شېئىرلىرى توپلىمىدىكى مۇنداق بىر كۇبلىت شېئىردا (بەزىلەرنىڭ ئېيتىشىچە قەبرە تېشىدا) ئۇنىڭ ھاياتى تېپىشماق شەكلىدە تەسۋىرلەنگەن: «دىئوفانتنىڭ ئۆمرىنىڭ

16- ، 17- ئەسىرلەر ئارىلىقىدا، ئاسترونومىيە، دېڭىز قاتنىشى، قۇرۇلۇش ۋە سودا ئىشلىرىنىڭ، شۇنداقلا ھەربى ئىشلارنىڭ تەرەققىي قىلىشىغا ئەگىشىپ، رەقەملىك ھىسابلاش ئۇسۇلىنى ئىسلاھ قىلىش مەسىلىسى جىددى ئورۇنداشقا تىگىشلىك ۋەزىپە بولۇپ قالدى. شۇنىڭ بىلەن شوتلاندىيىلىك ماتېماتىك ناپىر ........

..........................

ئېھتىماللىق نەزەرىيىسىنىڭ بارلىققا كېلىشىدە نامى ئانچە ياخشى بولمىغان بىر ھېكايە بار. 17-ئەسىرنىڭ بىر كۈنى پاۋلو ئۇستا قىمارۋاز مىل بىلەن ھەربىرى 6 تىللادىن چىقىرىشىپ شىشىخال ئويناپتۇ. كىم ئاۋۋال ئۈچ قېتىم ئۇتسا 12 تىللانى شۇ ئالماقچى بولۇپتۇ. قىمار باشلانغاندىن كېيىن، پاۋلو بىر قېتىم ئۇتۇپتۇ، مىل ئىككى قېتىم ئۇتۇپتۇ. بۇ چاغدا بىر سەۋەب بىلەن قىمار ئۈزۈلۈپ قاپتۇ. شۇنىڭ بىلەن ئۇلار 12  تىللانى قانداق بۆلۈشۈش ھەققىدە مەسلىھەتلىشىپتۇ. پاۋلو ئۇتۇش- ئۇتتۇرۇش ئەھۋالىغا ئاساسلانغاندا، مەن تىللالارنىڭ 1/3 قىسمىنى، يەنى 4  تىللا ئېلىشىم، سەن تىللالارنىڭ 2/3 قىسمىنى، يەنى 8  تىللا ئېلىشىڭ كېرەك دەپتۇ. لېكىن، ئۇستا قىمارۋاز مىل مېنىڭ ئۇتۇش مۇمكىنچىلىكىم چوڭ، تىللالارنىڭ ھەممىسىنى مەن ئېلىشىم كېرەك دەپتۇ. ئۇلار بۇ ئىشقا ماتېماتىك پاسكالنىڭ ھۆكۈم قىلىپ بېرىشىنى ئۆتۈنۈپتۇ.

لېيبنىس 1646-يىلى 6-ئاينىڭ 21-كۈنى گېرمانىيىنىڭ غەربىي قىسمىدىكى لېيپسېگدا تۇغۇلۇپ، 1716-يىلى 11-ئاينىڭ 14-كۈنى گېرمانىيىنىڭ غەربىي قىسمىدىكى ھاننوۋېردا ئالەمدىن ئۆتكەن. ئۇ دىففېرېنسىئال- ئىنتېگرالنىڭ يەنە بىر ئاساسچىسى. لېيبنىس پەلسەپە، تارىخ، تىلشۇناسلىق، بىئولوگىيە، گېئولوگىيە، مېخانىزاتسىيە، فىزىكا، ماتېماتىكا، ئىلاھىيەت ئىلمى، قانۇن، دىپلوماتىيە ۋە «ئىجاتكارلىق سەنئىتى» قاتارلىقلاردا مول بىلىمگە ئىگە ئىدى.

دېكارت [笛卡儿  Rene Descartes  مىلادى 1596-يىلىدىن 1650-يىلىغىچە ياشىغان] فرانسىيە پەيلاسوپى، فىزىكى، ماتېماتىكى، ئانالىتىك گېئومېترىيىنىڭ ئىجاتچىسى. دېكارتنىڭ ئاساسلىق ئەسەرلىرىدىن «مېتودولوگىيە»، «مېتافىزىكىلىق خىياللار»، «پەلسەپە پرىنسىپلىرى»..... قاتارلىقلار بار. «مېتودولوگىيە» نىڭ ئاخىرىغا «سۇنغان نۇرلار»، «ئاقار يۇلتۇزلار ھەققىدە»، «گېئومېترىيە» دىگەن ئۈچ پارچە قوشۇمچە قىلىنغان. «گېئومېترىيە» قىسمىدا ھەركەتتىكى بىر نۇقتىنىڭ كوردىناتى چۈشەنچىسى تۇنجى قېتىم كىرگۈزۈلۇپ، ئانالىتىك گېئومېترىيە ئىجات قىلىنغان.

دوكتور رەھىم ئايىتبايېۋ ، ئۇيغۇر مىللىتىدىن بولۇپ، قازاقىستان ئۇيغۇر ئائىلىسىدە تۇغۇلغان، ئۆتكەن ئەسىرنىڭ 90 - يىللىرى ئامېرىكىغا ئوقۇشقا چىقىپ ئوقۇشتىن كېيىن شۇ جايدا تۇرۇپ قالغان، ھازىر ئامېرىكا يېڭى مېكسىكا شتاتى مىتاللورگىيە ۋە تېخنىكا ئۇنىۋېرسىتىدا ماتېماتىكا تەتقىقاتى بىلەن شۇغۇللانماقتا.ئۇيغۇر تىلى ، ئېنگىلىز تىلى ۋە روس تىللىرىغا پىششىق.

مۇشۇ كۈنلەردە شىنجاڭ تېلېۋىزىيە ئىستانسىسىنىڭ «كۆڭۈلدىكى سۆز» پروگراممىسىدا شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتېتىدىكى ياش ماتېماتىكا ئالىمى ئابدۇرېشىت ئابدۇۋېلى بىلەن بولغان سۆھبەت بېرىلدى. بۇ پروگرامما 2-ئاينىڭ 14-كۈنى سۈرەتكە ئېلىنغان بولۇپ، پروگرامما سۈرەتكە ئېلىنىپ بولغاندىن كېيىن، كۆپ ئۆتمەي، سۈرەتكە ئېلىش سورۇنىغا قاتناشقان بىر پېشقەدەم ئوقۇتقۇچى يۈرەك سۆزلىرىنى خەت ئارقىلىق رىياسەتچىگە يوللىغان، بۇ خەت مەلۇم يوللار بىلەن قولىمىزغا چۈشكەن ئىدى، بۇ يەردە شۇ خەتنى ئەينەن بەردۇق:

ھەرقانداق چوڭ سان بولۇشىدىن قەتئىينەزەر، 4  تىن چوڭ بارلىق جۈپ سانلارنى ئىككى تاق تۈپ ساننىڭ يىغىندىسى شەكلىدە، 7 دىن چوڭ بارلىق تاق سانلارنى ئۈچ تاق تۈپ ساننىڭ يىغىندىسى شەكلىدە يازغىلى بولىدۇ. مانا بۇ مەشھۇر «گولدباخ قىياسى» دۇر.

ماتېماتىكا رېئال دۇنيانىڭ بوشلۇقتىكى شەكىللىرى ۋە سانلىق مىقدارلار مۇناسىۋىتىنى تەتقىق قىلىدىغان پەن. ئەڭ دەسلەپكى ۋاقىتلاردا، ئىنسانلارنىڭ ئىشلەپچىقىرىش ئەمەلىيىتىدە چوڭ- كىچىكلىكنى سېلىشتۇرۇشنىڭ ئېھتىياجى تۈپەيلىدىن سان چۈشەنچىسى، شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، كونكىرىت مەلۇم ئالاھىدىلىكلەرگە ئىگە ماددىلاردىن بەزى ئاددىي گېئومېترىك شەكىل ۋە جىسىم ئۇقۇملىرى بارلىققا كەلگەن. شۇنىڭ بىلەن، ئىنسانىيەت مەدەنىيىتىنىڭ دەسلەپكى مەزگىللىرىدىلا بەزى ماتېماتىكىلىق بىلىملەر توپلانغان. XVI ئەسىرگە كەلگەندە ئارىفمېتىكا، ئېلېمېنتار ئالگېبرا، ئېلېمېنتار گېئومېترىيە ۋە ترىگونومېترىيىلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالغان ئېلېمېنتار ماتېماتىكا ئاساسىي جەھەتتىن مۇكەممەللەشتى. XVII ئەسىردە ئىشلەپچىقىرىش ..............

ئەيلېر [欧拉 Leonhard Euler 1703-1783 ] شۋېتسارىيە ماتېماتىكى. ۋارىئاتسىيىگە ئاساس سالغۇچى، كومپلېكس ئۆزگەرگۈچىلىك فۇنكسىيىلەر نەزەرىيىسىنىڭ پىشىۋاسى، نەزەرىيىۋى گىدرومېخانىكىنىڭ ئىجاتچىسى. ئەيلېر بېرنۇللىلار ئائىلىسىدە بىلىم ئالغان. ئەسەرلىرىنىڭ كۆپلىكىدىن، ئۇنىڭ نامى ئاتالمايدىغان ماتېماتىكىنىڭ بىرەرمۇ ساھەسى يوق. مەسىلەن، ئېلېمېنتار گېئومېترىيىدىكى ئەيلېر سىزىقى، كۆپ ياقلىقلاردىكى ئەيلېر تېئورېمىسى، بوشلۇقتىكى ئانالىتىك گېئومېترىيىدىكى ئەيلېر ئالماشتۇرۇش فورمۇلىسى، تۆتىنچى دەرىجىلىك تەڭلىمىلەرنى يېشىشنىڭ ئەيلېر ئۇسۇلىدىن تارتىپ سانلار نەزەرىيىسىدىكى ............