سىرلىق تەكلىماكان

بۇغدا ئابدۇللا

دوكلات ئەدەبىياتى

لوپنور

تەكلىماكان ۋە لوپنور تېمىسىغا قىزىقمايدىغان ئادەم بولمىسا كېرەك . يىللارنىڭ ئۆتۈشى بىلەن بۇ ھەقتە ھېكايە قىلىپ بېرىدىغان قېرى – سال ئادەملەر بارغانسېرى ئازىيىپ كېتىۋاتىدۇ . تارىختا نۇرغۇن ئېكىسپېدىتسىيە ئەترەتلىرى ۋە شەخىسلەر بۇ زىمىنغا كېلىپ ئىلىم – پەن دۇنياسىغا مەلۇم بولمىغان ، يەر ئاستىدا كۆمۈلۈپ ياتقان تىلىسماتلىق مۆجىزىلەرنى بايقىدى ، تالاي – تالاي كىتابلارنى يېزىپ قالدۇردى . بىراق تەكلىماكان قانچە قازغانسېرى شۇنچە سىرلىق كۆرۈنىدىغان زېمىن . شۇنداق ، ئۇ بىزگە يەنە نۇرغۇن توتېم ، مىراس ، سىرلىق ھادىسە ، سىرلىق كۈچ ، تىلىسىم رىۋايەتلىرىنى سۆزلەپ بەرمەكتە .

لوپنورنىڭ ئاقسۇ پو يېزىسىدىكى 99 ياشلىق سىدىق مەمەت بوۋاي مۇنۇلارنى ئەسلەپ ئۆتتى : ئۇ چاغدا ئۆردەكباي بىزنىڭ گۇرۇپپا باشلىقىمىز بولۇپ ، جەمئىي 30 نەچچە ئادەم ئىدۇق . ئايدىن تۆرە ، سەپسېن تۆرە دېگەنلەرمۇ بار . مەيدانغا چۈشكەندە چېلىشىمىز ، قۇچاقلىشىپ يىقىتىپ قويىمەن . بىر كۈنى لوپنور كۆلىگە كېمە ئېلىپ كىردۇق . دۇنيادا يوق شامال كېمىنى يىراق جايغا ئېلىپ بېرىپ تاشلايدۇ . ئادەمدەك بېلىق ، ئۇنى تۇتاتتۇق . شامال يوق دەپ بارساق يەنە شامال ، ئۇلار بىزنى تىللاپ كەتتى .

لوپنور كۆلىنى تاشلاپ 60 بۇلاققا باردۇق بۇ قۇمۇل تەرىپى ئىكەن. بىر يەرگە بېرىپ تۆگىنى چۈشۈردۇق ، ھەر بىر ياتاققا ئازراق سۇ ، نان قويىدۇ . بىر كۈنى بىر ۋاق بولغاندا ئۆردەك كېلىۋاتىدۇ ، – دېدى . ئۇ گۈرجەك بىلەن تاختاينى بىر كۆتۈرۈپ ئەكەپتۇ ، تاختاينى بىر نەرسىگە چېلېۋىدى ، تاختايدىكى خەت كۆرۈندى . ئۇلار بىر ئىزدىگەن نەرسە مۇشۇ ، ‏- دېدى . كېيىن تاختاي چىققان جايغا باردۇق ، بىر دۆڭگە چىقتۇق ، يەرنى كولىساق بىر ئۆي چىقتى . ئىشىكتە قارا قۇلۇپ بار ئىكەن ، چاقتۇق . ئۇلار بىر نەرسىگە ئوت يېقىپ ئۆينىڭ ئىچىگە تاشلىدى . ئۆيدىن نۇرغۇن ئىس چىقتى ، ئۇلاردا نۇرغۇن ئاچقۇچ بار ئىكەن . ئۆيدە شۇنداق ئۇزۇن بىر ئادەم يېتىپتۇ . ئۇنىڭ كىندىكىگە ئاچقۇچ سالدى . بۇلار بولماي كېيىن يەنە بىرسى يەتتە دانە ئاچقۇچ چىقتى . بۇنىڭ بىلەن نومۇرىغا قاراپ يەنە جاراڭ – جۇرۇڭ قىلىپ ساندۇقىنى ئاچتى ، ئۇنىڭ ئىچىدە يەنە ساندۇق بار ئىكەن . ئىچىدىن كىتاب چىقتى . 1.2-1.3 چوڭلۇقتا ، قەغىزىقەدىمكى يىرتىلمايدىغان سامان قەغەز ، خەتلىرى ئارقار مۈڭگۈزدەك ئىكەن . ئۇلارر كىتابنى ئېلىپ دارىلاپ ، چاپلىشىپ كەتكەن ۋاراقلىرىنى ئاجراتتى ، كېيىن كىتابنى ئېلىپ كەتتى .

ھېلىقى ئۆينىڭ يەنە بىر تەرىپىدە ئىشىك بار  ئىكەن . قۇلۇپنى ئاچتۇق . ئىشىكتىن ئاتلاپ كىرىۋېدىم ھولولو دەپ بىر نەرسە ئالدىمغا كەلدى ، قورقۇپ يىقىلىپ چۈشتۈم . ئۇلارمېنى قورقما دەپ ئۆزلىرى قېچىپ كېتىپتۇ ، كېيىن ھوشۇمغا كەپتىمەن . ھېلىقى نەرسە ھەيكەل بولۇپ ، ئىشىككە كېلىپ توختاپ قالىدىكەن . يانداپ – يانداپ ئۆتتۇق . ھەيكەل يولۋاس سۈرىتىدە ئىكەن . ھەر چىش – ھەر چىش ، كۆز دېگەن يوغان ، ئىككىنچى بىر ئۆيدە شىشە قۇتا بار ئىكەن ، ئۇلار ئۇ نەرسىنى ئېلىۋالدى .

بىز بارغان يەرلەردە ئادەم ئۇستىخانلىرى دۆۋلىنىپ كەتكەن ئىكەن . ئۇلار بۇ يەرلەرنى تىلسىمات شەھەر ، – دېدى . رىۋايەتلەرگە قارىغاندا ، بۇ شەھەردە بىر پادىشاھنىڭ ئوغلى بولۇپ ، قىزلارنى قويمايدىكەن ، كېيىن بىرسى چېلىشتا ئۇنى بىر پىچاق بىلەن ئۆلتۈرىۋېتىپتۇ . ئانچە ئۇزۇن ئۆتمەي پۈتۈن شەھەر تۈزلىنىپ كەتكەن ئىكەن .

ئارىلىقتا ئۇ يەرگە يەنە بىر قېتىم باردۇق ، كۆزىمىزگە ئۇستىخان چېلىقتى ، ئۇستىخان بىلەن سۇپا قىلىپ قويۇپتۇ . خۇمدان بار ئىكەن ، يېقىن بارساق بوران چىقىپ كېتىپتۇ . ئۇ يەردە يەنە كۆز مۇنچاق تولا .

تەكلىماكاندا مازار ، ئۇپقان ، كۆتەكلىك چۆل دېگەن يەرلەر بار. توققۇز قۇم دېگەن جاي ئادەمنىڭ قوۋۇرغىسىغا ئوخشايدۇ . بۇ يەرگە دەريا ئۇرۇلۇپ ئېلىپ كېتەلمىگەن ، ئۇنى ئالتۇن خەزىنە دەيتتى . شەھىرى كېتىك لوپنور كۆلىدە ، بىز بارغاندا دەريادا شالدا ئېقىپ باردۇق . كەلگەندە بىر جاپا بىلەن كەلدۇق .

يەنە يەرلىك كىشىلەرنىڭ ئېيتىپ بېرىشىگە قارىغاندا ، تارىختا  تارىم دەرياسى قارچۇغا تەرەپتە توققۇز قېتىم ئېقىن ئۆزگەرتكەن ، ئۇ يەردىكى مەھەللىلەرمۇ كىشىلەر ماڭغاندىن كېيىن ئۆزگەرگەن ، مەسىلەن : توپا شەھەر ، كۆتەك قوتان دېگەندەك جايلار .

قەدىمدە تارىم بىلەن كۆنچى دەرياسىنىڭ ئارىلىقى پۈتۈنلەي سۇ ، سازلىق بولغان ، كىشىلەر كېسەل تارقىلىپ كۆچكەندە ، بىر قىسمى كۆنچى دەرياسىنى بويلاپ باش ئېقىن تەرەپكە كۆچكەن . بۇرۇن كۆنچىدىن دۆڭقوتانغا بېرىش ئۈچۈن سۇ ئىنتايىن كۆپ بولغاچقا 80 كۆۋرۈكتىن ئۆتۈپ باراتتى .

لوپنوردىكى يەر – ناملىرى تۆۋەندىكىچە : چوڭ كۆل تەرەپتە : 1- ئەۋەيلى 2. كونا چوڭ كۆل ، 3. پاسا كۆۋرۈك ، 4. تاختا كۆۋرۈك ، 5. 80 كۆۋرۈك ، 6. چەمەك مەھەللە ، 7. تۈگمەن مەھەللە ،8. كەڭرى قۇم ، 9. قوش توغراق ۋە باشقىلار . ئاقسوپى تەرەپتە : 1- ئاياغ ئاقسوپى ، 2. باش ئاقسوپى ، 3. لاڭقا ، 4. لوقمان ، 5. ساۋۇت ئوردىسى ، 6. ئۇزۇن ئېرىق ، 7. قازان كەنتى ، 8. سېسىق تۇغ ، 9. قۇم كۆۋرۈك ، 10 سۆگەت تۇغ ، 11. تۈگمەن ، 12- تېرەك كۆۋرۈك ، 13- سېغىز چۆل 14. چۆرىمەس توقاي ، 15. بوتتوسۇ ، 16. ساتاكا ، 17. ئوي داشى ، 18. قىچا توقاي ، 19. شامال ئالدى ، 20 . توڭگۇز ئۆلدى ، 21. قارىنا قۇسۇق ، 22 . ئوسمان تويغان ، 23. قارا قوشۇنلۇقلار ئۆيى ، 24. سۈزۈك كۆل ، 25. قورۇل بەگ ، 26. دەلەي ، 27. سۈزمە ، 28. قانات ئاستى ، 29 . تۈلكىنى كۆلى ، 30 . پوتالىق كۆل ، 31. قۇۋۇتقان ، 32. ھەجقۇلى ، 33. كېرەللىك ( بىر خىل ھايۋان )34. ئېزىز باققان ، 35. ئويمانكۆل ، 36. ئارا بەرگەن ، 37. پارچە توغراق ، 38. يىلان ، 39. ساي چېكە ،40 . تاش قويغان ، 41. ئارال توقاي ، 42. قارا تۇغ ، 43. يولۋاس چۆكتى ، 44. قارلىغاچ كۆلى ، 45. قىرچىن تېرىم ، 46 . دىلپار

چۆل تاغ تەرەپتە يەنە قومۇش تۇرا ، كۈمۈش تۇرا ، ئاق تۇرا دېگەن جايلارمۇ بار .

رىۋايەت قىلىنىشىچە ، تەكلىماكاندا دەرىخانىڭ شەھىرى بولغانمىش ، بۇ شەھەر 72 دەرۋازىلىق ئىكەن .

تىلسىملاردا يىلان ، چايان ، پاقا مۇئەككەل بولىدىكەن .

لوپنوردا يەنە مۇنداق رىۋايەتلەرمۇ بار : ئادەم ئەلەيھىسالامنىڭ ۋاقتىدا جانىۋارلارغا ئىسىم قويۇلغان ، بۆرىنى ئادەم بار جايغا كەلمەيسەن ،‏- دېگەن ، شۇڭا بۆرە  ئىشەك بار جايغا كېلىدۇ . يولۋاسنى ئادەم يېمەيسەن ، ‏-دېگەن . يولۋاس جاۋابەن ، ئادەم ئۈچ قېتىم يۇقمىسا ، يۇقمايمەن ، دېگەن . بۆرە ئىشەكنىڭ ئارغامچىسى بولسا يېمەيدىكەن . يولۋاس توزاققا چۈشسە سۆرەپ ماڭىدۇ ، سۇغا كىرگەندە چۆكۈپ كېتىدۇ . يولۋاس كالىغا ئۆچ ، مۇبادا ئۇنىڭ ئۈنىنى ئاڭلاپ قالسا كېچىسى كېلىدۇ . ئەينى ۋاقىتلاردا بۇ جايدا يولۋاس ياشىغان ، ھەتتا 40- يىللاردىمۇ ئۇنىڭ ئاياغ ئىزىنى خەقلەر كۆرگەن .

قۇرۇق تاغدا سۈلەيسۇن بار ، قۇيرۇقى تۈلكىنىڭكىگە ئوخشايدۇ ، ئدەمگە قاراپ ھەيۋە قىلىدۇ ، تالاسى ئۇزۇن بولمايدۇ ، چېكىت- چېكىت بولىدۇ . كۇشت دەپ  قويسا يەرگە چاپلىشىپ ياتىدۇ ، ئورا كولاپ تۇغىدۇ .

جەرەن ئىزىنى ئىزلىغۇچىلار مۇنداق تاپىدۇ ، جەرەن قايچا ئىزلىق بولۇپ ، ئۇچى ئۇچلۇق ، تۈۋى يوغان ، توزاغ پۇتىنى قاناتقاندا قان ئېقىپ ماڭىدۇ . ئۈچ پۇتلۇق جەرەن پۇتىنى ئۇرۇپ ماڭىدۇ . تۆت پۇتلۇق جەرەن يەرنى ئويماي تەكشى ماڭىدۇ ، جەرەن ئېسىل گىياھلارنى ماڭىدۇ . جەرەن ئېسىل گىياھلارنى يەيدۇ . ئۇ بىكار يەردە يۈرمەيدۇ . جەرەن بارغىچە ئۇسساپ كېتىدۇ . چۆل ( ئويمان يەر ) دە كولاپ سۇ چىقىرىدۇ . ئارال بولسا شۇ يەردە پەيدا بولىدۇ ، شۇ يەردە جان بېقىپ ، بالىسىنى چوڭ قىلغاندىن كېيىن سىرتقا چىقىدۇ . جەرەن گۆشى يىگەنلەرنىڭ قېنى بۇزۇلمايدۇ . 5- ئايدا توشقاننىڭ بىرىنچى تۇغۇتى تۈگەيدۇ . 8- ئايدا جاندارلار كۆرۈنىدۇ . ئەركىكى كۆرۈنىدۇ ، چىشسى كۆرۈنمەيدۇ ، بوغاز جاندارلار بۇ چاغدا ئىز قالدۇرمايدۇ . كېيىك چۆل يەردە يۈرمەيدۇ ، ئۇ ناماز دېگەردە قوپىدۇ ، قارىشىپ تۇرىدۇ . كېيىك بار يەردە  ئادەم ئۇسسىمايدۇ . ئۇ قۇمدا ئەمەس ، جاڭگالدا ياشايدۇ . ئوۋچىلار ئادەتتە كېيىكنى قاچۇرۇپ ، يولىنى بىلىۋېلىپ ، ئاندىن ئالدىنى توسايدۇ . بارغان ئادەمنىڭ يولى ئوچۇق بولسا ئۇچرايدۇ . بوغاز بولسا ئاتمايدۇ .

دۇرۇلدا ئۆتكەن ئوۋچى ئىسلام بەگە ھاجىنىڭ ئەۋلادلىرىغا ئېيتىپ بېرىشىچە ، مارال ‏( كىيىكىنىڭ چىشىسى ) تۇغۇپ بولغاندىن كېيىن چارا ناسنى ( ھەمرىيىنى ) بىر يەرگە كۆمۈپ قويىدىكەن ، كېيىن شۇ يەردىن بىر خىل ئوت ئۈنۈپ چىقىدىكەن . شۇ ئوتنى بۇغا كورسىغا كىرىشتىن  ئلگىرى تېىپىپ يەپ ، ئاندىن مارال بىلەن جۈپلىشىدىكەن ، ئاشۇ ئوت بار يەردە بىر خىل پۇراق  بولىدىكەن ، ھەتتا ئادەم ئۇ يەردىن ئۆتۈپ قالسا ، ھېسىيات جەھەتتە كۈچلىنىپ كېتىدىكەن ، بۇنى پەقەت بۇغىلا پۇراپ تاپالايدىكەن . ئۇلار مېھرىگىياھ دېگەن مۇشۇ شۇ دەيدۇ.

لوپنورلۇقلار بېلىق بىلەن ھەپىلىشىپ ئۆتكەن خەلق ، بۇ ھەقتە توقۇغان قوشاقلىرىمۇ ئۆزگىچە ئۇسلۇبتا داۋاملىشىپ كەلگەن :

ياز كۈنى يايقاق بالىق ،

قىش كۈنى بەرمەي چىچەپ .

بەندەڭگە بەرگىن ئۇلەشلەپ .

(يازدا بېلىقنى قاق سال ، قىشتا كاۋاپ قىلىپ يە ، ھەر بىر ئادەمگە تەڭ تەقسىم قىل).

قەدىمدىن بۇيان لوپنوردا قۇۋ ئايرىش دېگەن ئادەت بار . بۇنىڭدا خەق تەڭ بېلىق تۇتىدۇ ، تەڭ تەقسىم قىلىدۇ . 90- يىللارغا كەلگەندە ، سۇلار قۇرۇپ كېتىپ ، بۇ ئادەت يوقاپ كەتكەن .

لوپنور بېلىقچىلىرى ئەسىرلەر داۋامىدا نۇرغۇن قىممەتلىك تەجرىبىلەرنى توپلىغان ھەمدە پايدىلانغان ، ئۇلارنىڭ كېچىدە بېلىق تۇتۇش ئۇسۇلى مۇنداق : ئاي يورۇق چاغدا بېلىق تۇتۇلىدۇ . بېلىق كۈندۈزى تىنىچ يەردە ئۇخلاپ ئارام ئالىدۇ . كېچىسى ئوت يەيدۇ . كۆلچى كېمىسىنى ھەيدەپ ، گۈلمىنى بېلىق ئوتلايدىغان جايغا سالىدۇ . گۈلمىنىڭ بىر ئۇچىغا لەيلەتمە ، تەكتىگە چۆكۈرتمە سېلىپ قويىدۇ . بېلىق گۈلمىگە ئۇرۇلغاندا پالاقشىپ ھەرىكەت قىلىدۇ . بۇنىڭغا قاراپ تۇرغا ئىلىنىپتۇ دەپ بېلىقنى تۇتىدۇ . سۇدا بېلىقنىڭ ئىزى بولىدۇ ، مۇنداق ئالامەتلەر گەۋدىلىك بولىدۇ . 1- كۆل سۈيى ئەسلى سۈپسۈزۈك بولىدۇ ، تا تەكتىگىچە ، بېلىق ئۈزگەندە چىغىرىقنىڭ ( سۇدا ئۆسىدىغان بىر خىل ئوت ) تۈۋى تەرىپىدە قاپقارا لاي پېتىق پەيدا بولىدۇ . 2- بېلىق چىغىرىقىنىڭ يىلتىزىنى يىگەندىن كېيىن ، يىلتىز ئۇچى سۇ يۈزىگە لەيلەپ چىقىدۇ .

ئۇستا بېلىقچىلار سۇغا قاراپ  مۇشۇ يەردە بېلىقنىڭ ئىزى بار ئىكەن دەپ بىلەلەيدۇ . بەزىدە چىغىرىق ۋە ساقال ئوتلار يۆگىشىپ قالىدۇ . بۇنىڭغا قاراپ ، شۇ يەرنى بېلىقچىلار بېلىق ئوتلايدىغان يەر دەپ پەرەز قىلىدۇ . بېلىقچىلار بېلىق ئوتلايدىغان يەر دەپ پەرەز قىلىدۇ . بېلىق ئوتلايدىغان يەر دەپ پەرەز قىلىدۇ . بېلىق ئوتلايدىغان يەر دەپ پەرەز قىلىدۇ . بېلىقلار ئوتلارنى ئۈزۈپ يېگەندەك پوك- پوك ، بۇلدۇق – بۇلدۇق قىلغان ئاۋاز چىقىدۇ . بۇ چاغدا بېلىقچىلار ساچقاننى سانجىپ ، توۋلىغاندىن كېيىن ، بېلىقچىلار قېچىپ يول بىلەن ماڭغاندا تورغا ئىلىنىپ قالىدۇ . بېلىقچىلار يەنە كېمىنى ھەيدەپ ماڭغاندا بېلىق پوقىغا قاراپ چوڭ- كىچىكلىكىنى بىلىۋالىدۇ . بېلىق پوقى چوڭ بولسا چوڭ بولىدۇ .

ئۇلارنىڭ بېلىق تۇتۇشتا ئىشلىتىدىغان قوراللىرى ، كېمە ، گۈرجەك ، گۆلمە ، ساچقاق ، مانتو ( كالتەك ) ، قارماق ، چاڭگاك ( ئادەم بارمىقى شەكىللىك ئىلمەك ) تىن ئىبارەت . يوغان بېلىقلارنى چاڭگاك بىلەن تۇتىدۇ. ئۇلار چاڭگاكقا كىچىك بېلىقنىڭ بېشىنى ئېلىپ قويىدۇ ، چوڭ بېلىق كېلىپ يىگەندىن كېيىن ئىلىنىپ قالىدۇ . ئۇلار بېلىقنىڭ غېرىچىغا تولمىغىنىنى يېمەيدۇ . يەرلىك بېلىقنىڭ بېىشى ئۇچلۇق ، قۇيرۇقى ئارا ، قاسىرمىقى يوق بولۇپ ، بۇنى يېگەن ئادەم ئۇزۇن ئۆمۈر كۆرىدىكەن .

لوپنورلۇقلار كېمىنى نەچچە يىللىق توغراقنى ئوتتۇرىسىدىن كېىسىپ ، ئىچىنى ئويۇپ ياشايدۇ . . كېمىدە گۈرجەك ( پالاق ) ، ساچقاق ، گۆلمە ، مانتو بولىدۇ ، ئۇلار كىچىك ۋاقتىدىن تارتىپ سۇ ئۈزۈشنى ئۆگىنىدۇ ، كىچىك بالىلارنى سۇدا ئوينىتىدۇ . كېمە تاياش ، بېلىق تۇتۇش ئۇلار ئۈچۈن ئادەتتىكى بىر ئىش . كېمىنى بەك تېز تايايدۇ ، بېلىق سۈرئىتىدىن تېز ھەيدىيەلەيدۇ .

يەرلىك ئۇسۇلدا بېلىق پىشۇرۇشتىن ئاۋۋال ، يۇلغۇننى ياغاچقا سۈركەپ قىزىتىپ پورغا تۇتاشتۇرۇپ ئوت ھاسىل قىلىدۇ ، بىراق بۇ ئوتنى دەرھال ئىشلەتمەيدۇ ، ئۇنى ھارام ئوت دەپ قارايدۇ . بۇ ئوتنى يەتتە يەرگە كۆچۈرۈپ بولغاندىن كېيىن ئاندىن ھالال بولدى دەپ قارايدۇ .

ئاساسلىق تارىختىن بۇيان لوپنورلۇقلار ئوۋچىلىق ، بېلىقچىلىق بىلەن سۇ ،ئوت قوغىلىشىپ ياشاپ كەلگەن ، ئاساسلىق يېمەكلىكى بېلىق ، قۇرۇتۇلغان بېلىقنى دائىم دېگۈدەك قۇمنىڭ ئىچىگە  قويىدۇ، بۇ قىشتا يەيدىغان ئوزۇقلۇقى ، ئۇلار يازدا بېلىقنى كۆپ تۇيمايدۇ . بېلىقنى كاۋاپ قىلىپ يەيدۇ.

بېلىقنى سەپەرگە چىقىشتىن بۇرۇن ، قۇرۇتۇلغان بېلىقنى تالقان قىلىپ ، ئۇنىڭغا توخۇ ، ئۆردەك تۇخۇمىنىڭ سېرىقىنى ماي ئارىلاشتۇرۇپ قوشۇپ تەييارلايدۇ . ئچىدىغان ۋاقىتتا قايناقسۇ قوشۇپ ئۇماچ ھالەتكە كەلتۈرىدۇ .

لوپنورلۇقلارنىڭ ئۇزۇن ئۆمۈر كۆرۈش سىرلىرىنى بىلىش تەتقىقات ۋە ھازىرقى زامان ئادەملىرى ئۈچۈن قىممەتلىك پايدىلىنىش ماتېرىيالى ئىكەنلىكىدە گەپ يوق . ئۇلارنىڭ تەبىئي شارائىتى تەبىئي نەرسىلەردىن ئوزۇقلۇق ئېلىشىنى بەلگىلىگەن . ئادەتتىكى ئىستېمالدا چېگىنىڭ گۈل – يۇپۇرماقلىرىدىن چاي دەملەپ ئىچىدۇ . يانتاق ، بۇيا يىلتىزلىرىنى شورايدۇ . بېلىق ۋە بېلىق مايغا ئامراق كېلىدۇ . كىيىك ، جەرەن ، ياۋا غاز ، ئۆردەك ، توشقان ئوۋلاپ يەيدۇ . سۈت ئىچىدۇ ، كاۋاپنى مەززىلىك ئېتىدۇ . خېمىر ئېچىتقاندا توڭراڭغۇۇ ئىشلىتىدۇ . مۈڭگۈز سۈيى ئىچىدۇ . توغراقنى تەشسە ئوتتۇرىسىىدىن سۇ چىقىدۇ . بۇ سۇدا خېمىرمۇ يۇغۇرىدۇ . ئاساسلىقى قوي بېقىپ پىيادە ھەرىكەت قىلىدۇ . ئۇلاردىكى تائام تۈرلىرى : بۇلماق ، ھالۋا ، بەتتە ، كۆمەچدان  كاۋاپى ، كۆمەچ نان ، بوساق ئاش ، زاڭ ، ياغاچ قازان ، دۈمبىجىگەر ، چوغ پوشكال ، كۈل كۆمەچ نان ، بېلىق شورپىسى  ، بېلىق كاۋاپ ، يېكەن يىلتىىزى – بۇنى سۇ ئاستىدىن سۇغۇرۇپ ئېلىپ خام يەيدۇ . بېلىق تۈرلىرى : لوخو بېلىق  ( ئەڭ چوڭ بولىدۇ ) پاقاچا بېلىق ، پاخمۇچۇق بېلىق ( ئوتتۇرانچىسى ) ، لاگۇش بېلىق ( ئەڭ كىچىك بېلىق)

تەكلىماكاننىڭ ئايىغىىدىكى كەل بالا دەرياسىدا يەرلىك بېلىق بار ئىكەن . بېلىقچىلار كېمە تاياپ بېرىپ ، گۈلمە سالسا بېلىق يوقاپ كېتىدىكەن ، كېيىن يەنە كۆرۈنىدىكەن .

لوپنوردا بېيىت – قوشاق ، ماقال -تەمسىل ، رىۋايەت ، داستان ئېيتىشىش ئۇمۇملاشقان . ئۇلاردا يەنە توي – مۇراسىم ئۇمۇملاشقان . ئىجتىمائىي مۇناسىۋەت ، دەپنە شەكلى قاتارلىق جەھەتلەردىكى خۇسۇسىيەت تارىخىلىققا ئىگە .

رىۋايەت : بىر زاماندا ھەرە بىلەن پاشا قۇدىلاشماقچى بولۇپ ، ھەرە پاشا تەرەپكە بېرىپ تويلۇق مەسلىھەتى قىلىدۇ . پاشا ، ھەممە نەرسىنى مىڭدىن ئېلىپ كېلىسەن ، – دېگەندىن كېيىن ،تالاش – تارتىش بولۇپ ، پاشا قەتىئىي يول بەرمەي ، مىڭ – مىڭ دەپ ئاچچىقىدا سۇ ، ئورەك بار جايلارغا كېتىدۇ ، كېيىن ئاۋازى بارغانسېرى غىڭ – غىڭغا ئۆزگىرىپ كېتىدۇ . قارا ھەرە ھۇيو – ھۇيو دەپ پور كۆتەكىنىڭ ئىچىگە سوقۇنۇۋالىدۇ .  قاغاش : چاقماققا پاغىل ، جانىڭ يۇرتقا كىرسۇن ، ئاۋاڭ ‏( داداڭ ) ئۆلسۇن ، جانىم ئۈچۈن كەت ، جانىڭ ماڭا بەخشەندە بولسۇن ، ئىگەڭ ئۆل ، ئۆيۈڭدە پاقا چىللار…

خامان ناخشىسى:

  سەنمۇ غارىپ ، مەنمۇ غارىپ ،

چۆلگە بۇغداينى تارىپ .

ئالتە توپاققا قاتىپ ،

ئالايىلمان قىلغان غارىپ .

يالماپ – يالماپ يوتقانداقى

ئۇزۇن ئەگرى تىللىرىڭ

ئوغاق بولسۇن كالىۋاي .

ئاچچا – ئاچچا تۇۋاقلىرىڭ

ئارا بولسۇن كالىۋاي ،

ياسۇ – ياسۇ قۇلاقىلىرىڭ ،

گۈرجەك بولسۇ ن كالىۋاي ،

يوغان – يوغان قۇرساقىلىرىڭ ،

بوز تاغار بولسۇن كالىۋاي ،

چۆچەك – چۆچەك مۈڭگۈزلىرىڭ ،

ئۆتكەمە بولسۇن كالىۋاي ،

قاتلام – قاتلام تېزەكلىرىڭ ،

كۆمەچدان بولسۇن كالىۋاي ،

ئۇزاق زامانلاردىن بۇيان لوپنورلۇقلار تالاش- تارتىش ۋە ھەر خىل ماجىرالاردا ئىككى تەرەپ قوشاق ئېيتىش شەكلى بىلەن قايسى تەرەپ يېڭىپ چىقسا ، شۇ تەرەپ غالىب بولاتتىكەن.

كىشىلەر يەنە پىكىر ئالماشتۇرسا قوشاق ئيتىپ يەنە ماقال – تەمسىللەرنى قانۇن قىلاتتىكەن ، يول تاپاتتىكەن .

ئۇلار تويدا بېيىت تاشلايدۇ ئۇغۇل تەرەپمۇ ئوغۇل تەرەپمۇ ، قىز تەرەپمۇ ئوخشاش ، ئوغۇل تەرەپ لايىقىدا بېيىت قايتۇرالىسا ، قىز تەرەپ ئىشىكنى ئېچىپ ئوغۇل تەرەپنى ئۆيگە باشلايدۇ . تاماق تارتىپ ئاندىن قىزنى بېرىدۇ . ئوغۇل تەرەپ خام تۆشنى قىزغا كۆتۈرۈپ بارىدۇ .

لوپنورلۇقلارنىڭ توي – تۆكۈن ئالاھىدىلىكىدە ‏- ئەگەر قىز تەرەپ قىز تاللاش جەريانىدا بىر قىزنى مۇۋاپىق كۆرسە ، ئۇنىڭ كۆڭلىكىنىڭ ئوڭ تەرىپىنى يىرتىپ قويىدۇ . ئاندىن قىز ئۆيگە قايتىپ ، ئاتا – ئانىسىغا كۆرسەتكەندىن كېيىن ، قىز تەرەپ ئوغۇل تەرەپنى مۇۋاپىق كۆرسە يىرتىلغان جايىنى تىكىپ قويىدىكەن . ئەگەردە مۇۋاپىق كۆرمىسە كۆرمەسكە سېلىۋالىدىكەن .

قىز تەرەپكە دەسلەپتە يەتتە ياكى توققۇز تال بېلىقنىڭ كاللىسى داستىخانلىق قىلىپ ئەكىلىدىكەن ، تويدا بولسا يەتمىش ياكى توقسان تال بىېلىق ئەكىلىدىكەن .

كېيىم -كېچەك : يىپەك ، يۇڭ كىيىملەرنى ئىشلىتىپ كەلگەن . ئەرلەرنىڭ قالپىقى كېمە شەكىللىك تەلپەك ، پۇتىغا ئۆتۈك ، چورۇق ( يازدا ئىسسىقتىن ساقلىنىش ئۈچۈن ) كىيىدۇ . قوي تېرىسىدىن تۇماق ، جۇۋا قىلىدۇ . ئەرلەر بېلىگە بەلۋاغ باغلايدۇ . ئاياللار بېشىغا ياغلىق چىگىدۇ.

ئۆي : ئۆينى ئاساسەن توغراق ياغىچىنىڭ ئوتتۇرىغا قۇمۇش ئېلىپ ، ساتما قىلىپ ياسايدۇ ، ئاندىن توغراق يۇلغۇنلارنى ئارىلاشتۇرۇپ ، تېشىغا لاي سۈركەپ چاپلىما قىلىدۇ . چاپلىما ئۆي ئادەتتە ساتمىغا قارىغاندا قىشتا ئىسسىق ، يازدا سالقىن بولۇپ ، يەر تەۋرەشكە بەرداشلىق بېرەلەيدۇ . بۇ ئۆيلەردە مورا ئوچاق بار .

ئۇزاق تارىختىكى دەپنە ئادەتلىرى :

1- مەرھۇملارنىڭ يۈزىگە نىقاپ كىيدۈرۈپ قويىدۇ ھەمدە دەپنە بۇيۇملىرى ، ئەرلەرگە تۇرمۇشتا ئىشلەتكەن نەرسىلىرى : پىچاق ، ئوقيا ، قوينىڭ بېشى ، ( پەتنۇسقا ئېلىپ قويىدۇ ) قوينىڭ قوۋۇرغىسى ، پاقالچەك قاتارلىقلار ، 2- ئاياللارغا ، سۈزگۈچ ، تاغاق ، قايچا ، مىس كۆرگۈ ( ئەينەك ) ، گىرىم بۇيۇملىرى ، گىرىم بۇيۇم خالتىسى ، چاچ ، زىننەت بۇيۇملىرى قاتارلىقلار .

  لوپنوردىكى %70 جەسەت قۇرۇق جەسەت ‏- تەبىئىي مومىيا . قەبرىنىڭ سىرتىغا توغراق قوزۇقلارنى قېقىپ قويىدۇ . لەھەت تۆت بۇلۇڭ شەكىلدە بىرقانچە خىل بولىدىكەن .

1-تىك تۆتبۇلۇڭ شەكىللىك ( بۇنىڭدا تاۋۇت بار)

2- قوش قەۋەتلىك قەبرە ( بۇنىڭدا تاۋۇت بار)

3- ئوپۇقچە چىقىرىپ ياسالغان لەھەت .

تاۋۇت ئىككى خىل بولىدۇ . 1- ساندۇق شەكىللىك تاۋۇت ، بۇنىڭدا توغراق كوڭتىيىنى ئىككىگە پارچىلاپ جەسەتنى ئىچىگە سېلىپ قويغان بولىدۇ . يان – ئويۇقچە قەبرىلەرگە تاۋۇت ئىشلەتمەي ، تەبئىي ئويۇقتىن پايدىلىنىپ دەپنە قىلىدۇ ، بۇنى ئاياللار ئويۇقتىن پايدىلىنىپ دەپنە قىلىدۇ . بۇنى ئاياللار ۋە بالىلارغا ئىشلىتىدۇ . يەنە تۆۋەن تەبىقىدىكى ئادەملەرگە ئىشلىتىدۇ . بۇ قەبرىلەرنىڭ ئالاھىدىلىكى ئاۋۋال تىك ئازگال كولاپ ، ئازگالنىڭ بىر تەرىپىدىن ئويۇقچە چىقىرىپ ، ئويۇقچىنىڭ ئىچىگە قويىدۇ . ئويۇقچىنىڭ ئاغزىنى يۇلغۇننى زەمبىلگە ئوخشاش توقۇپ ئېتىدىغان ئىشىك قىلىدۇ . ئۇنىڭ سىرتىغا قومۇشنى بىرقۇر قويۇپ ئاغزىنى ئېتىدۇ . ئازگالغا توغراق قوزۇق قىلىپ بەلگە قىلىدۇ . بۇنداق قەبرىلەرنىڭ تاۋۇتى يوق بولىدىكەن . بۇنداق قەبرىلەر ئاسان بايقىيالمايدۇ . ئوغرىلار ئاسان تاپالمايدۇ . مەرتىۋىسى يۇقىرى كىشىلەرنىڭ تاۋۇتى رەڭلىك ، ھەرخىل شەكىللىك بولىدۇ . ئۇلاردا ھەرخىل گۈل نۇسخىلىرى ، مۇبالىغە قىلىنغان ھايۋانلار رەسىملىرى ، سۇمۇرۇغ ، شىر سۈرەتلىرى بولغان بولىدۇ . مەرتىۋىسى تۆۋەنلەرگىچە تاۋۇتلار ئاددىيلىشىپ بارىدۇ .  بەزى تاۋۇتلار ئوقۇر شەكىللىك بولىدۇ .  

جەسەت قويۇلۇش ئالاھىدىلىكى : ئادەمنى يەككە دەپنە قىلش ، قوش دەپنە قىلش ، بىر قەبرىگە بىر جەمەتنى دەپنە قىلىش ( بىر قەبرىگە ئۈچ ئادەمنى دەپنە قىلغان )

  ھەمدەپنە بۇيۇملىرى : %95 ھەمدەپنە بۇيۇملىرى توغراق ياغىچىدىن ياسالغان پەتنوس ، جام ، چۆچەك ، بىر قۇلاقلىق جام ، ياغاچ لىگەن ، ئاياغ قاتارلىق بۇيۇملار ، ئاز ساندىكى مىستىن ياسالغان بۇيۇملاردىن مىس كۆرگۈ ، مىس ئوقيا ئۇچى ، مىس ئۈزۈك ، ھالقا، مىس تاسما ئۆتكۈزگۈچ ، يەنە ئاز ساندىكى ئالتۇن زىننەت بۇيۇملىرى بار . مەرتىۋىسى يۇقىرىلارنىڭ كىيىم -كېچەكلىرىمۇ ئىسىل بولىدىكەن . ئۇلارغا يىپەك كىيىم ، ئالتۇن زىننەت ھەمدەپنە قىلىنىدىكەن . جەسەتلەرگە ئاساسەن كىيىم كىيدۈرۈلىدىكەن ( پۇتىغا ئۆتۈك ، ئاياللارنىڭ ئۆتۈكى قىزىل بولىدىكەن ). ئوت ۋە قۇياشقا ئېتىقاد قىلىش سەۋەبىدىن ، بۇ خىل قەبرىلەردە جەسەت بېشى شەرقىي شىمالغا قارىتىپ قويۇلىدىكەن . چاكاندا ھەم دەپنە قىلىنغان قەبرىلەرمۇ قۇياش شەكىللىك قەبرىلەرنىڭ ھەر بىر قۇردىكى توغراق رەت سانى يەتتە بولىدىكەن ، بەزى جەسەتلەردە ئېڭىكى چېتىلغان ئىكەن .

ئالتۇنتاغ

ۋاششەرىدىن 30 كېلومېتىر ماڭسا ئالتۇن تاغ ئېتىكىگە بارىدۇ . ۋاششەرىگە تەئەللۇق ئالتۇنتاغ ئىككى بۆلەككە بۆلۈنىدۇ . بىر بۆلىكى قارئاتتى دەپ ئاتىلىدۇ . تاغ ئېتىكىدە بىر چوڭ ساي بولۇپ ، بۇ سايغا ئىچكىرىلەپ كىرگەندە تامچى دېگەن جايغا كېلىمىز . بۇ يەردە سۇ ئىگىزدىن تامچىلاپ چۈشىدۇ . بۇ ئەتراپتا قومۇش ، يۇلغۇن ، مالخون ‏( بىر خىل يىپىنچا ئۆسۈملۈك ) قاتارلىقلارنى ئۇچراتقىلى بولىدۇ . ئۇ يەردىن بىر مەھەل قاڭغاندىن كېيىن توققۇز داۋانغا يېتىپ بارىمىز . 1- داۋان ‏- ياغاچ باستى2- داۋان – قارلىغاچ ئۇچتى3- داۋان ‏- مورا ( تىك) داۋان قاتارلىق داۋانلاردىن ئۆتىمىز . ئاندىن كېيىن بۆكتەرگە يېتىپ بارىمىز . ئالتۇنتاغ بەك كارامەت  كەڭرى تاغ .

قەشقەر مالچىلىرى ھەر يىلى 6- ئاينىڭ 10- كۈنىدىن 9- ئاينىڭ 10- كۈنىگە قەدەر جەمئىي ئۈچ ئاي ئالتۇنتاغ ئەتراپىدىكى يايلاقلاردا مال باقىدۇ . بۇ يايلاقلارنىڭ ناملىرى تۆۋەندىكىچە ، 1- كالا كۆمدى ، 2- يېپىقلىق ئۆي ، 3- كەڭساي ، 4- دەپسەڭ ( تۈزلەڭ ) 5- چىغلىق ، 6- شورلاغ، 7- ئىلىبار توغرى ، 8- مىدا ، 9- كۆمەچ قالدى ، 10- ئارقا توغراق ، 11 – سارام ،12- توختاش قاتارلىقلار .

ئالتۇنتاغ تىزمىلىرى يېشىل تاغ ئەمەس ، كۆيۈك تاغ ، كان بايلىقلىرىدىن ، قاشتېشى ، ئالتۇن ، مىس زاك ، كۆمۈر ۋە باشقىلار بار .

قاشتېشىنىڭ پىششىپ يېتىلىش ۋاقتى بولىدىكەن . شۇڭلاشقا ئاچقۇچلار مەلۇم ۋاقىتتىن كېيىن ئاغزىنى يېپىپ پارتىلىتىپ تاشلايدۇ .

  يىللار بۇرۇن بۇ تاغلاردا 50 مىڭدەك ئادەم بايلىق ئىزدەپ يۈرگەن ئىكەن . ھازىر بۇنىڭ يېرىمى بار بولسا كېرەك . ئالتۇنتاغقا يىراقتىن قارىسا قىپقىزىل كۆرۈنىدۇ . ھەممىسى ئالتۇن ، كىشىلەر بايلىق تالىشىپ ، تەڭرىگە نالە قىلىپ تاغنى يوق قىلىۋەتكىن ، دېگەندىن كېيىن تاغ قارا تاشقا ئايلىنىپ كەتكەنمىش ، بۇ رىۋايەتنى ماڭا يەرلىك ئادەملەر ئېيتىپ بەردى . 

تەكيى تاغ( رازىۋاي)

ئۇ ئالتۇنتاغنىڭ تۆۋەنكى قىسمىغا جايلاشقان ، كان بايلىقى بار جايلىرى ئاقار بۇلاق ، ئۇنىڭ ئۈستىدە يەنە سايلار بار . قاشتاشلىرىنىڭ رەڭگى : زاراڭزا چېچىكى ، تۇخۇم سېرىقى ، ناۋاترەڭ ئاق ، سۈرەڭگى ، سايۋارەڭ ، جىگدە غازىڭى ( يا  كۆك ئەمەس ، يا ئاق ئەمەس ، يېشىلغا مايىلراق ) ، پىياز كۆكى ، قارا  ، ئارىلاشما رەڭ ، ئۇنىڭدىن باشقا ، ھېقىق ۋە چاقماق تاشلىرى بار .

تەكيى تاغنىڭ تۈزۈلۈشى ، تۆپى قىسىمى تاغ ، ئاستى قىسمى تۈزلەڭ، ئۇنىڭ تېگى تاغقا ئوخشاش دۆڭلۈك ، شامال ، يامغۇر سۈلىرى ئېقىتىپ بۇ يەرلەرنى تاغقا ئوخشىتىپ قويغان . تەكىيى تاغدا قاشتېشى كانى يوق . تۆپى قىسمىدىن ئېقىتىپ كەلگەندىن كېيىن ، ئاندىن تاشلار تېپىلىپ قالىدۇ ، شامال پۈۋ دېگەن يەردىن ئۇشقۇشىدۇ . چوڭ سايدا سۇ بار ، شەرق تەرەپتە كانغا چىقىدىغان يول بار . قېشىدا يەتتە ساي دېگەن قۇرۇق ساي بار . چوڭ ساينىڭ غەربى تەرىپىدە ئوتتۇرا  ساي دېگەن ساي ، ئۇنىڭ غەربىدە توغراق چاپ دېگەن ساي بار . تەكيى تاغنىڭ تېگى تۈزلەڭ ، تۆت ئەتراپىدىن  تاش ئۇچراپ تۇرىدۇ . بۇ تاغدا شامال كۆپ چىقىدۇ . ياز كۈنلىرى بەك ئىسسىق بولىدۇ ، ياۋايى ھايۋانلاردىن ، جەرەن ، توشقان ، تۈلكە ، چاشقان ، قامچا يىلان ، يۈگۈرۈك قوڭغۇز ، تاغ قۇشقىچى ، كەكلىك ، بېغىر تاق قاتارلىقلار بار . ئوت – چۆپلىرىدىن ، تەسكەن ، شاب، ( جەرەن يەيدىغان ئوت ) ، چاكاندا ، يولغۇن ، توغراق ، ئازغان قاتارلىقلار بار .

تەكيى تاغقا بارغىچە تراكتور بىلەن بارىدۇ ، سۇ ، گۆش – ياغ ، ئاش ، ئوزۇق ئېلىۋالىدۇ . بارغان جايغا موم ياغاچ قاداپ قويمىسا ، ئەسلى بارغان جايدىن ئادىشىپ قالىدۇ .

تەكيى تاغدا ھەريىلى نەچچە مىڭ چارۋا ئوتلايدۇ .

قاشتېشى چىقىدىغان جايلارنىڭ نامى : مەش ، ئاسقان، ئىشتان ئاسقان ، ئۆردەك يېگەن ساي ، ئوتتۇرا ساي ، توغراق چاپ ، تەسكەنلىك ( يۇلغۇنغا ئوخشايدىغان بىر خىل ئوت ) ۋە باشقىلار . قارا ئات تېغىدا مۇزنى يەپ ياشايدىغان قۇرتلار بار . مۇز ئېرىگەندە سۇ بىلەن قوشۇلۇپ ۋاششەرگە تىرىك كېلىدۇ . ئۇلار ئۇزۇنچاق ، ئىنچىكە ، تۈكلۈك بولىدۇ .

قارا ئات تېغى ۋاششەرنىڭ ئۈستۈنكى تەرىپىدە بولۇپ ، كۈنگەي تەرەپنىڭ سۈيى چەرچەنگە چۈشىدۇ . تۆۋەن قىسمىنىڭ سۈيى ۋاششەرگە كېلىدۇ . ۋاششەرنىڭ ئاساسلىق شۇ مەنبەسى قارا ئات تېغىنىڭ ئۈستۈنكى تەرىپىدىكى ئاق قار تېغىدۇر . قارا ئات تېغىدا ۋە كۆك رەڭلىك قاشتېشى بار .

  بۇ يەردە مۇنداق رىۋايەت بار : بۇرۇن يەر ‏- زېمىن تەۋرەپ توختىماي ، تەڭرى زېمىن تەۋرەپ توختىمىسا بەندىلەر قانداق قىلار، بۇنىڭ ئەتراپىنى تاغ بىلەن بېسىپ توختىتاي ،‏-دەپ تاغنى زىمىننىڭ چۆرىسىدە پەيدا قىلغان ئىكەن .

  تاغ بولمىسا سۇمۇ بولمايدۇ ، تاغ يوق يۇرتتا بۇلاق بولىدۇ . تاغ سۈيى كاتتا ، تاتلىق سۇ دۇنيادا قىممەتلىك نەرسە ، سۇ بولغاندا ئادەم ياشايدۇ . ئەڭ ئۇلۇغ بايلىق تاغدا بولىدۇ ، تاغنى قوغدىمىسا  بولمايدۇ .

تاغ قۇرتلايدۇ دېگەن گەپ ئەلمىساقتىن قالغان گەپ ، ھەر يىلى قات – قات قار يېغىپ ، مۇز قېلىنلاشقاندا مۇزغا ئايلىنىپ قۇرتلايدۇ . بۇ قۇرت سۇنىڭ ئۆزىنىڭ قۇرتى ، مۇز قۇرت ئارقىلىق پارچىلىنىپ ئېرىپ سۇغا ئايلىنىدۇ . قۇرت تىنىدىغان جانىۋار .

  تاغنىڭ مۇشەققىتى سەككىز ، ئون كۈن قار ياغسا ، يەنە سەككىز ، ئون كۈن يامغۇر ياغىدۇ . مالچىلار قوتاندىكى ماياق بىلەن تاماق ئېتىپ يەيدۇ . يانداما ( تاغلارنىڭ يانتو تەرەپلىرى ) قويلار ئوتلايدۇ .

بۇ تاغدىكى ئوت ‏- چۆپلەر : مۈچىيىمان

گۈل ( كۆك غوزىلاپ ئېچىلىدۇ ) ، گۈل سۇسان ( بۇ قىزىل ئاناردەك ئېچىلىدۇ ) ، مال ئوتلايدىغان پايچان ( بۇ گازىر پەدىسىدە ئېچىلىدۇ ) ، پايلاق سېرىق ۋە باشقىلار .

دورا ئوتلار : بىنەپشە ، گۈل سوسان ، پرشاۋۇدۇىن ، ئۆگىنەك ، ياغاچ ئەڭلىك ، سانا قاتارلىقلار بىنەپشە قوقاق ۋە زۇكامغا داۋا .بولىدۇ.

مۇسا تاغ

مۇساتاغ گەپ قىلماس ئادەم . 70- يىللاردا ئۇ تاش ئىزدەش جەريانىدا سايدا كېتىۋىتىپ ، ئىت ئېيىقىغا ئۇچراپ قالغان ، ئېيىق بوۋاينى بېسىۋىلىپ ، ئۇلار ئىككى ، ئۈچ سائەت ئېلىشقان ، بۇ مەزگىلدە سايدا سۇ بولغاچقا سۇدىمۇ تۇتۇشقان . ئېيىق بوۋاينىڭ بېقىنىدىن چىشلەپ ئۈچىيىنى چىقىرىۋەتكەن ، بوۋاي جان ئاچچىقدا ئېيىقنىڭ بىرقۇلىقىدىن تۇتۇپ ، بىر قولىدا بىر يەرلەرنى تاتلاشتۇرۇپ ، بىر پارچە تاش ئېلىپ ئېيىقنىڭ بېشىغا قاتتىق ئۇرغان ، ئېيىق بوۋايغا تەڭ كېلەلمەي ئاخىرى بوۋاينى تاشلاپ قېچىپ كەتكەن .

مۇسا تاغىنىڭ ئاكىسى مۇبارەك تاغ مۇنداق دېگەن : ئېيىق ئۇچراپ قالسا يۈزۈڭنى بەرمە ، ئەگەر يۈزۈڭنى كۆرسە ، ئالدى قولى ئارقىلىق كۆزۈڭنى قارىغۇ قىلىپ قويىدۇ . ئېيىققا دۇچ كەلگەندە مۇشتنى بەر ، ئۇنىڭدىن كېيىن ئاغزىنى ئېچىپ تىلىنى چىقارغاندا تىلىنى تۇتۇۋېلىش كېرەك ، يەنە بىر قولدا قۇلاقنى تۇتۇۋېلىش لازىم ، شۇ چاغدا ئېيىق بوشاپ قېچىپ كېتىدۇ . ئېيىق تاغدا داۋغان ( سوغۇر ) يەيدۇ . گۆشتىن باشقا ھېچنىمە يېمەيدۇ . بۇ تاغلارنىڭ ئوتتۇز پىرسەنت يېرىدە ئېيىق بار . تاغدا ئېيىقنىڭ ئىزلىرىنى كۆرگىلى بولىدۇ ، گۆش ئىزدەپ سايمۇ ساي ماڭىدۇ . 5-، 6- ئايلاردا تۇغىدۇ ( 2-3 ئەتراپىدا)

ياۋا تۆگە كونا مېرەننىڭ ئۈستى تەرىپىدە ياشايدۇ . ماڭسا قاتارلىشىپ ماڭىدۇ .  مۇسا تاغ 80- يىللارنىڭ ئاخىرى ھال ساينىڭ توغراق چاپ دېگەن يېرىدە مۇنداق بىر غايىب غەزىنىگە ئۇچرايدۇ . كېچىسى تاغدا بىر يەرگە چۈشىدۇ . قوي تاراپ كېتىدۇ . بۇلاقتا ئاي شۇلىسىدەك بىر نەرسە كۆرۈنىدۇ ، ئۇ قورقۇپ كېتىپ ئېلىش – ئالماسىلىق توغرىسىدا ئىككى خىيال بولىدۇ ، كېيىن ئالىدۇ ، بۇ ئىككى كارامەتنىڭ چوڭلۇقى كەپتەر تۇخۇمىدەك بولۇپ ، بىر دانىسى بەكمۇ يورۇق ، يەنە بىر دانىسى سەل- پەل غۇۋا ئىكەن . مۇساتاغ بۇ نەرسىلەرنى ئىشەك توقۇمىنىڭ ئىچىدىكى مۆلەننىڭ ئىچىگە سوقۇپ ، تىنىچ- ئامان ئۆيگە ئەكىلىۋالىدۇ ، بۇ ئككى دانە تاش ئۆي ئىچىنى يورۇتىۋېتىدۇ ، ئەمەلىيەتتە بۇ ئىككى دانە تاش گۆھەر ئىكەن . يەرلىك كىشىلەر كېيىن بۇ گۆھەرلەرگە “ ۋاششەر گۆھىرى “ دەپ نام بېرىدۇ . “ گۆھەر ياتىدۇ سايدا، تونۇمىساڭ نە پايدا “ دېگەندەك ، مۇساتاغ نادانلىقتا گۆھەر ۋە ئۇنىڭ قىممىتىنى بىلەلمەي بىر ئالدامچىغا ئالدىنىپ تارتقۇزۇپ قويىدۇ . بۇ ئىككى دانە گۆھەرنىڭ كېيىنكى تەقدىرىنى ھېچكىم بىلمەيدۇ …

چەرچەن

غوڭقا

غوڭقا 1996-يىلى زاغۇنلىقتىن قېزىۋېىلىنغان ، 2600 يىللىق تارىخقا ئىگە ، توغراق ياغىچىدىن ياسالغان ئەڭ قەدىمىي ساز . ئۇنىڭغا 12 دىن 13 كىچە تار تارتىپ ، ئۈستىگە قوي تېرىسى يېپىپ ،يولغۇن مىخ ئارقىلىق مىخلاپ ياسىغان . غوڭقا 2001- يىلى جېننىس دۇنيا رېكورتىغا كىرگۈزۈلگەن .

قەبرىلەر

24- نومۇرلۇق قەبرىگە 14 ئادەم قويۇلغان بولۇپ ، سەككىز ئايال ، ئالتە ئەردىن تەركىپ تاپقان بىر جەمەت كىشىىلىرى ئىكەن ( 2600 يىللىق تارىخقا ئىگە ) ، 90- نومۇرلۇق قەبرىگە ئەر – ئايال بىللە دەپنە قىلىنغان بولۇپ ، ئەر جەسەتنىڭ بويى 1 مېتىر 80 سانتېمېتىر ، پۇتىدا قوي تېرىسىدىن تىكىلگەن ئۆتۈك ، قولىدا يۇلغۇن قامچىسى ۋە بۇ قامچىنىڭ ئىككى ئۇچىدا ئۇستىخان بار .

گۈللەر

بۇ يەردە ئالتۇنگۈل ، سېرىق سەبدەگۈل ، قاتگۈل ، ئوردا گۈل ( قىزىل ئېچىلىدۇ ) ، قىزىلگۈل ( چوڭ گولمودەيدۇ ) ، لەيلىگۈل ، قامچاگۈل ، قامغاق گۈل قاتارلىق 50- 60 گۈل خىلى بولغان . ھازىر گۈللەرنىڭ نەسلى چاڭلىشىپ كېتىپتۇ . قەبرىلەردىن بايقالغان يادىكارلىقلار ئىچىدە ئوقيادان پازچىسى ياغاچ ئوق ، يولغۇن ھاسا بەلگە ئاسىدىغان ياغاچ تاختا ، تېرە قاپچۇق ، ياغاچ قېلىپ ، چۈشەك تانا ، ياغاچ چاقماق ، ياغاچ ئۇرچۇق ، ساپال ئۇرچۇق ، كېگىز ئاياغ ، رەڭدار يوللۇق يۇڭ رەخت ، يۇڭ ئەدىيال ، مۈڭگۈز قوشۇق ، سۆڭەك تاغاق ، مۈڭگۈز رومكا ، ئالتۇن ئاسما ئىلاھىي ھەيكىلى ، مىس تامغا ، مىس كۆرگۈ ، ئەينەك ، مىس ئوقيا ئۇچى ، تۇۋرا ( ئاتقا يەم – خەشەك بېرىدىغان خالتا ) ، ياغاچ ساپان ، باسما ئۈشكە ( ياغاچقا تۆشۈك ئاچىدىغان سايمان ) ، توغراق سوغا ، ياغاچ جۇۋاز قاتارلىقلار بار .

ھازىر چەرچەن دەرياسىنىڭ سۈيى ئازلاپ ئادەم يوتىسىغا كېلىدىغان بولۇپ قاپتۇ . ئۇ يەرلەردە كىيىك بار . قىسماق قويغۇچىلار دەريا بويىدا ساتمىدا ياتىدۇ . قىسماقىنىڭ ئىككى پاچىقى بار ( يۇمىلاق تۆمۈر ) ، بۇنىڭغا جەرەن چۈشىدۇ .

  قۇملۇقتا توشقان ، قىل يورغا ( پاچىقى ئۇزۇن ، رەڭگى كۆۆشكە مايىل ئېقىش ئۇچار جانداز ) بار . توخۇ ، ھاڭگىرت تۇخۇم چىقىرالمىسا ، قىل يورغا ئەركەك بېلىقنىڭ سۆڭىكىنى ئېلىپ كېلىپ شۇ ئۇۋىغا تاشلاپ بەرسە چۈجە چىقىدىكەن .

قۇملۇقنىڭ ئىچىگە كىرسە قۇملار ئاق كۆرۈنىدۇ . بەزى يەرلىرى خەششەكلىك ( شېغىللىق ) ، قۇمنىڭ ئارىسىدا شىرەملىك ( شورلۇق ) بار ، بىر قۇمدىن يەنە بىر قۇمغا شور كېچىپ بارىدۇ . ئۇ يەرلەرنى بىر مېتىر كولىسا سۇ چىقىدۇ ، لېكىن ئاچچىق بولۇپ ئىچكىلى بولمايدۇ . بىر مېتىر سۇدىن كېيىن كولىسا يەنە قۇم چىقىدۇ . قۇملۇقتا يالغۇز يېىتپ قالساڭ تەڭ كېچىدە توخۇ قىچقىرىدۇ . ئويغانساڭ يوق ، يەنە ئېشەكنىڭ ھاڭگىرىغىنى ئاڭلىنىدۇ . شامال چىقسا جاڭگالدا قۇم شىر – شىر سۇدەك ئاقىدۇ . قۇم يۆتكىلىپ بىردەمدە تامدەك بولۇپ كېتىدۇ ، دىققەت قىلمىسا كەلگەن يەرنى بايقىغىلى بولمايدۇ .

رىۋايەت : تەكلىماكانغا كىرسە چۈجە چىقارغان توخۇلار ئادەمگە ئېتىلىپ تۇرىدىكەن . توخودىن بىرنى تۇتۇپ يەنە قولنى كېىسىپ قان قىلغاندىن كېيىن بىر تىلسىم ئۆينىڭ ئىشىكى ئېچىلىدىكەن ، ئۆي غايىب خەزىنە ئىكەن ، ئۇنى يەنە قولنى كېسىپ قان قىلغاندىن كېيىن ئالغىلى بولىدىكەن .

نىيە

چەرچەندىن چىققاندىن كېيىن يولبويى جىگدە دەرەخلىرى ، ئاندىن غىڭ ساي ، ئاندا -ساندا ئۈنۈپ قالغان يۇلغۇنلار كۆزگە چۈشىدۇ ، يولنىڭ ئىككى تەرىپى بىپايان قۇملۇق ، دەل – دەرەخ زاتى ئەسلا كۆرۈنمەيدۇ ،قۇم يامغۇر -يېشىنسىز قاغىقىراپ كېتىپتۇ . بۇ يەرلەرنى خوتەنلىكلەر تارىم چۆلى دەپمۇ ئاتايدۇ .

خوتەن دەرياسىدا تاش كولىغۇچىلارنىڭ دېيىشىچە ، بۇنىڭدىن ئىككى يىل بۇرۇن بىرنەچچە خوتەنلىك خوتەن دەرياسىنى بويلاپ مېڭىپ 17 كۈندە تارىمنىڭ ئوتتۇرىسىغا كەلگەن . قۇملۇقتا ئۇلارغا گۈمبەزلەر ئۇچرىغان ، بىر ئادەمنى قۇم سۆرەپ كېتىپ يەر ئاستىغا كىرىپ كەتكەن . ئۇلار گۈمبەزلەرنىڭ قۇلۇپلىرىنى ئاچالمىغان ، بۇقۇلۇپلار ئاچىدىغان قۇلۇپ ئەمەس ئىكەن ، تاملىرى قېلىن ، گۈمبەزلەر  قۇمدىن بىرەر مېتىر ئېشىپ تۇرغان ئىكەن . ئۇلار بۇ ئالتە – يەتتە گۈمبەز ۋە ئىككى قاتار ئۆينىڭ ھېچبىرىگە كىرەلمىگەن . تالادا قىلىچ دەستىلىرىنى ئۇچراتقان ، بۇغدايلىرى ساڭدا بەك جىق ئىكەن ، بىراق مېتە يەپ كېتىپتۇ . ئالما دەرەخلىرىنىڭ شاخلىرى كۆرۈنگەن . شاپتۇل ئۇرۇقچىسى بىر مېتىر قىلىنلىقتا بولۇپ ، بىر قانچە مو يەرنىڭ ئورنىدا ئىكەن . يولدا چاكاندا ، يۇلغۇن ، توغراق كۆكلەپ تۇرىدىكەن . چاكاندىنىڭ رەڭگى قىزىل سېرىق بۇلۇپ  ، بەك چىرايلىق كۆرۈنىدىكەن ، سۇ خالىمايدىكەن.

نىيىگە قەدەر يولنىڭ سول تەرىپىدىكى قۇم دۆۋىلىرى بىردىن يېقىنلاپ ، كېيىن بارا- بار ېېقىنلاپ قالىدۇ .

نىيىدىكى بىر مەشھۇر تىۋىپنىڭ بايان قىلىشىچە ، ھازىرقى نىيە ئۈچ قېتىم ئاپىرىدە بولغان يۇرت ئىكەن . 1- قېتىم ئاپرېدە بولغان شەھەرنىڭ ئىسمى سىبەتكور كېيىن خارابە بولۇپ كەتكەن . 2- قېتىم ئاپرىدە بولغان شەھەر نىرەننىشىك دەپ ئاتالغان ، ھازىر بۇ شەھەرنىڭ خارابىلىكى بار . 3- قېتىم ئاپرىدە بولغان شەھەر نىرەنگە يېقىن بولغانلىقى ئۈچۈن نىيا دەپ ئاتالغان ئىكەن

نىيىنىڭ ئالاھىدىلىكى : بۇ يەردە مۇنبەت تۇپراق كۆپ ، يايلاقلىرى مۇنبەت ، چارۋىلىرى كۆپ ، ئىھاتە ئورمانلىرى جىق ، سۇلىرى ئورتىھال.

بۇ يەردە  تۆمۈر رودىسى ، كۆمۈر ، تاشپاختا كانى ، ئالتۇن كانى بار، ئالتۇن كەڭرى .

نىيە ئادەملىرى ئەزەلدىن ياۋاش ، مېھماندوست ، ئۇياتچان ، بىرنەرسىنى يۈگۈرۈپ بازارغا ئېلىپ كىرىپ سېتىشقا تارتىنىدۇ . تەرەققىياتقا ئىنتىلىشى كۈچلۈك ، دېھقانلار باغ- ۋارانغا بەك ئەھمىيەت بېرىدۇ . ئەنجۈر ، ئالما ، ئانار ، بىيە ، ئۈرۈك  ، ئۈزۈمتال ، بالدۇر پىشار شاپتۇل ، ياڭاق ، بادام قاتارلىقلار بار .

  گۈل تۈرلىرىدىن : چىڭگۈل ( خوتەن پادىشاھى تېرىغان گۈل ئىكەن ) ، ئاق ئەتتىرگۈل ، قىزىل ئەتتىرگۈل ، سېرىق ئەتتىرگۈل ،رەيھانگۈل ، قامچاگۈل ، تاجىگۈل ، سېرىق سەبدە گۈل ، گۈل ھەمشىۋا ، سەبرەگۈل  ( پىكوس ) دېگەندەك كۆپ تۈر بار . 

كاررۇشتى تارشا پۈتۈكلىرى

ھازىر تېپىلغان كارۇشتى تارشاپۈتۈكلىرى 1000 پارچىگە يېقىن بولۇپ ، بۇنىڭ مۇتلەق كۆپ قىسمى نىيە خارابىسىدىن تېپىلغان ، بۇ  خىل يېزىق چۈشۈرۈلگەن پول 200 دىن ئاشىدۇ . بۇ يېزىق ئۇدۇن ۋە كۈسەن قاتارلىق جايلاردا قوللىنىلغان بولۇپ ، بۇنىڭ مۇتلەق كۆپ قىسمى نىيە خارابىسىدىن تېپىلغان ، بۇ خىل يېزىق چۈشۈرۈلگەن پول 200 دىن ئاشىدۇ . بۇ يېزىق ئۇدۇن ۋە كۈشەن قاتارلىق جايلاردا قوللىنىلغان بولۇپ ، ئىشلىتىلمىگىنىگە 1000 يىلدىن ئاشقان ، 18- ئەسىردە ئالىملارنىڭ ئىزدىنىشى نەتىجىسىدە سىرى ئېچىلغان . ھازىر نىيە مۇزىيىدا كارۇشتى ۋە سىقلىرىدىن تۆت پارچە بار .

ئاق قۇچقىراق قەدىمىي قەلئە خارابىسىنىڭ دەرۋازىسى پۈتۈنلەي توغراق ياغىچىدىن ياسالغان ، ئىمارەتلەرنىڭ ئۆگزىسى ياغاچ بىلەن يېپىلغان ، بۇ جايدىن ئۈزۈك ، زىرە ، پاختا رەخت ، يۇڭ تۇقۇلما پارچىلىرى ، ئورچۇق ، يىك ، ياغاچ ئەسۋابلار ، قاشتېشى سۇنۇقلىرى ، مىس ھالقا ، دانلىق زىرائەت ئۇرۇقلىرى تېپىلغان .

ھەمدەپنە بۇيۇملىرى

جەسەت ئاۋۋال كېپەنلەنگەن ، كېيىن كىيىم – كېچەك كىيدۈرۈلگەن . ئاياللارنىڭ كىيىمى يەكتەك ( كالتە ) ، يوپكا ، شىم ، پۇتىغا ئەڭ ئاددىي بولغاندا كىگىز پايپاق ، رەختلەرنىڭ مۇتلەق كۆپ قىسمى يىپەك رەخت ، زىننەت بۇيۇملىرىدىن مىس كۆرگۈ ، كۆرگۈ ساقلايدىغان خالتا ، زىننەت بۇيۇم ساقلايدىغان يۇمىلاق قۇتا ، مىس ھالقا ، مارجان ( ئەينەك ، سۆڭەك ، قۇلۇلە قېپى قاتارلىقلاردىن ياسالغان)

ھاللىق ۋە تۆۋەن سەۋيىىگە قاراپ دەپنە ئادىتى ئوخشىمايدىكەن . ھازىدارلار يىپەك رەختكە كۈچى يەتمىسە ، جەسەتكە يۇڭ رەخىتتىن كىيىم كىيگۈزىدىكەن.

نىيە خارابىسىدىن تېپىلغان جەسەتلەرنىڭ مۇتلەق كۆپ قىسىمى تاۋۇتقا قويۇلغان . تاۋۇت 5- 6 خىلغا بۆلۈنىدۇ . بەزىلىرى شالدىن ، توغراقتىن ( ئويۇپ ياسىغان ) ، بەزىلىرى توغراق ياغىچىنىڭ ئىككى ئۇچىنى كېسىپ ، ئىچىدىكى پورنى ئېلىۋېتىپ ئاندىن بىر بېشىدىن جەسەتنى كاۋاپقا كىرگۈزۈپ ، ئاندىن ئىككى بېشىنى لاي بىلەن ئەتكەن . يەنە بىر خىل ئوقۇر شەكىللىك لاي بىلەن ئەتكەن، يەنە بىر خىل ئوقۇر شەكىللىك تاۋۇتلارمۇ چىقىدىكەن، ئۇلار ئۇمۇمەن تاۋۇتقا قۇم ، توپا كىرمەسلىكى شەرت قىلىدىكەن .

نىيە خارابىسىدىكى ئولتۇراق ئۆي ئىزلىرى ئوقيا ،قۇرۇلۇشتىن قېپقالغان قوشام تام ، تۇقۇلما تام قاتارلىقلار بار.

كېرىيدىكى ئاتچان

ئاتچان – كېرىيىدىكى ئەڭ قەدىمىي جايلارنىڭ بىرى بولۇپ ، شەرق تەرىپى ئويتوغراق يېزىسىنىڭ قارا بۇلاق دېگەن كەنتى . غەرب تەرىپى چىرا ناھىيىسىنىڭ بوستان يېزىسى ھەمدە يەنە قۇرۇم – كوئېنلون تېغى ئارقىلىق شىزاڭ بىلەن چىگىرىلىنىدۇ . ئومۇمىي ئۇزۇنلۇقى 150 كېلومېتىر ، چوڭ كەنتلىرى : پۇلو كەنتى ، ئەشكۈ بولۇڭ ، قاشتېشى كەنتى ، شوڭگۇلا ، كۈنەس ( سوقتىياق ) ، تۈگمەن بېشى ( كوئېنلون ) ، ئاتچان كەنتى ، تەسكەنلىك كەنتى قاتارلىق كەنتلەردىن ئىبارەت .

پەسىلسىز دەريالاردىن : كۇراپ دەرياسى ، كېرىيە دەرياسى ، پېشكەر دەرياسى ، پەسىللىك دەريالاردىن : پۇلو دەرياسى ، ئەچكۈ بۇلۇڭ دەرياسى ، بوشقات دەرياسى ، قاشتېشى دەرياسى ، كۈنەس دەرياسى ، ئاتچان دەرياسى ، چىغانلىق دەرياسى بار.

داڭلىق يايلاقلاردىن : خان يايلىقى ، پۇماس يايلىقى، ياغلىق ئۇران ياغلىقى، تۆگىچى يايلىقى قاتارلىقلار بار .

ئاتچاندىن خرۇستال تاش ( بۇنىڭ قارا ، سېرىق ، قىزىل رەڭلىكلىرى بار ) ، يەنە ناۋات رەڭگى تاش ( ئاق بولىدۇ ، 1-دەرىجىلىك ) ، سايۋارەڭ تاش ( 2-دەرىجىلىك ) ، قارا قاشتېشى ( 3- دەرىجىلىك ) ، ئالا قاشتېشى ( 4-دەرىجىلىك ) ، دەپتەر ۋارىقى ( كۈمۈش رەڭلىك ) ، ئاسمان كۆكى تاش قاتارلىق قاشتېشى خىللىرى كۆپ .

قاشتېشى ئىزدىگۈچىلەر قاشتېشى بوش يەردىن چىقمايدۇ ، دەيدىكەن .

پىشكەردىن كاۋاش ، سۈزۈك تاش ، چاقماق سۇ تېشى ، قىرلىق تاش ( رەڭلىك ، رەڭسىز ) ، قاشتاش كەنتىدىن (لوش ) ۋىلايەت بويىچە 1- دەرىجىلىك تاشنىڭ ئالتە – يەتتە خىلى چىقىدىكەن .

دورا ئوت – چۆپلەردىن : بىنەپشە ، چاكاندا ، ياگا ، تاغ پىيىزى ، توشقان زەدىكى ، يەر باغرى ، رەۋەن ، ئېيىق پۇرچىقى بار.

ياۋايى ھايۋانلاردىن : مولۇن ، داۋغان ، كۆكمەك ( تاغ تېكىسى ) ، ئارقار ، جەرەن ، قوتاز ، بۆرى ، بۇغا ، قولان ، تۈلكە ، ئىسسى ( گۆشخور ھايۋان ) ، قارا كالتەك ( بىر خىل تۈلكە ) ، كەكلىك ، ياۋا كەپتەر ، قاغا ( قارا تۇمشۇق، قىزىل تۇمشۇق ، سېرىق تۇمشۇق ) ، يەنە گۆشخور قۇشلاردىن بۈركۈت ، قارچۇغا ، ئىت ئالغۇ ، لاچىن ، قۇرغۇي ، سېرىق سار ، ئاچا قۇيرۇقلۇق سار ، قاراقۇش ،ئالاقۇش ، ئاق سالۋا ( غىجى ) ، چوغۇندەك ، گۈژكىنەك ، باشقا قۇشلاردىن يەنە كاككۇك ، قىزىل قۇشقاچ ، سېرىق قۇشقاچ، ئاق قۇشقاچ ، ئالا چېكىت ، سۈندۈك (سېرىق ، كۆك ) ، قۇرۇتچى ، قارلىغاچ ، ھۆپۈپ ، چامغۇرچى ، تورغاي ، قارا قۇشقاچ ، تام پوتلىسى (جاڭگال دۇمباقچىسى ) ، غورلاي ، تورۇمچى ، كۆك تالغۇ ، بۇدىنە ، مۈشۈك ياپىلاق ، قىل يورغا ( چۆلدە ياشايدۇ ) ئېشەك قۇچقىچى ، بوز ئۇلار ( بۇنى يىگىلى بولىدۇ ) ، كاررۇك ئۇلار ( غوت ئۇلارمۇ دەيدۇ ) ، پاختەك ( قىزىل ۋە ئاق ) ، سۇ قۇشقىچى ، غاز ئۆردەك ، ( پالۋاش – كۆكباش ) ، چوللۇق ( يامغۇرچى ) بار . چۆلدىكى ئوت – چۆپلەر : شاپ قامغاق ، سوققى ، ئەسپىل ، چاكاندا ، دانى سىگەك ، كۆرۈك ، تەسكەن ، چۈچۈن، ئوغرى تىكەن ، چېقىل تاش – تاش تاغ ، ياۋا كەندىر ، تورغاي تىلى ، قۇماچ ، مىش مىدىق قاتارلىقلار بار . 

جەسەتلەر:

 2002- يىلى بىر قويچى لۇش دەرياسىنىڭ شىمالىي تەرىپىدە ئېچىلىپ قالغان بىر كوزا ۋە قەبرىلەرنى بايقىغان ، بۇ قەبرىلەردىن 35 جەسەت  يەرنىڭ تۆت مېتىر تېگىدىن چىققان ، قەبرىلەر ھازىرقى قەبرىلەرگە ئوخشىمايدىكەن . ئۇ زاماندا تاشنى يۇمىلاقلاپ تىزىپ دائىرە ھاسىل قىلىپ ، ئۇنىڭ ئىچىنى بىر مېتىر چوڭقۇرلۇقتا كولاپ ، مېيىتىنى دەپنە قىلىدىكەن . بەزىلىرى قوش دەپنە ، بەزىلىرى قەۋەتلىك دەپنە ئىكەن .

   جەسەتنىڭ پۇتىنى ئىگىپ  ئاندىن ياتقۇزىدىكەن . جەسەتلەرنىڭ كىيىم -كېچەكلىرى چىرىپ كەتكەن ئىكەن . بۇ قەبرىلەردىن 50- 60 دانە كوزا چىققان ، بەزىلىرى قۇرۇق، بەزىسىدە نەرسە بار ئىكەن ، بۇلارنىڭ ئىچىدىن 40-50 دانە ھالقا ، ئالتۇن زىبۇ – زىننەت بۇيۇملىرى چىققان . مارجانلار قاشتېشى مارجانلار ئىكەن . ۋاقتى 3500 يىلدىن ئارتۇق ، بۇ ھازىرقى مۆلچەر ئىكەن.

پۇلۇ كەنتى شىنجاڭنىڭ ئەڭ جەنۇبىدا يەنى قاراقۇرۇم تېغى ئېتىكىدە ، بۇ يەردە شىزاڭغا بارىدىغان بىر تاغ ئېغىزى بار .

1951- يىلى پۇلودا يانار تاغ پارتلىغان ، بۇ ۋولقاننىڭ “ ئاسىيادىكى ياش يانار تېغى “ دېگەن نامى بار .

پۇلو كەنتىدە “ سۇلتان قىلىچ مازىرى “ دەپ ئاتىلىدىغان بىر مازار بار . رىۋايەتكە قارىغاندا، سۇلتان سەئىدخان بىر قېتىملىق يۈرۈشتىن قايتىپ پۇلوغا يىتىپ كەلگەندە ۋاپات بولغان ئىكەن . خاننىڭ جەسىتى يەكەنگە دەپنە قىلىنىدىغان بولغانلىقتىن ، تاغلىقلارنىڭ ھۆرمىتى ۋە تەلىپىگە بىنائەن ، سەئىدخاننىڭ بىر قىلىچى بۇ يەرگە دەپنە قىلىنغان.

رىۋايەت : كىچىك پولۇنىڭ كۆك بۇلاق پاششىم دېگەن يېرىدە ، بىر پاقا كالىنىڭ تىلىدەك بىرپارچە ئالتۇننى بېسىپ ياتىدىكەن . ئۇنى ئادەتتە ئالغىلى بولمايدىكەن ،  مۇبادا ئالىمەن ،- دەپ تەۋەككۈل قىلسا ھەرخىل كېسەللىك سەۋەبىدىن ئۆلۈپ كېتىدىكەن .

شوڭگول كەنتىدە تۈۋى مەدەككە ئوخشاش بىر بويتاق تاش بار ئىكەن . ئۇنىڭ يىلتىزى بىلەكتەك بولۇپ ، يەردىن 20 سانتېمېتىر ئەتراپىدا كۆتۈرۈلۈپ تۇرىدىكەن . ئۇنىڭ كۆتۈرۈپ تۇرغان تېشى ئۈچ توننا ئېغىرلىقتا ئىكەن . ھازىرغىچە نۇرغۇن ئادەم تۈۋىگە بېرىپ باققان بولسىمۇ ئۆرىيەلمىگەن .

سوقتىيار كەنتىدە 28 تۈپ توغراق بار ئىكەن . ئۇ ، يا 29 تۈپ بولۇپ قالمايدىكەن . بۇ توغراقنىڭ شاخلىرى ئۈستىدىن بىر تاش ئۈنۈپ چىققان ، تاغلىقلار ئۇنى “ ئادەمسىز سوت مەھكىمىسى “ دەپ ئاتايدىكەن .

بىرسىنىڭ قويىنى بىرسى ئوغرىلاپ كەتسە ، كىشى شۇ يەرگە بېرىپ تىلەك تىلىسە ، شۇ ئوغرىغا دەھشەت چۈشىدىكەن . تۇغماس ئاياللار مۇشۇ توغراققا بارسا پەرزەنتلىك بولۇپ قالىدىكەن .

تۈگمەن بېشى كەنتىدە 15-20 مېتىر چوڭلۇقتا بىر تاش بولۇپ ، ئۇنىڭدا تۆگە ۋە بوتىلاقنىڭ ئىزى بارئىكەن . شاخلىرى بەزى يىللىرى شەرققە ، بەزى يىللىرى غەربكە ، كيىن شىمالغا قارايدىكەن . بۇ يەردە يەنە بىر سىرلىق بۇلاق بار ، ئادەملەر يامغۇر تىلىگەندە بويىغا كىلىدىكەن . دەل مۇشۇ ئورۇندا 69 نوپۇس ( 30 نەچچە ئائىلە ) بولۇپ ، يىللاردىن بۇيان بۇ ئادەملەر يا 68 يا 70 بولۇپ قالمايدىكەن .

تەكلىماكان توغرىسىدا يۇقىرىقىلارنى بايان قىلىپ ئۆتتۇق ، ئىنسانىيەت دۇنياسىدا قەدىمدىن ھازىرغىچە بولغان جەرياندا كىشىلەرنى قىزىقۇرىدىغان ، ئويغا سالىدىغان ، قېزىشقا ئىلھاملاندۇرىدىغان ئامىل پەقەتلا مەدەنىيەت .

ئېتنىك مەدەنىي يادىكارلىق ، مىراسلار خەلقىمىزنىڭ مەدەنىيەت مۇساپىسى سۈپىتىدە ئەسىردىن ئەسىرلەرگە ئۇلىشىپ كەلمەكتە ،  بۇ جەھەتتە بىز پەخىرلىنىشكە ھەقلىق ، لېكىن بۇ قىممەتلىك بايلىقلارغا سەل قاراپ ، تاشلاپ يوقىتىپ قويساق ، مەدەنىيتىمىزنى ۋەيران قىلىشقا يۈزلەندۈرۈپ قويغان بولىمىز ، ئەلۋەتتە . ئاخىرىدا شۇنداق دېگۈمىز كېلىدۇ : تەكلىماكاننى تېخىمۇ قازايلى ، تېخىمۇ ئۈگىنەيلى ، چۈنكى بىز تەكلىماكان ، تەكلىماكان دېگەن بىز .

مەنبە:كۈسەن مۇنبىرى