بىرلىكتە ئىملا ۋە تەلەپپۇز قائىدىلىرىنى ئۆگىنەيلى(8)

 

Ⅷ            ياردەمچى سۆزلەرنىڭ ئىملاسى

 

1.“ئىدى،ئىكەن،ئىمىش“ ياردەمچى پېئىللىرى تۇرغۇن سۆزلەردىن كېيىن كەلسە،ئالدىدىكى سۆزلەردىن ئايرىپ يېزىلىدۇ. مەسىلەن:

 

ئىدى _ كىتاب ئىدى،قىزىل ئىدى،ئالتە ئىدى،شۇنداق ئىدى….

 

ئىكەن_ كىتاب ئىكەن،قىزىل ئىكەن،ئالتە ئىكەن،شۇنداق ئىكەن….

 

ئىمىش _ كىتاب ئىمىش،قىزىل ئىمىش،ئالتە ئىمىش،شۇنداق ئىمىش…..

 

بۇ ياردەمچى پېئىللار پېئىل تىپىدىكى سۆزلەردىن  كېيىن كەلسە، ئالدىدىكى تەركىبكە قوشۇپ يېزىلىدۇ. مەسىلەن:

 

ئىدى _ ئوقۇغانىدى،بارماقچىدى؛يېزىۋىدى،يازارىدى،يازسىدى….

 

ئىكەن _ ئوقۇغانىكەن، ئوقۇيدىكەن؛ بارماقچىكەن؛يېزىپتىكەن،يازسىكەن، يازىدىكەن،………..

 

ئىمىش _ ئوقۇغانمىش،بارماقچىمىش،يازارىمىش

 

  2 .“ مۇ،ما،غۇ،قۇ،ئا،ئە،زە،لا“ ئۇلانمىلىرى سۆز يىلتىزلىرىغا قوشۇلۇپ يېزىلىدۇ. “ دە،ھە،يۇ “ ئۇلانمىلىرى ئالدىدىكى سۆزلەردىن سىزىقچە ئارقىلىق ئايرىپ يېزىلىدۇ. مەسىلەن :

 

ئالدىڭىزمۇ؟         مەنما؟       سىزچۇ ؟           مەنغۇ كېلەرمەن    شۇنداققۇ دەيمەن؟

 

ئېيتىپ بېقىڭا؟          شۇنداق دېگىنە. سەنزە ، كېلىپلا،       كۆرۈپلا……….

 

ئۇ كەلدى – دە،ئولتۇرماي كەتتى.

 

شۇنداق ئويلاپسەن – دە، كۆرۈپسەن- دە،     سەنمۇ يېزىپسەن – دە.

 

باردۇق- ھە .               كۆردۇق _ ھە.               كەتتۇق _ ھە  .

 

كەلدى _ يۇ، كەتتى. باردى _ يۇ ئالدى

 

3.“ بىلەن، ۋە، ھەم، ھەمدە، ئۈچۈن، ياكى، يا، بەلكى، چۈنكى، ئارقىلىق،ئارقىسىدا، توغرۇلۇق، توغرىسىدا، ئەمما، بىراق، لېكىن……..“ قاتارلىق ياردەمچى سۆزلەرنىڭ ھەممىسى ئالدى ۋە ئارقىسىدىكى سۆزلەردىن ئايرىپ يېزىلىدۇ. مەسىلەن:

 

مەن بىلەن سەن       مەن ۋە سەن          مەن ھەم سەن

 

سېنىڭ ئۈچۈن         سەن توغرۇلۇق        مەن ياكى سەن

 

   4.سۈپەتلەرنىڭ ئالدىدا كېلىپ،سۈپەتلەرنىڭ ئاشۇرۇش دەرىجىسىنى بىلدۈردىغان “ پ “ بىلەن ئاياغلاشقان تەركىبلەر سۈپەتكە قوشۇپ يېزىلىدۇ. مەسىلەن:

ئاپئاق،ئاپئاشكارا،كۆپكۆك،سېپسېسىق،قىپقىزىل،دۇپدۇمىلاق،قاپقارا، ياپيېشىل…..

 

 

Ⅸباشقا تىللاردىن كىرگەن سۆزلەرنىڭ ئىملاسى

 

1. خەنزۇ تىلىدىن قۇبۇل قىلىنغان سۆزلەرنىڭ ئىملاسى

1)خەنزۇ تىلىدىن ئۇيغۇر تىلىغا قۇبۇل قىلىنغان ۋاقتى ئۇزۇن بولغان سۆزلەر ئۆزلەشكىنى بويىچە يېزىلىدۇ. مەسىلەن:

 

گاڭپەن،سومەن،خوشاڭ،پىنتوزا،يۇتازا………

 

2)خەنزۇ تىلى پۇتۇڭخۇاسىدىكى “ c,sh,ch,zh “ تاۋۇشلىرى ئۇيغۇرچىدا “ ج،چ،ش،س“ ھەرپلىرى بىلەن يېزىلىدۇ. مەسىلەن :

 

جۇڭگۇ                        Zhong guo                          中国

چاڭشا          长沙              Chang sha       

شاڭخەي 上海             Shang hai           

ساۋ ساۋ曹操              Cao cao          

  

3)خەنزۇ تىلىدىن قۇبۇل قىلىنغان سۆزلەردىكى تاق يۈنمۇ “ e,ī,o,a “ ھەم قوشما يۈنمۇ “ in,ing,en,eng,uang,ua,ang “ لار پۇتۇڭخۇا تەلەپپۇزى بويىچە ئەينەن يېزىلىدۇ. مەسىلەن:

 

بوخەي    渤海                   Bo hai               

شېڭمۇ  声母                 Sheng mu              

لى شىمىن 李世民                 Li shi min            

ئېمېيشەن 峨眉山                E mei shan           

خېنەن 河南                    He nan               

شىنجياڭ  新疆                    Xin jiang             

شىڭشىڭشيا    星星峡                 Xing xing xia         

فاڭجىن  方针                     Fang zhen            

جىڭجۇ   郑州                     Zheng zhou            

خۇاشيا  华夏                        Hua xia             

گۇاڭجۇ            广州                    Guang zhou       

 

   4) خەنزۇ تىلى پۇتۇڭخۇاسىدىكى تاق يۈنمۇ “ u  “ بىلەن قوشما يۈنمۇ “ un,uan “ لاردىكى “ u“ نىڭ يېزىلىشى تۆۋەندىكىچە :

 

(1) “ u  “ تاق يۈنمۇسى “ y,x,q“ شىڭمۇلىرى بىلەن بىللە كەلگەندە ”ئۈ “ يېزىلىپ باشقىلىرىدا “ ئۇ “ يېزىلىدۇ. مەسىلەن:

 

شۈ گوجاڭ    许国璋               Xu guo zhang           

شۈجۇ   徐州                 Xu zhou                  

جياۋ يۈلۇ  焦裕禄                 Jiao yu lu             

يۈ گۇڭ                  愚公                  Yu gong

 

(2) قوشما يۈنمۇ  ”un“ تەركىبىدىكى “ u  “ تاق يۈنمۇسى ئۇيغۇرچىدا ”ئۈ“ يېزىلىدۇ.قوشما يۈنمۇ “ uan ”  ،“ g,h,k“ شىڭمۇلىرىغا قوشۇلۇپ كەلگەندە،تەركىبىدىكى “ u  “ ئۇيغۇرچىدا “ ئۇ ”يېزىلىدۇ.  “ g,h,k“ شىڭمۇلاردىن باشقا شىڭمۇلارغا قوشۇلۇپ كەلسە،“ ئۈ “ يېزىلىدۇ. مەسىلەن:

 

يۈنمۇ  韵母                Yun mu                     

لۇشۇن 鲁迅                Lu xun                     

گۇەن ۋېنجاۋ关文钊        Guan wen zhao               

جيا يۈگۇەن  嘉峪关            Jia yu guan                

لى رۈيخۇەن 李瑞环           Li rui huan                

كۇەن (فامىلە)                                  宽                  Kuan

 

   5)خەنزۇ تىلى پۇتۇڭخۇاسىدىكى ئايرىم بوغۇم بولۇپ كەلگەن قوشما يۈنمۇ “ ou “ تەركىبىدىكى  “ u  “ تاۋۇشى ،قوشما يۈنمۇ “ ao,iao“ دىكى ”o“ تاۋۇشى ئۇيغۇر تىلىدا “ ۋ ”غا يېقىن تەلەپپۇز قىلىنىدىغانلىقى ئۈچۈن ئىملادا “ ۋ “ يېزىلىدۇ. مەسىلەن:

 

ئوۋياڭ شيۇ  欧阳修            Ou yang xiu             

جوۋ ئېنلەي  周恩来             Zhou en lai             

ماۋ زېدوڭ  毛泽东            Mao ze dong              

جياۋ يۈلۇ 焦裕禄               Jiao yu lu                

ئاۋ مېن  澳门                Ao men                

ساۋ ساۋ 曹操                   Cao cao              

 

  6) خەنزۇ تىلىدىن قۇبۇل قىلىنغان سۆزلەرنىڭ تاق يۈنمۇلىرى ئىچىدە  ”o“ تاۋۇشى ئەگەر ئۇچۇق بوغۇم ھالىتىدە قالسا، ئۇيغۇرچىدا “ ئو ”يېزىلىدۇ. يېپىق بوغۇم ھالەتتە قالسا، ”ئۇ “ يېزىلىدۇ. مەسىلەن:

 

بوخەي                       Bo hai   渤海                      

نىڭبو                         Ning bo                       宁波

موخې                        Mo he   漠河                       

پو ياڭ                          鄱阳                    Po yang

شەندۇڭ                    Shan dong   山东                    

چۇڭچىڭ                   Chong qing   重庆                    

جۇڭخۇا                      Zhong hua     中华                  

گۇڭشې                            Gong she  公社                    

 

   7) خەنزۇ تىلى پۇتۇڭخۇاسىدا ”uai,ai,uan,ian,an “ يۈنمۇلىرىدىكى “ a“ تاۋۇشى ئۇيغۇر تىلىدىكى “ ئە“ تاۋۇشىغا يېقىن تەلەپپپۇز قىلىنغانلىقى ئۈچۈن ئىملادا ”ئە“ يېزىلىدۇ.بۇلاردىكى ئاخىرقى تاۋۇش ياكى ئۆتكۈنچى تاۋۇش بولۇپ كېلىدىغان ”ī “ تاۋۇشى ئۈزۈك تاۋۇش “ ي ”غا يېقىن تەلەپپۇز قىلىنىدىغانلىقى ئۈچۈن ئىملادا “ ي “ يېزىلىدۇ. مەسىلەن:

 

تيەنجىن  天津                 Tian jin                    

لەنجۇ 兰州                Lan zhou                     

شەنخەيگۇەن  山海关             Shan hai guan              

چاڭجياڭ 长江             Chang jiang                   

خۇەيخې                                      淮河               Huai he  

 

   خەنزۇ تىلى پۇتۇڭخۇاسىدىكى قوشما يۈنمۇ “ uo“ ئۇيغۇرچىدا “ ئو “ بىلەن، ”ue“ ئۇيغۇرچىدا “ ئۆ“ بىلەن يېزىلىدۇ. مەسىلەن:

 

گوۋۇيۈەن                               Guo wu yuan   国务院             

يۆ فېي                                 Yue fei        岳飞               

جاڭ شۆلياڭ                      Zhang xue liang                张学良 

               

9) خەنزۇچە كىشى ئىسىملىرىدا فامىلە بىلەن ئىسىم ئايرىپ يېزىلىدۇ. مەسىلەن :

 

 ئوۋياڭ شيۇ  欧阳修            Ou yang xiu             

جوۋ ئېنلەي  周恩来             Zhou en lai             

ماۋ زېدوڭ  毛泽东            Mao ze dong              

جياۋ يۈلۇ 焦裕禄               Jiao yu lu               

 

2     . رۇس تىلى ۋە رۇس تىلى ئارقىلىق باشقا ياۋرۇپا تىللىرىدىن قۇبۇل قىلىنغان سۆزلەرنىڭ ئىملاسى

ئۇيغۇر تىلىغا رۇس تىلى ۋە رۇس تىلى ئارقىلىق ياۋرۇپا تىللىرىدىن قۇبۇل قىلىنغان،ئىككى ئۈزۈك تاۋۇش سۆز بېشى بولۇپ كەلگەن سۆزلەرنىڭ،يەنى ئالدىنقىسى جاراڭسىز،كېيىنكىسى جاراڭلىق ياكى ھەر ئىككىسىلا جاراڭلىق ۋە ياكى ھەر ئككىسىلا جاراڭسىز ئۈزۈك تاۋۇش سۆز بېشى بولۇپ كەلگەن سۆزلەرنىڭ ئىملاسى تۆۋەندىكىچە بولىدۇ:

1)جاراڭسىز ئۈزۈك تاۋۇش ”س“ ياكى ”ش“ لار ئۆزىدىن كېيىن باشقا جاراڭسىز ئۈزۈك تاۋۇشلار بىلەن قاتارلىشىپ سۆز بېشى بولۇپ كەلگەندە،سۆز بېشىغا “ ئى“ قوشۇپ يېزىلىدۇ. مەسىلەن:

 

ئىستىل،ئىسفىرا،ئىستاتىك،ئىستودىيە،ئىسپورا،

 

ئىسكىرىپكا،ئىسكىلات،ئىشتاپ،ئىشتات،ئىشتانكا،ئىشكالا………

 

2) “ س،ش“دىن باشقا ئىككى جاراڭسىز ئۈزۈك تاۋۇش سۆز بېشىدا قاتار كەلسە،بۇ ئىككى ئۈزۈك تاۋۇش ئارىسىغا “ ئى“ قوشۇپ يېزىلىدۇ. مەسىلەن:

 

پىتومائىن،پىتېروكارىيە،فىتور……..

 

3)“س،ش،ت،پ،خ،ف،ك“ قاتارلىق جاراڭسىز ئۈزۈك تاۋۇشلار ئۆزىدىن كېيىن “ ر،ل،م “ قاتارلىق ئۈزۈك تاۋۇشلار بىلەن قاتارلىشىپ سۆز بېشى بولۇپ كەلسە،بۇ ئىككى ئۈزۈك تاۋۇش ئارىسىغا “ ئى“ قوشۇپ يېزىلىدۇ. مەسىلەن:

 

پىراكتىكا،پىروگرامما،پىرولېتارىيات،تىراكتۇر،تىراگىدىيە،خىروم،خىرۇستال،

 

خىرىستىيان،فىرانىك،فىرانسوز،سىلانېتىس،سىمولا،شىلانكا،كىران،كىلاسسىك…

 

4) ئىككى جاراڭلىق ئۈزۈك تاۋۇش بېرىكىپ سۆز بېشى بولۇپ كەلسە،بۇ ئىككى ئۈزۈك تاۋۇش ئارىسىغا “ ئى“ قوشۇپ يېزىلىدۇ.مەسىلەن:

 

بىراخما،بىرىتىۋا،بىرىليانت،بىروم،بىرونېۋىك،دىراپ،دىرامما،دىراۋىد،گىرامماتىكا، گىرام………

 

5) رۇس فامىلىلىرىدىكى ”- ئوۋ،-ئېۋ،-يېۋ“ قوشۇمچىلىرىدىكى  “ ۋ “ تاۋۇشى “ ف “ بىلەن يېزىلىدۇ. مەسىلەن:

 

تۇرگېنىف             لېف نىكولايېۋىچ تولستوي               ھەيدەروف نېكراسوف

 

 

يازما ھوقۇقى: lopnuri
يازما ئادىرىسى: ?p=646