بىرلىكتە ئىملا ۋە تەلەپپۇز قائىدىلىرىنى ئۆگىنەيلى(9)
Ⅹقىسقارتىلما سۆزلەرنىڭ ئىملاسى
1.يەككە ھەرپ بويىچە قىسقارتىلغان سۆزلەرنىڭ ئارىسىغا چېكىت قويماي يېزىلىدۇ. مەسىلەن:
ج خ ج _ جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتى
ج ك پ _ جۇڭگۇ كومۇنىستلار پارتىيەسى
ج خ ئى _ جامائەت خەۋپسىزلىك ئىدارىسى
ش ئۇ ئا ر _ شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونۇم رايۇنى
2. بوغۇم بويىچە قىسقارتىلغان سۆزلەر قوشۇپ يېزىلىدۇ. مەسىلەن:
پارتىكوم _ پارتىيە كومىتېتى ئوبكوم _ ئوبلاستلىق كومىتېت
تىلكوم _ تىل-يېزىق كومىتېتى
3. كىشى ئىسىم-فامىلىلىرىنىڭ قىسقارتىلغان ھەرىپىدىن كېيىن چېكىت قويۇلىدۇ. مەسىلەن:
م.كاشغەرى( مەھمۇد كاشغەرى) ل. مۇتەللىپ( لۇتپۇللا مۇتەللىپ)
ئا.ت. ئۆتكۈر (ئابدۇرېھىم تىلەش ئۆتكۈر) ئا.نىزارىي( ئابدۇرەھىم نىزارى)
4. خەلقئارادا ھەرپ بويچە قىسقارتىپ قوللىنىش ئادەتلىنىپ كەتكەن قىسقارتىلغان سۆزلەر تىلىمىزغا قۇبۇل قىلىنغاندا خەلئارادىكى لاتىن ھەرپلىرىنىڭ قىسقارتىلغان شەكلى بويىچە يېزىلىدۇ. مەسىلەن :
WTO دۇنيا سودا تەشكىلاتى
GDP ئىچكى ئىشلەپچىقىرىش ئومۇمىي قىممىتى
BBC ئەنگىلىيە رادىيو شىركىتى
KGB دۆلەت خەۋپسىزلىك كومىتېتى
VCD ۋىدىيولۇق ئوپتىكىلىق دىسكا
DVD رەقەملىك ۋىدىيولۇق دىسكا
CD ئوپتىكىلىق دىسكا
5.خەلقئارادا ھەرپ بويىچە قىسقارتىلىپ بوغۇم تەشكىل قىلالايدىغان سۆزلەر تىلىمىزغا قۇبۇل قىلىنغاندا،ئىملادا قىسقارتىلغان لاتىن ھەرپى بويىچە يېزىشقىمۇ ياكى ئۇيغۇرچە يېزىشقىمۇ بولىدۇ. مەسىلەن:
OPEC ياكى ئوپىك
SARS ياكى سارس
ADIS ياكى ئەيدىز
DOS ياكى دوس
ROM ياكى روم
RAM ياكى رام
6. بىر قىسىم خەلقئارا تەشكىلاتلارنىڭ ناملىرى ئۇيغۇر تىلىغا تەرجىمە قىلىنغاندىن كېيىن ھەرپ بويىچە قىسقارتىپ يېزىلىدۇ. مەسىلەن:
ب د ت بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتى
ش ئا ئە ت شىمالىي ئاتلانتىك ئەھدى تەشكىلاتى
م د ب مۇستەقىل دۆلەتلەر بىرلەشمىسى
ئو ت م ئولىمپىك تەنھەرىكەت مۇسابىقىسى
7.خەلقئارادا قىسقارتىپ يېزىپ كېلىۋاتقان ئۆلچەم بىرلىكلىرى ئۇيغۇرچە يەككە ھەرپ بويچە قىسقارتىپ يېزىلىدۇ،ئارىسىغا چېكىت قويۇلمايدۇ. مەسىلەن :
س م سانتىمېتىر
ك م كىلومېتىر
ك ل كىلولىتىر
ك ۋ كىلوۋات
م گ مىللىگرام
م م مىللىمېتىر
Ⅺقوشۇمچىلارنىڭ ئىملاسى
1. قوشۇمچىلار سۆز يىلتىزىغا قوشۇپ يېزىلىدۇ.مەسىلەن:
چىراي+ لىق= چىرايلىق ئۆي+ دىن= ئۆيدىن كىتاب+ خانا=كىتابخانا
2.ئەرەب تىلىدىن قۇبۇل قىلىنغان تۆۋەندىكىدەك بىر قىسىم ئەسلىي سۈپەت سۆزلەرگە ئۆز تەلەپپۇزى بويىچە ”ي“ قوشۇپ يېزىلىدۇ.مۇنداق سۈپەتلەر ئەگەر ئۈچىنچى شەخس تەۋەلىك قوشۇمچىلىرى بىلەن تۈرلەنسە،سوزۇق تاۋۇش بىلەن ئاياغلاشقان سۆزلەرگە ئوخشاشلا ئاخىرىغا “ سى “ قوشۇلىدۇ. مەسىلەن:
بەدىئىي، مەنپىي، ئاددىي، مەخپىي، سەمىمىي، ئىجابىي، ئىجابىيسى
سەلبىي، سەلبىيسى تەبىئىي تەبىئىيسى ئالىي ئالىيسى ئەشەددىي
ئەشەددىيسى تەپسىلىي تەپسىلىيسى
3.پېئىللارنىڭ مەجبۇرىي دەرىجە قوشۇمچىلىرى تۆۋەندىكىچە قوشۇلىدۇ.
”ل،م،ن،ز،گ،غ،ڭ،ي“ بىلەن ئاياغلاشقان پېئىللارغا ”- دۇر، – دۈر “ قوشۇمچىلىرى قوشۇلىدۇ. مەسىلەن:
چان _ چاندۇر قون _ قۇندۇر بۇز _ بۇزدۇر
ئەز _ ئەزدۈر چىگ _ چىگدۈر تۈگ _ تۈگدۈر
بوغ _ بوغدۇر تۇغ _ تۇغدۇر ماڭ _ ماڭدۇر
توڭ _ توڭدۇر كۆي _ كۆيدۈر قوي _ قويدۇر
ئال _ ئالدۇر قال _ قالدۇر يۇم _ يۇمدۇر
ئەسكەرتىش:
تۆۋەندىكى سۆزلەر يۇقىرىدىكى قائىدىگە بويسۇنمايدۇ. مەسىلەن:
كەل _ كەلتۈر ئۆل _ ئۆلتۈر سۇن _ سۇنغۇز_ …..(تاماق)
تۆۋەندىكىلىرىگە ئىككى خىل قوشۇمچى قوشۇلىدۇ. مەسىلەن:
تام _ تېمىت…..،تامدۇر ئاق _ ئېقىت…….ئاقتۇر ئەم _ ئېمىت…..ئەمدۈر
4.“س،ق،ك،پ“ بىلەن ئاياغلاشقان پېئىللارغا ”_ تۇر، _ تۈر“ قوشۇمچىلىرى قوشۇلىدۇ. مەسىلەن:
ئاس _ ئاستۇر باس _ باستۇر كەس _ كەستۈر
باق _ باقتۇر قاق _ قاقتۇر ياق _ ياقتۇر
چەك _ چەكتۈر بىرىك _ بىرىكتۈر زېرىك _ زېرىكتۈر
ياپ _ ياپتۇر قوپ _ قوپتۇر كۆپ _ كۆپتۈر
ئەسكەرتىش:
تۆۋەندىكى پېئىللار بۇ قائىدىگە بېقىنمايدۇ. مەسىلەن:
قوپ _ قوپۇر (تام) چىق _ چىقار قورق – قورقۇت
قىس _ قىسقۇز …………( ”قىستۇر- ”دىن پەرقلەندۈرۈلىدۇ)
5.“ش“بىلەن ئاياقلاشقان تۆۋەندىكىدەك سۆزلەرگە “ – ۇر، – ۈر “ قوشۇمچىلىرى قوشۇلىدۇ. مەسىلەن:
ئاش _ ئاشۇر تاش _ تاشۇر پۇش _ پۇشۇر پىش _ پىشۇر چۈش _ چۈشۈر
ئەسكەرتىش:
تۆۋەندىكى پېئىللار بۇ قائىدىگە بېقىنمايدۇ. مەسىلەن:
يەش _ يەشتۈر تەش _ تەشتۈر ئەش _ ئەشتۈر
6.“ ر “ بىلەن ئاياغلاشقان بىر بوغۇملۇق پېئىللار ھەم “ ت ”بىلەن ئاياغلاشقان پېئىللارنى مەجبۇرىي دەرىجىگە ئايرىش ئۈچۈ ن “ _ غۇز، _ قۇز، _ گۈز، _ كۈز “ قوشۇمچىلىرى قوشۇلىدۇ.شۇنىڭدەك “ ت،دۇر،تۇر،دۈر،تۈر“ بىلەن ئىپادىلەنگەن مەجبۇرىي دەرىجىلەرنى ئىككى قاتلاملىق مەجبۇرىي دەرىجىگە ئايلاندۇرۇش ئۈچۈنمۇ “ _ غۇز، _ قۇز، _ گۈز، _ كۈز “ قوشۇمچىلىرى قوشۇلىدۇ. مەسىلەن:
ئات_ ئاتقۇز تارت _ تارتقۇز ئارت _ ئارتقۇز (يۈك)
ئەۋەت _ ئەۋەتكۈز قات _ قاتقۇز يۇت _ يۇتقۇز
يەت _ يەتكۈز پۈت _ پۈتكۈز ئۈچۈر_ ئۆچۈرگۈز
بەر _ بەرگۈز تەر _ تەرگۈز كەلتۈر_ كەلتۈگۈز
بار_ بارغۇز ھار _ ھارغۇز كۆيدۈر _ كۆيدۈرگۈز
ئىشلەت _ ئىشلەتكۈز ئايلاندۇر _ ئايلاندۇرغۇز
ئەسكەرتىش:
تۆۋەندىكى پېئىللار بۇ قائىدىگە بېقىنمايدۇ. مەسىلەن:
ئارت _ ئارتتۇر (ۋەزىپە) قات _ قاتۇر (مۇز)
يىت _ يىتتۈر ( بىر نەرسىنى) قايت _ قايتۇر
7. سوزۇق تاۋۇش بىلەن ئاياغلاشقان پېئىللار ۋە “ ر، ي “ بىلەن ئاياغلاشقان ئىككى بوغۇملۇق پېئىللارنىڭ مەجبۇرىي دەرىجىسى “ ت “ قوشۇپ ياسىلىدۇ. مەسىلەن:
ياسا _ ياسات جابدۇ _ جابدۇت قىزى _ قىزىت
قاپار _ قاپارت كۆكەر _ كۆكەرت چاقىر _ چاقىرت
ئازاي _ ئازايت كۆيدۈر _ كۆيدۈر ت ماكچاي_ ماكچايت
ئەسكەرتىش:
تۆۋەندىكى پېئىللار بۇ قائىدىگە بېقىنمايدۇ. مەسىلەن:
دە _ دېگۈز يۇ _ يۇغۇز يە _ يېگۈز
ئولتۇر _ ئولتۇرغۇز ئاپار _ ئاپارغۇز ئەكىر _ ئەكىرگۈز
8. “ چ “ بىلەن ئاياغلاشقان پېئىللارنىڭ مەجبۇرىي دەرىجىسى “ – ئار، – ئۇر، – ئۈر “ قوشۇمچىلىرى قوشۇلۇپ ياسىلىدۇ. مەسىلەن:
ئاچ _ ئاچۇر قاچ _ قاچۇر كەچ _ كەچۈر
ئۇچ _ ئۇچۇر ئۆچ_ ئۈچۈر كۆچ _ كۆچۈر
ئەسكەرتىش:
“ چاچ-“ پېئىلى بىلەن ”پىچ- ”پېئىلى بۇ قائىدىگە بېقىنماي، ”چاچتۇر “ ، ”پىچتۇر “ شەكلىدە كېلىدۇ.
Ⅻبوغۇم كۆچۈرۈش قائىدىسى
1. قۇر ئاخىرىغا كېلىپ قالغان كۆپ بوغۇملۇق سۆزنىڭ شۇ قۇرغا سىغماي قالغان قىسمىنى كېيىنكى قۇرغا بوغۇم بويىچە كۆچۈرۈلىدۇ.بۆلۈنگەن بوغۇمنىڭ ئاخىرىغا سىزىقچە قويۇلىدۇ. مەسىلەن:
ئىشلەپچىقى_ تىرىش_ ئوقۇ_ تەرەق_
رىش چانلىق غۇچىلار قىيات
2.رەقەم بىلەن يېزىلغان ساناق سانلار قۇرنىڭ ئاخىرىغا كېلىپ قالسا،ئۇلارنى پارچىلاپ ئىككىگە بۆلۈپ يېزىشقا بولمايدۇ. مەسىلەن:
توغرىسى خاتاسى
2008- يىلى 20-
………………………………………………………..08- يىلى
,520336 جىڭ 520_
……………………………………………………….336 جىڭ
3.ھەرپ بىلەن قىسقارتىلغان سۆزلەرنى بۆلۈپ ئىككىنچى قۇرغا يېزىشقا بولمايدۇ. مەسىلەن:
توغرىسى خاتاسى
ش ئۇ ئا ر نىڭ يەر مەيدانى ش ئۇ _
ئا ر نىڭ يەرمەيدانى
تىنىش بەلگىلەر
چېكىت . پەش ، سۇئال بەلگىسى ؟
ئۈندەش بەلگىسى ! تىرناق ( ) يالاڭ تىرناق< >
قوش تىرناق 《 》 چوڭ تىرناق [ ] چېكىتلىك پەش ؛
قوش چېكىت: سىزىقچە - سىزىق _
كۆپ چېكىت………. قوش پەش ” “
يېڭى ئىملا قائىدىسى مۇشۇ يەردە ئاخىرلاشتى.ئەمدى تەلەپپۇز قائىدىسى ھۇزۇرۇڭلاردا بولىدۇ.
يازما ھوقۇقى: lopnuri
يازما ئادىرىسى: ?p=649