پىروزا ئەسەرلىرىدىكى ئىنچىكە تەسۋىر

udun

مۇختار تۇردى

پىروزا ئەسەرلىرىدىكى ئىنچىكە تەسۋىر ھەققىدە

      بىز ئەدەبىي ئەسەرلەرگە ، بولۇپمۇ پىروزا ئەسەرلىرىنىڭ نادىر ياكى ئەمەسلىكىگە باھا بەرگەندە،تاللاپ مۇكاپاتلىغاندا ئالدى بىلەن ئۇنىڭ ۋەقەلىكى ياخشى تاللانغانمۇ ، قۇرۇلمىسى پۇختىمۇ،پىرسوناژلار ئوبرازى ئوبدان يارىتىلغانمۇ ، يورىتىلغانمۇ، بەدىئىيلىكى يۇقىرىمۇ ، باش – ئاخىرى ماسلاشقانمۇ ، تىلى پاساھەتلىكمۇ ...ۋاھاكازاغا بەكرەك ئەھمىيەت بېرىمىز . يۇقىرقىلارنىڭ ھەممىسى مۇھىم ، ئەلۋەتتە . بىراق مېنىڭ قارىشىمچە ، يۇقىرقىلاردىن باشقا يەنە بىر مۇھىم نەرسە بار، ئۇ بولسىمۇ شۇ ئەسەردە ئىنچىكە تەسۋىر بارمۇ – يوق ، بولسا قانچىلىك بار ، ئۇ نادىر ئىنچىكە تەسۋىرمۇ – ئەمەسمۇ دېگەندىن ئىبارەت . مۇبادا بىز تاللىغان ، نادىر دەپ قارىغان ئەسەردە سەرخىل ئىنچىكە تەسۋىر بولمىسا ، ئۇنداقتا ئۇنى نادىر ئەسەر دىگىلى بولمايدۇ .
        1. ئىنچىكە تەسۋىرنىڭ مۇھىملىقى
     ئىنچىكە تەسۋىر دېگەن نېمە ؟ ئىنچىكە تەسۋىر پىروزا ئەسەرلىرىدىكى بىر قەدەر تەپسىلى يېزىلغان ، بايان قىلىنغان ۋەقەلىك ياكى تەسۋىرلەر بولۇپ ، ئۇ ئەدەبىي ئەسەرنى تەشكىل قىلغۇچى ئەڭ كىچىك بىرلىكتۇر . ئادەمنى ، ۋەقەلىكنى ، مۇھىتنى ، پىسخىك ھالەتنى زىغىرلاپ ، ئىنچىكە ، كونكىرت، سەنئەتلىك تەسۋىرلەش، ئىپادىلەش ئادەتتە ئىنچىكە تەسۋىرلەش ئۇسۇلى دەپ ئاتىلىدۇ . ئىنچىكە تەسۋىرنىڭ تۆۋەندىكىدەك رولى بار : ئىنچىكە تەسۋىرلەش ئۇسۇلى ئارقىلىق شەيئىلەرنىڭ ئالاھىدىلىكىنى توغرا ، كونكىرت ، جانلىق ئەكىس ئەتتۈرۈپ بەرگىلى ، ئوقۇرمەنلەرگە كۈچلۈك سەنئەت تۇيغۇسى ئاتا قىلىپ ، ئۇلارنى چوڭقۇر تەسىرلەندۈرگىلى بولىدۇ .
ئىنچىكە تەسۋىرنى ئىپادىلەش شەكلىگە ئاساسەن ھەرىكەت تەسۋىرى ، تىل تەسۋىرى، پىسخىك تەسۋىر ، مۇھىت تەسۋىرى قاتارلىقلارغا بۆلۈش مۇمكىن . ئىنچىكە تەسۋىر ئەدەبىي ئەسەرلەردە، بولۇپمۇ پىروزا ئەسەرلىرىدە ئىنتايىن مۇھىم ئورۇن تۇتىدۇ . نۇرغۇن داڭلىق يازغۇچىلار ئىنچىكە تەسۋىرگە ناھايىتى ئەھمىيەت بىرىدۇ ، ھەتتا ئۇلارنىڭ بەزىلىرى ئىنچىكە تەسۋىرنىڭ بار – يوقلىقىنى مەلۇم بىر پارچە ئەسەرنىڭ ياخشى ياكى ناچارلىقىغا باھا بىرىشتىكى ئالدىنقى قاتاردىكى ئۆلچەملەرنىڭ بىرى ،دەپ قارايدۇ . بۇنىڭغا چەت ئەلنىڭ نۇرغۇن داڭلىق يازغۇچىلىرى ، نوبىل ئەدەبىيات مۇكاپاتى ساھىپلىرى، جۈملىدىن  فىرانسىيەنىڭ داڭلىق يازغۇچىسى ، پەيلاسۇپ ، «مەۋجۇدىيەتچىلىك پەلسەپەسى»نىڭ ئاساسچىسى ژان پائۇل سارتىرى ، قىرغىز يازغۇچى چىڭغىز ئايتماتوف ، ئاڭ ئېقىمىدا ئەسەر يازىدىغان ۋېرگىنىيە ۋولف ،كافكا قاتارلىقلارنى ؛ ئىلىمىزنىڭ مەشھۇر يازغۇچىلىرىدىن«سۇ بويىدا»نىڭ ئاپتورى شى نەيئەننى ، لۇشۈننى،ھازىرقى زاماندىكى داڭلىق ئايال يازغۇچى  تيېنىڭنى ؛ ئۇيغۇر يازغۇچىلاردىن پەرھات تۇرسۇن قاتارلىقلار ۋە ئۇلارنىڭ ئەسەرلىرىنى مىسال كەلتۈرۈش مۇمكىن . ئىنچىكە تەسۋىرنىڭ نېمە ئۈچۈن شۇنچىۋالا  زور رولى ھەم كۈچى بولىدۇ ؟ مۇنەۋۋەر يازغۇچىلار نېمە ئۈچۈن ئىنچىكە تەسۋىرگە شۇنچىۋالا ئەھمىيەت بىرىدۇ ؟ بۇنى يەكۈنلەپ ، تۆۋەندىكىدەك بىر قانچە نۇقتىغا يىغىنچاقلاش مۇمكىن : بىرىنچى ، ئەدەبىي ئەسەرنىڭ غايەت زور ھاياتىي كۈچى ئۇ ئۆز ئىچىگە ئالغان مول ھەم چوڭقۇر سەنئەت جەزبىدارلىقىدىن كېلىدۇ . ئۇنىڭ ئۈستىگە ئىنچىكە تەسۋىر بۇ خىل جەزبىدارلىقنى تەشكىل قىلغۇچى مۇھىم ئامىللارنىڭ جۈملىسىدىندۇر . بۇ مەنىدىن ئېلىپ ئېيتقاندا ، ئىنچىكە تەسۋىر بولمىسا ئەدەبىي ئەسەر ، جۈملىدىن سەنئەت ئەسىرى ئۆزىنىڭ سەنئەتلىكلىكى ، جەزىبىدارلىقىنى يوقاتقان ، بۇ تۈپەيلى ھاياتىي كۈچىدىن مەھرۇم قالغان بولىدۇ ؛ ئىككىنچى، ئىنچىكە تەسۋىرلەش ئۇسۇلى يازغۇچىلارنىڭ ئەسەرلىرىدە ئۆزىنىڭ ئالاھىدە بايقاشلىرى ۋە ھېس– تۇيغۇلىرى، تەسىراتلىرىنى ئىپادىلەش ، نامايەن قىلىشتىكى بىر خىل ئۆزگىچە شەكىل بولۇپ ، بۇنى يەنە يازغۇچىنىڭ خاس بايقاشلىرى ۋە ھېس- تۇيغۇسىنىڭ مەھسۇلى دېيىش مۇمكىن . ئۇنىڭ ئۈستىگە مۇنەۋۋەر ئەسەرلەردە قوغلىشىلىدىغىنىمۇ دەل مۇشۇ خىل ئۆزگىچە تۇيغۇ ۋە بايقاشتۇر . شۇڭا ئۇتۇقلۇق چىققان ئىنچىكە تەسۋىرنىڭ بار - يوقلىقى مەلۇم بىر پارچە ئەسەرنىڭ مۇنەۋۋەر ياكى ئەمەسلىكىگە باھا بىرىشتىكى مۇھىم ئۆلچەملەرنىڭ بىرى،دېيىشكە بولىدۇ . مۇشۇ خىل ئۆلچەمدە پىروزا ئەسەرلىرىنىڭ سۈپىتىگە باھا بىرىش ھەم ئادىللىق ھەم ئىلىميلىككە ئۇيغۇندۇر . يازغۇچىنىڭ ئەڭ ئۆتكۈر ، ئەڭ ئىنچىكە، ئەڭ ئۆزگىچە ، قوزغىتىش ، ئويغىتىش كۈچىگە ئەڭ باي بولغان بايقاشلىرى ۋە ھېس – تۇيغۇلىرى ، تەسىراتى ئىنچىكە تەسۋىرلەر ئارقىلىق نامايەن بولىدۇ . بۇ نۇقتىدىن ئېلىپ ئېيتقاندا ، ياخشى چىققان ئىنچىكە تەسۋىرلەر ئىنتايىن چىنلىققا ئىگە بولۇپلا قالماستىن، بەلكى يەنە خاسلىققا ، ئۆزگىچىلىككە ئىگە بولغان بولىدۇ . ئەستايىدىل كۈزەتمەي ، ئويلانماي ، تەپەككۇر قىلماي تۇرۇپ ئەنە شۇنداق ئۆزگىچە ، نادىر ئىنچىكە تەسۋىرلەرنى يېزىپ چىققىلى بولمايدۇ . مۇنەۋۋەر ئەدەبىي ئەسەرلەر ، جۈملىدىن پىروزا ئەسەرلىرىنىڭ ھەممىسىدە بايانلار چىنلىقىدىن شۈبھىلەنگىلى بولمايدىغان ۋەقەلىك ۋە يېڭى، جانلىق ئىنچىكە تەسۋىرلەر ئارقىلىق تاماملانغان ھەمدە بۇ ئارقىلىق ئوقۇرمەنلەر جەلىپ قىلىنغان بولىدۇ .
   ئىنچىكە تەسۋر بولمىسا پىرسوناژلار ئوبرازى بولمايدۇ ، پىرسوناژلار ئىنچىكە تەسۋىردىن تەشكىل تاپقان ، ئۇلارنىڭ ئوبرازى ئىنچىكە تەسۋىر ئارقىلىق يورىتىپ بىرىلگەن بولىدۇ . ئۇتۇقلۇق چىققان ئىنچىكە تەسۋىر پىرسوناژلار ئوبرازىنى مۇكەممەل يورىتىپ بىرىشتە ھەل قىلغۇچ رول ئوينايدۇ .
  يازغۇچىلار تۇرمۇش ۋە ھاياتتىكى ئىنچىكە تەسۋىر بولۇشقا يارايدىغان تەپسىلاتلارغا ،دىتاللارغا ئىنتايىن سەزگۈر بولىشى كېرەك ، شۇنداق بولغاندا ، ئۇلار خاس بايقاشلارنى ئېلىپ بارالايدۇ، ئۆزىگە خاس خاراكتىرنى شەكىللەندۈرەلەيدۇ ، ئۇنىڭ قەلىمى ئاستىدىكى پىرسوناژلارمۇ تەبىئىي ھالدا باشقىلارنىڭكىدىن پەرقلىنىپ تۇرىدۇ .
     2.ئىنچىكە تەسۋىر ئىزدەش
    نۆۋەتتە مەتبۇئاتلاردا ئېلان قىلىنىۋاتقان ئەدەبىي ئەسەرلەر ، جۈملىدىن پىروزا ئەسەرلىرىدە نادىر ئىنچىكە تەسۋىرلەر ھەقىقەتەن ئاز بولماقتا ، ھەتتا بەزىلىرىدە يوق دېيەرلىك . نۇرغۇن يازغۇچىلار ئىنچىكە تەسۋىرنىڭ مۇھىملىقىغا سەل قارايدۇ، بەزىلىرى ۋەقەلىك قوغلىشىدۇ ، ئەمما ئىنچىكە تەسۋىرگە ئەھمىيەت بەرمەيدۇ ،ھەتتا ئۇلار ئىنچىكە تەسۋىرنىڭ نېمە ئىكەنلىكىنى ئەسلا بىلمەيدۇ . بەزى يازغۇچىلار ، پىروزا دېگەندە ۋەقەلىك مۇپەسسەل بايان قىلىنسا ، ئەقىلغە مۇۋاپىق ئورۇنلاشتۇلسىلا بولدى ، ئىنچىكە تەسۋىرنىڭ نېمە زۆرۈرىيىتى بار؟ دەپ قارايدۇ . شۇڭا نۇرغۇن ئەسەرلەردىن ئىنچىكە تەسۋىرنى ئىزدەپمۇ تاپقىلى بولمايدۇ . بەزى ئەسەرلەردىكى قىسمەن بۆلەكلەرنى زورلۇنۇپ ئىنچىكە تەسۋىركەن دېيىشكە مەجبۇرمىز ، لېكىن ئۇلار تولىمۇ قوپال چىققان ، ھەممىلا ئادەم يېزىپ چىقالايدىغان ئادەتتىكى بايانلاردۇر ، ئۇنى ھەرگىزمۇ ھەقىقى ئىنچىگە تەسۋىر دەپ قارىغىلى بولمايدۇ . بۇ يەردە مۇنداق بىر مىسالنى قىستۇرۇپ ئۆتكۈم كەلدى .
كوچىدا كېتىۋاتقان بىرەيلەن بىر تۇتام پۇل تېپىۋالدى ، ئۇنى ئېلىپ يانچۇقىغا سالاي دېسە، باشقىلارنىڭ كۆرۈپ قېلىشىدىن قورقتى . بۇ دىتالنى مۇنداق تەسۋىرلەش مۇمكىن :« ئۇ پۇلنى كۆرۈپ، قولىنى نەچچە قېتىم سوزۇپ بولۇپ يەنە تارتىۋالدى ، ئەتراپىغا قاراپ ، ئادەم يوقلىقىنى كۆرگەندىن كېيىن دەرھال ئېلىپ يانچۇقىغا سالدى . باشقىلار كۆرۈپ قالغان بولمىغىيدى ، دەپ ئەنسىرەپ  يۈرىكى دۈپۈلدەپ سوقۇپ كەتتى » . مانا بۇ پۇل تېپىۋېلىش كەچمىشى بار ھەرقانداق ئادەم يېزىپ چىقالايدىغان،ئوقۇغاندىن كېيىن ھېچكىمنىڭ ئىسىدە قالمايدىغان ئىنتايىن ئاددىي ، ئادەتتىكى بىر تەسۋىر. يۇقىرقى دىتالنى يەنە مۇنداق تەسۋىرلەش مۇمكىن : « ئۇ پۇلنى كۆرگەندىن كېيىن خۇددى ھېچ ئىش بولمىغاندەك،ئۇنى دەسسىۋالدى ، ئاندىن ئايىقىنىڭ بوغقۇچىنى چىگكەننى قىلىپ  زوڭزايدى-دە ، دەرھال ئېلىپ يانچۇقىغا موك سالدى .»بۇ تەسۋىردە ئالدىنقىسىغا قارىغاندا سەل – پەل ئىلگىرىلەش بار دېيىشكە بولىدۇ . بۇنى يەنىمۇ زىغىرلاپ ، مۇنداق ئىنچىكە تەسۋىرلىگىلى بولۇش مۇمكىن :« ئۇ يەردە پۇل تۇرغانلىقىنى كۆرۈپ ، ئاستا مېڭىپ پۇلنىڭ يېنىغا كېلىپ ئۆرە تۇردى ، ئاندىن يانچۇقىدىن پورتمالىنى ئېلىپ ئاقتۇرۇپ ،بىر تال پۇلنى سۇغۇرۇپ ئالدى – دە ، ئۇنى ئەتەي يەرگە تاشلىدى ، ئاندىن ئىڭىشىپ  تېپىۋالغان پۇلنى خۇددى ئۆزىنىڭ يەرگە چۈشۈپ كەتكەن پۇلىنى ئالغاننى قىلىپ ، قوشۇپلا ئېلىپ پورتمالىغا سالدى » . ئىنچىكە تەسۋىرلەرنى يازغاندا ، ئالدى بىلەن تەسۋىرلىمەكچى بولغان ئىش ۋە شەيئىنى تەپسىلى كۆزىتىش لازىم ، ئۇنى ئوي – خىيال ياكى تەسەۋۋۇرغا تايىنىپ يېزىپ چىقساقمۇ بولىدۇ ، بىراق بۇنداق يېزىپ چىقىلغان تەسۋىر توقۇپ چىقىلغان ياكى كۈندۈلۈك تۇرمۇش ئادىتىمىز ، تۇرمۇش تەجرىبىمىز ئاساسىدا تەسەۋۋۇر قىلىپ چىقىلغان تەسۋىر بولۇپ ، ئۇنى مەلۇم مەنىدىن ئېلىپ ئېيتقاندا ئىنچىكە تەسۋىر دېگىلىمۇ بولمايدۇ . ئۇ پەقەت ئادەت خاراكتىرلىك ھەرىكەت ياكى ئومۇملىشىپ قالغان بىر ئىشنى مۇنداقلا بايان قىلىپ قويۇشتۇر،خالاس . شۇڭا يازغۇچىلار تۇرمۇشتىكى كەم ئۇچرايدىغان ، ئىنچىكە تەسۋىر بولالايدىغان ئىشلارنى ئەستايدىل كۆزىتىشى ۋە خاتىرلەپ مېڭىشى ، ئۇنىڭ ئادەم ۋە شەيئىلەر بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىنى تېپىپ چىقىشى ، ئۇنى ئۆز ئەسەرلىرىدە ماھىرلىق بىلەن ئىشلىتىشى لازىم .
بەزى يازغۇچىلارغا كىچىككىنە بىر ۋەقەلىكنى سۆزلەپ بەرسىڭىز ، ئۇلار ئۇنى بىر سەرخىل ئەسەر قىلىپ يېزىپ چىقىدۇ، بۇنداق بولىشىدا ئۇلارنىڭ قورسىقىدا « ئوماچ» بار ، بۇ « ئوماچ» دەل بىز دەۋاتقان ئىنچىكە تەسۋىردۇر . بەزى يازغۇچىلار ئۇنداق قىلالمايدۇ ، يېزىپ چىقالىغان تەقدىردىمۇ ، ئۇ سەرخىل ئەسەر بولماي قالىدۇ . چۈنكى ئۇنىڭ ئىنچىكە تەسۋىرلەش ماھارىتى خام ياكى يوق .
   ھەر كۈنى يېڭى – يېڭى ۋەقەلىكلەرنى توقۇپ چىقارغىلى ، قۇراشتۇرغىلى بولىشى مۇمكىن ، ئەمما يېڭى ئىنچىكە تەسۋىرنى يېزىپ چىقىش تولىمۇ مۈشكۈل ، بۇنىڭ ئۈچۈن ئۇزاق مەزگىللىك كۈزىتىش نەتىجىسى ۋە مول تۇرمۇش تەجرىبىسى بولمىسا بولمايدۇ .
    قانداق تەسۋىرلەر ھەقىقىي ياخشى ئىنچىكە تەسۋىر بولالايدۇ ؟ مېنىڭچە بۇنى تۆۋەندىكىدەك بەش نۇقتىغا يىغىنچاقلاش مۇمكىن : بىرىنچى ، ئىنچىكە تەسۋىر چىن ، جۈملىدىن سەنئەت چىنلىقىغا ئۇيغۇن بولىشى لازىم ؛ ئىككىنچى ، ئۆزگىچە بولىشى كېرەك ؛ ئۈچىنچى ، پىرسوناژلارنىڭ خاراكتىرىنى يورۇتۇپ بېرىشكە ۋە سۇژىتنىڭ راۋاجىغا پايدىلىق بولىشى كېرەك ؛ تۆتىنچى ، ئوقۇرمەنلەرنىڭ تەسەۋۋۇرىنى قاناتلاندۇرۇپ ، ئۇلارنى چوڭقۇر ئويلاندۇرالايدىغان بولىشى كېرەك؛بەشىنچى، ئوقۇرمەنلەرنىڭ مەڭگۈ ئىسىدە قالغۇدەك دەرىجىدە كۈچلۈك تەسىر قىلىش كۈچى ۋە سەنئەت كۈچىگە ئىگە بولىشى ، بەدىئىي جەھەتتە ياخشى پىششىقلانغان بولىشى ،تەپسىلى خەۋەر ياكى ھېساۋات دەپتىرىگە ئوخشاپ قالماسلىقى كېرەك .
  3.ئىنچىكە تەسۋىردىن پايدىلىنىش
يازغۇچىلار ئىجادىيەت جەريانىدا ئىنچىكە تەسۋىردىن ياخشى پايدىلىنالايدىغان بولىشى كېرەك . ياخشى يېزىلغان ئىنچىكە تەسۋىر پىروزا ئەسەرلىرىنىڭ چىنلىق دەرىجىسىنى ئاشۇرۇپ ، ئۇنى كۈچلۈك تۇرمۇش پۇرىقىغا ئىگە قىلىدۇ . ئىنچىكە تەسۋىردىن پايدىلىنىپ يېزىپ چىقىلغان  ئەسەرلەرنىڭ بەدىئىيلىكى يۇقىرى، تۇرمۇشقا يېقىن ، رېئاللىققا ئۇيغۇن ، سەنئەتچانلىقى كۈچلۈك بولىدۇ . ئىنچىكە تەسۋىرگە ماھىر يازغۇچىلار ئوقۇرمەنلەر ۋە كەسىپداشلىرىنىڭ  قايىللىقىنى قوزغىيالايدۇ . ئۇلارنىڭ قەلىمىدە يارىتىلغان پىرسوناژلار ، مۇھىت تەسۋىرى ، پىسخىك تەسۋىرلەر ... ئىنچىكە تەسۋىرگە كۆڭۈلشىمەيدىغان باشقا يازغۇچىلارنىڭكىدىن ئالاھىدە پەرقلىنىپ تۇرىدۇ . ئەسەرلىرىنىڭ تەسىرى ، بەدىئىي قىممىتى ، ئوقۇرمەنلەرنىڭ قەلبىدە تۇتقان ئورنى نىسبەتەن يۇقىرى بولىدۇ . نۇرغۇن تەتقىقاتچىلار ، ئوبزورچىلار مۇشۇنداق ئەسەرلەرنى ئۆزىنىڭ تەتقىقات ئوبېيكتى ۋە تەنقىد نىشانى قىلدۇ . كۆپنىچە ھاللاردا مۇشۇنداق ئەسەرلەر تۈرلۈك ئەدەبىيات مۇكاپاتلىرىغا تەۋسىيە قىلىنىدۇ ياكى تاللىنىلىدۇ . تارىختىن بۇيان نوبىل ئەدەبىيات مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن پىروزا ئەسەرلىرىگە قارايدىغان بولساق ، ئۇلارنىڭ كۆپىنچىسىدە ئىنچىكە تەسۋىرنىڭ مۇھىم ئورۇن تۇتقانلىقىنى ، مۇئەللىپنىڭ ۋەقەلىك قوغلاشماي ، ئادەمنى ، مۇھتنى ، پىرسوناژلارنىڭ پىسخىك ھالىتىنى ئىنچىكە تەسۋىرلەشكە ئالاھىدە كۈچ سەرپ قىلغانلىقىنى كۆرىۋالالايمىز.
    4.ئىنچىكە تەسۋىرنىڭ باشقا روللىرى
   (1) يازغۇچىلار ئىنچىكە تەسۋىر ئارقىلىق ئۆزىنىڭ ئىدىيەسى ۋە خاھىشىنى ئەپچىللىك بىلەن ئىپادىلىيەلەيدۇ .
پىروزىدا يازغۇچىنىڭ ئىدىيەسى ۋە خاھىشى بەدىئىي ئوبراز ئارقىلىق ئىپادىلەنگەن بولىدۇ . بەدىئىي ئوبرازنىڭ مۇۋەپپىيەتلىك يارىتىلىشىدا ئىنچىكە تەسۋىرنىڭ ئوينايدىغان رولىنى سەل چاغلىغىلى بولمايدۇ .
(2)ئىنچىكە تەسۋىر مەدەنىيەتتىكى پەرقنى ئەكىس ئەتتۈرۈپ بىرىشتىكى مۇھىم ۋاستىدۇر . يەر شارى ئىقتىسادىنىڭ بىر گەۋدىلىششى ، ئىلىم – پەن ، قاتناش ، ئالاقە ۋاستىلىرىنىڭ مىسلىسىز تەرەققىي قىلىشىغا ئەگىشىپ ، كىشىلەرنىڭ ماددىي ۋە مەنىۋىي تۇرمۇشىدا ، بولۇپمۇ ئوخشىمىغان مىللەتلەرنىڭ مەدەنىيىتىدە ئوخشاشلىققا قاراپ يۈزلىنىش كۆرۈلمەكتە . مەسىلەن ، مەلۇم بىر شەھەرگە بېرىپ قالسىڭىز ، بەزىدە ئۇ شەھەرنى ئۆزىڭىز تۇرىۋاتقان شەھەردىن ئانچە پەرقلىنىپ كەتمەيدىغاندەك،ئەزەلدىن تونۇشتەك ، كونا كەپە ئۆيلەر ، قەدىمىي رەستىلەر سىز كەلگەن شەھەردىكىگە ئوخشاشلا چېقىۋېتىلىپ ، يېڭى بىنالار سېلىنغان ، بىنالارنىڭ شەكلى ، رەڭگى ، ئىشلىتىلگەن ماتېرىياللىرىمۇ ئاساسەن ئوخشاشتەك ھېس قىلىپ قالىسىز .
     بۇنداق ئوخشاشلىققا قاراپ يۈزلىنشنىڭ ئۆزىگە چۇشلۇق پايدىلىق تەرەپلىرى بار بولىشى مۇمكىن ، ئەمما مەدەنىيەت نۇقتىسىدىن ئېلىپ ئېيتقاندا ، پەرقنى يوق قىلىۋېتىشنى ھەرگىزمۇ ياخشى ئىش دەپ كەتكىلى بولمايدۇ ، بۇ مىللىي مەدەنىيەتنىڭ تەرەققىياتى ۋە ئۇنى قوغداشقا پايدىسىز . ئوخشىمايدىغان شەيئىلەر ئاسانلىقچە يوقۇلۇپ كەتمەيدۇ ، بولۇپمۇ مىللىي ئالاھىدىلىك ، يەرلىك ئالاھىدىلىك ،مۇھىت ئالاھىدىلىكى ، پىسخىك ئالاھىدىلىك دېگەنلەرنىڭ ھەممىسىنىڭ ئۆزىگە خاس تەرەققى قىلىش شەكلى ۋە يولى بولىدۇ ، ئۇ تەرەققىي قىلغانسىرى نازۇكلىشىپ ، ئىنچىكىلىشىپ بارىدۇ . بۇ خىل نازۇكلۇك ۋە ئىنچىكىلىكنى قانداق ئىپادىلەش ، ئەدەبىي ئەسەرلەردە قانداق ئەكىس ئەتتۈرۈپ بېرىش كېرەك ؟ بۇ جەھەتتە ئىنچىكە تەسۋىر ئىنتايىن مۇھىم رول ئوينايدۇ ،شۇنداقلا ئۇنىڭ ئورنىنى ھېچنەرسە باسالمايدۇ . ئالايلۇق ، مەلۇم بىر ئوي – خىيال، مەلۇم بىر ھەرىكەت ، كۆز ئىشارىسى ، چىراي ئىپادىسى ، بىرەر جۈملە سۆز ، بىرەر كەيپىياتتىكى ئۆزگىچىلىك ۋە ئۇنىڭدا ئىپادىلەنگەن ئۇچۇرنى پەقەت ئىنچىكە تەسۋىرنىڭ ۋاستىسى بىلەنلا ئىپادىلەپ بەرگىلى بولۇش مۇمكىن .
مۇۋەپپەقىيەتلىك چىققان بىر نادىر ئىنچىكە تەسۋىر ئارقىلىق مەلۇم بىر دەۋرنىڭ ئالاھىدىلىكىنى شۇنداقلا ئۇنىڭ ئارقىسىغا يوشۇرۇنغان نۇرغۇن نەرسىلەرنى ئەكىس ئەتتۈرۈپ بەرگىلى بولىدۇ . ئادەتتىكى بايان ۋە تەسۋىرنى مىسكەرلەر قەلەيدىن ياسىغان چىلەك ياكى داسقا ئوخشاتساق ، ئىنچىكە تەسۋىرنى زەرگەرلەر ئالتۇندىن سوققان زىرە – مۇنچاققا ئوخشتىش مۇمكىن . پىروزا ئەسەرلىرىدە ئىشلىتىلگەن تەسۋىرنىڭ ئىنچىكىلىك دەرىجىسىنىڭ قانچىلىكلىكىگە قاراپ ، شۇ يازغۇچىنىڭ قەلەم قۇۋۋىتى ۋە يېزىقچىلىق سەۋىيەسى ، بەدىئىي ماھارىتىنىڭ قانچىلىك ئىكەنلىكىگە باھا بەرگىلى بولىدۇ .
      ئومۇمەن ، ئىنچىكە تەسۋىر پىروزا ئەسەرلىرىدە ھەل قىلغۇچ رول ئوينايدىغان مۇھىم ئامىلدۇر . دۇنياۋى تەسىرگە ئىگە ، كىتاپخانلاردا ئۇنتۇلماس تەسىر قالدۇرالايدىغان ، ئۇلارنىڭ ئالقىشىغا سازاۋەر بولالايدىغان ، دۇنيا ئەدەبىيات مۇنبىرىدە پۇت تىرەپ تۇرالايدىغان نادىر ئەسەرلەرنى يېزىپ چىقىش ئۈچۈن چوقۇم پىروزا ئىجادىيىتىدە ئىنچىكە تەسۋىرگە ئالاھىدە كۈچ سەرپ قىلىشىمىزغا توغرا كېلىدۇ .

ئاپتور «تارىم»ژۇرنىلى نەشرىياتىدا
مەنبەسى: شىنجاڭ يازغۇچىلار تورى

شەھلا

ھەجەپ بىر قوراشتۇرۇپ قويغاندەك ماقالىكەن بۇ.