ئابرال تۇراسى

1. ﺩﻭﻻﻥ » ﺩﯦﮕﻪﻥ ﺑﯘ ﺳﯚﺯ ﻗﻪﺩﯨﻤﻜﻰ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭ ﻗﻪﺑﯩﻠﯩﻠﯩﺮﯨﻨﯩﯔ ﺑﯩﺮﻯ ﺑﻮﻟﻐﺎﻥ " ﺩﻭﻻﻧﻐﯩﺪ " ﻗﻪﺑﯩﻠﯩﺴﯩﻨﯩﯔ ﻧﺎﻣﻰ ﺑﻮﻟﯘﭖ ، ﺋﯘﻻﺭﻧﻰ ﻗﻪﺩﯨﻤﻜﻰ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭﻻﺭﻧﯩﯔ ﺑﯩﺮ ﺗﺎﺭﻣﯩﻘﻰ ، ﺩﻩﭖ ﻗﺎﺭﺍﺵ ؛

2. « ﺩﻭﻻﻥ » ﺩﯦﮕﻪﻥ ﺳﯚﺯ " ﺩﯙﯞﯨﻠﻪﻥ " ﺩﯦﮕﻪﻥ ﺳﯚﺯﺩﯨﻦ ﺋﯚﺯﮔﻪﺭﮔﻪﻥ ﺑﻮﻟﯘﭖ ، " ﺩﯙﯞﯨﻠﻪﻧﮕﻪﻥ ﻣﻪﮬﻪﻟﻠﻪ " ، " ﺗﻮﭖ - ﺗﻮﭖ ﻣﻪﮬﻪﻟﻠﻪ " ﺩﯦﮕﻪﻧﻠﯩﻜﺘﯘﺭ ، ﺋﯘﻻﺭ ﻗﻪﺩﯨﻤﻜﻰ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭﻻﺭﻧﯩﯔ ﺑﯩﺮ ﺗﺎﺭﻣﯩﻘﯩﺪﯗﺭ ، ﺩﻩﭖ ﻗﺎﺭﺍﺵ ؛

3. « ﺩﻭﻻﻥ » ﺳﯚﺯﻯ " ﺗﯘﺭﺍﻥ " ﺩﯦﮕﻪﻥ ﺳﯚﺯﻧﯩﯔ ﺑﯘﺯﯗﭖ ﺋﯩﺴﺘﯩﻤﺎﻝ ﻗﯩﻠﯩﻨﯩﺸﯩﺪﯨﻦ ﻛﯧﻠﯩﭗ ﭼﯩﻘﻘﺎﻥ ، ﺩﯦﮕﻪﻥ ﻗﺎﺭﺍﺵ . ﺑﯘ ﺧﯩﻞ ﻗﺎﺭﺍﺷﺘﯩﻜﯩﻠﻪﺭ : ﻗﻪﺩﯨﻤﻜﻰ ﺗﯜﺭﻙ ﻗﻪﺑﯩﻠﯩﻠﯩﺮﯨﻨﯩﯔ ﺋﯩﻠﻜﯩﺪﻩ ﺑﻮﻟﻐﺎﻥ ﭘﻪﺭﻏﺎﻧﯩﺪﯨﻦ ﺳﯩﺒﯩﺮﯨﻴﯩﮕﯩﭽﻪ ، ﺋﺎﻓﻐﺎﻧﯩﺴﺘﺎﻧﺪﯨﻦ ﺳﻪﺩﺩﯨﭽﯩﻦ ﺳﯧﭙﯩﻠﯩﮕﯩﭽﻪ ﺳﻮﺯﯗﻟﻐﺎﻥ ﻛﻪﯓ ﺩﯨﻴﺎﺭﻏﺎ ﺑﯧﺮﯨﻠﮕﻪﻥ " ﺗﯘﺭﺍﻥ ﺯﯦﻤﯩﻨﻰ " ﺩﯦﮕﻪﻥ ﻧﺎﻣﺪﯨﻜﻰ " ﺗﯘﺭﺍﻥ " ﺳﯚﺯﻯ ﯞﺍﻗﯩﺘﻨﯩﯔ ﺋﯚﺗﯜﺷﻰ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭ ﺗﯩﻠﯩﺪﯨﻜﻰ ﺋﯚﺯﮔﯩﺮﯨﺸﻠﻪﺭ ﺗﯜﭘﻪﻳﻠﯩﺪﯨﻦ " ﺩﻭﻻﻥ " ﻏﺎ ﺋﯚﺯﮔﻪﺭﮔﻪﻥ ﺩﻩﭖ ﻗﺎﺭﺍﻳﺪﯗ ، ﮬﻪﻣﺪﻩ ﺩﻭﻻﻧﻠﯩﻘﻼﺭﻧﻰ ﺗﯜﺭﻛﻠﻪﺭﮔﻪ ﻣﻪﻧﺴﯘﭖ ﻗﯩﻠﯩﭗ ، ﺋﯘﻻﺭﻧﻰ ﻗﻪﺩﯨﻤﻜﻰ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭﻻﺭﻧﯩﯔ ﺑﯩﺮ ﺗﺎﺭﻣﯩﻘﻰ ، ﺩﻩﭖ ﻣﯘﺋﻪﻳﻴﻪﻧﻠﻪﺷﺘﯜﺭﯨﺪﯗ .

4. ﺩﻭﻻﻧﻠﯩﻘﻼﺭ ﻣﻮﯕﻐﯘﻟﻼﺭﻧﯩﯔ ﺋﻪﯞﻻﺩﻯ ﺩﻩﭖ ﻗﺎﺭﺍﺵ . ﺑﯘ ﻗﺎﺭﺍﺷﺘﯩﻜﯩﻠﻪﺭ : 13 - ﺋﻪﺳﯩﺮﺩﻩ ﻣﻮﯕﻐﯘﻟﻼﺭ ﻛﯜﭼﯩﻴﯩﭗ ، ﺋﺎﺳﯩﻴﺎﺩﯨﻜﻰ ﺑﺎﺷﻘﺎ ﺟﺎﻳﻼﺭ ﻗﺎﺗﺎﺭﯨﺪﺍ ﺷﯩﻨﺠﺎﯓ ﺭﺍﻳﻮﻧﯩﻨﯩﻤﯘ ﺑﯧﺴﯩﯟﺍﻟﻐﺎﻥ . ﺷﯘ ﻣﻪﺯﮔﯩﻠﻠﻪﺭﺩﻩ ﺋﯘﻻﺭﻧﯩﯔ ﺋﺎﺯ ﺑﯩﺮ ﻗﯩﺴﻤﻰ ﺗﻪﻛﻠﯩﻤﺎﻛﺎﻧﻨﯩﯔ ﻏﻪﺭﺑﯩﻲ ﻗﯩﺴﻤﯩﺪﺍ ﺋﻮﻟﺘﯘﺭﺍﻗﻠﯩﺸﯩﭗ ﻗﺎﻟﻐﺎﻥ ..... ﺋﯘﻻﺭ ﺳﺎﻥ ﺟﻪﮬﻪﺗﺘﯩﻦ ﺋﺎﺯ ﺑﻮﻟﻐﺎﭼﻘﺎ ، ﺋﻪﺗﺮﺍﭘﺘﯩﻜﻰ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭﻻﺭ ﺗﻪﺭﯨﭙﯩﺪﯨﻦ ﺋﺎﺳﻤﯩﻠﻴﺎﺗﺴﯩﻴﻪ ﻗﯩﻠﯩﻨﯩﭗ ، ﺋﯘﻳﻐﯘﺭﻻﺭﻏﺎ ﺳﯩﯖﯩﭗ ﻛﻪﺗﻜﻪﻥ ..... ﺩﻩﭖ ﻗﺎﺭﺍﻳﺪﯗ . ﺑﯘ ﺧﯩﻞ ﻗﺎﺭﺍﺷﺘﯩﻜﯩﻠﻪﺭﻧﯩﯔ 13 - ﺋﻪﺳﯩﺮﺩﻩ ﺷﯩﻨﺠﺎﯕﻨﻰ ﺑﯧﺴﯩﯟﺍﻟﻐﺎﻥ ﻣﻮﯕﻐﯘﻟﻼﺭﻧﯩﯔ ﺋﺎﺯ ﺑﯩﺮ ﻗﯩﺴﻤﯩﻨﯩﯔ ﺗﻪﻛﻠﯩﻤﺎﻛﺎﻧﻨﯩﯔ ﻏﻪﺭﺑﯩﻲ ﻗﯩﺴﻤﻐﺎ ﻗﺎﻳﺴﻰ ﻳﯩﻠﻰ ، ﻗﺎﻧﺪﺍﻕ ﺋﻮﻟﺘﯘﺭﺍﻗﻠﯩﺸﯩﭗ ﻗﺎﻟﻐﺎﻧﻠﯩﻘﻰ ﮬﻪﻗﻘﯩﺪﻩ ﻛﯩﺸﯩﻨﻰ ﻗﺎﻳﯩﻞ ﻗﯩﻼﻟﯩﻐﯘﺩﻩﻙ ﭘﺎﻛﯩﺖ ﺋﺎﺳﺎﺳﻰ ﻳﻮﻕ . ﺋﯘﻧﯩﯔ ﺋﯜﺳﺘﯩﮕﻪ ﺩﻭﻻﻥ ﻗﻪﺑﯩﻠﯩﺴﻰ " ﺗﺎﯕﻨﺎﻣﻪ " ﺩﯨﻤﯘ ﺧﯧﻠﻰ ﺋﻮﭼﯘﻕ ﺗﯩﻠﻐﺎ ﺋﯧﻠﯩﻨﻐﺎﻥ ﺑﻮﻟﯘﭖ ، ﺗﺎﺭﯨﺨﯩﻲ ﺩﻩﯞﺭ ﻧﯘﻗﺘﯩﺴﯩﺪﯨﻦ ﻗﺎﺭﯨﻐﺎﻧﺪﯨﻤﯘ ﺑﯘ ﺧﯩﻞ ﻗﺎﺭﺍﺷﺘﯩﻜﯩﻠﻪﺭﻧﯩﯔ ﭘﯩﻜﺮﻯ ﺋﻪﻣﯩﻠﯩﻴﻪﺗﺘﯩﻦ ﻳﯩﺮﺍﻕ .

5. « ﺩﻭﻻﻥ » ﺩﯦﮕﻪﻥ ﻧﺎﻡ « ﺩﺍﻻ » ﺩﯦﮕﻪﻥ ﺳﯚﺯﺩﯨﻦ ﻛﯧﻠﯩﭗ ﭼﯩﻘﻘﺎﻥ ﺑﻮﻟﯘﭖ ، ﺩﻭﻻﻧﻠﯩﻘﻼﺭ ﺋﯚﺯﻟﯩﺮﯨﻨﯩﯔ ﻳﺎﺷﺎﺵ ﺷﺎﺭﺍﺋﯩﺘﯩﻨﻰ ﺋﯩﭙﺎﺩﯨﻠﻪﺵ ﺋﯜﭼﯜﻥ ، ﻗﻮﻳﻐﺎﻥ ﻧﺎﻡ ﺩﯦﮕﻪﻥ ﻗﺎﺭﺍﺵ . ﺑﯘ ﺧﯩﻞ ﻗﺎﺭﺍﺷﺘﯩﻜﯩﻠﻪﺭﻧﯩﯔ ﭘﯩﻜﺮﯨﻤﯘ ﻛﯩﺸﯩﻨﻰ ﻗﺎﻧﺎﺋﻪﺗﻠﻪﻧﺪﯛﺭﻩﻟﻤﻪﻳﺪﯗ .
" ﺩﻭﻻﻥ " ﺋﺎﺗﺎﻟﻐﯘﺳﯩﻨﯩﯔ ﻛﯧﻠﯩﭗ ﭼﯩﻘﯩﺸﯩﺪﺍ ﺑﺎﺷﻘﺎ ﺗﺎﺭﯨﺨﯩﻲ ﻣﺎﺗﯩﺮﯨﻴﺎﻟﻠﯩﺮﯨﺪﯨﻤﯘ ﺋﻮﺧﺸﯩﻤﯩﻐﺎﻥ ﻗﺎﺭﺍﺷﻼﺭ ﺑﻮﻟﻐﺎﻥ . ﻟﯧﻜﯩﻦ ﺑﯩﺮﻟﯩﻜﻜﻪ ﻛﻪﻟﮕﻪﻥ ، ﺋﻮﺭﺗﺎﻕ ﻗﺎﺭﺍﺵ ﻳﻮﻕ . ﻗﯧﻨﻰ ﺑﺎﺷﻘﺎ ﺩﻭﺳﻼﺭﻧﯩﯖﻤﯘ ﺋﯚﺯ ﻛﯚﺯﻗﺎﺭﺍﺷﻠﯩﺮﯨﻨﻰ ﺋﺎﯕﻼﭖ ﺑﺎﻗﺎﻳﻠﻰ .

++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++

" dolan " sözining kélip chiqishi heqqide

1. " dolan " dégen bu söz qedimki uyghur qebililirining biri bolghan " dolan'ghid " qebilisining nami bolup , ularni qedimki uyghurlarning bir tarmiqi , dep qarash ;

2. " dolan " dégen söz " döwilen " dégen sözdin özgergen bolup , " döwilen'gen mehelle " , " top - top mehelle " dégenliktur , ular qedimki uyghurlarning bir tarmiqidur , dep qarash ;

3. " dolan " sözi " turan " dégen sözning buzup istimal qilinishidin kélip chiqqan , dégen qarash . Bu xil qarashtikiler : qedimki türk qebililirining ilkide bolghan perghanidin sibiriyigiche , afghanistandin seddichin sépiligiche sozulghan keng diyargha bérilgen " turan zémini " dégen namdiki " turan " sözi waqitning ötüshi bilen uyghur tilidiki özgirishler tüpeylidin " dolan " gha özgergen dep qaraydu , hemde dolanliqlarni türklerge mensup qilip , ularni qedimki uyghurlarning bir tarmiqi , dep mueyyenleshtüridu .

4. Dolanliqlar mongghullarning ewladi dep qarash . Bu qarashtikiler : 13 - esirde mongghullar küchiyip , asiyadiki bashqa jaylar qatarida shinjang rayoninimu bésiwalghan . Shu mezgillerde ularning az bir qismi teklimakanning gherbiy qismida olturaqliship qalghan ..... Ular san jehettin az bolghachqa , etraptiki uyghurlar teripidin asmilyatsiye qilinip , uyghurlargha singip ketken ..... Dep qaraydu . Bu xil qarashtikilerning 13 - esirde shinjangni bésiwalghan mongghullarning az bir qismining teklimakanning gherbiy qismgha qaysi yili , qandaq olturaqliship qalghanliqi heqqide kishini qayil qilalighudek pakit asasi yoq . Uning üstige dolan qebilisi " tangname " dimu xéli ochuq tilgha élin'ghan bolup , tarixiy dewr nuqtisidin qarighandimu bu xil qarashtikilerning pikri emiliyettin yiraq .

5. " dolan " dégen nam " dala " dégen sözdin kélip chiqqan bolup , dolanliqlar özlirining yashash sharaitini ipadilesh üchün , qoyghan nam dégen qarash . Bu xil qarashtikilerning pikrimu kishini qanaetlendürelmeydu .
" dolan " atalghusining kélip chiqishida bashqa tarixiy matiriyalliridimu oxshimighan qarashlar bolghan . Lékin birlikke kelgen , ortaq qarash yoq . Qéni bashqa doslarningmu öz közqarashlirini anglap baqayli .

++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++

" долан " сөзиниң келип чиқиши һәққидә

1. " долан " дегән бу сөз қәдимки уйғур қәбилилириниң бири болған " доланғид " қәбилисиниң нами болуп , уларни қәдимки уйғурларниң бир тармиқи , дәп қараш ;

2. " долан " дегән сөз " дөвилән " дегән сөздин өзгәргән болуп , " дөвиләнгән мәһәллә " , " топ - топ мәһәллә " дегәнликтур , улар қәдимки уйғурларниң бир тармиқидур , дәп қараш ;

3. " долан " сөзи " туран " дегән сөзниң бузуп истимал қилинишидин келип чиққан , дегән қараш . бу хил қараштикиләр : қәдимки түрк қәбилилириниң илкидә болған пәрғанидин сибирийигичә , афғанистандин сәддичин сепилигичә созулған кәң диярға берилгән " туран земини " дегән намдики " туран " сөзи вақитниң өтүши билән уйғур тилидики өзгиришләр түпәйлидин " долан " ға өзгәргән дәп қарайду , һәмдә доланлиқларни түркләргә мәнсуп қилип , уларни қәдимки уйғурларниң бир тармиқи , дәп муәййәнләштүриду .

4. доланлиқлар моңғулларниң әвлади дәп қараш . бу қараштикиләр : 13 - әсирдә моңғуллар күчийип , асиядики башқа җайлар қатарида шинҗаң райониниму бесивалған . шу мәзгилләрдә уларниң аз бир қисми тәклимаканниң ғәрбий қисмида олтурақлишип қалған ..... улар сан җәһәттин аз болғачқа , әтраптики уйғурлар тәрипидин асмилятсийә қилинип , уйғурларға сиңип кәткән ..... дәп қарайду . бу хил қараштикиләрниң 13 - әсирдә шинҗаңни бесивалған моңғулларниң аз бир қисминиң тәклимаканниң ғәрбий қисмға қайси йили , қандақ олтурақлишип қалғанлиқи һәққидә кишини қайил қилалиғудәк пакит асаси йоқ . униң үстигә долан қәбилиси " таңнамә " диму хели очуқ тилға елинған болуп , тарихий дәвр нуқтисидин қариғандиму бу хил қараштикиләрниң пикри әмилийәттин йирақ .

5. " долан " дегән нам " дала " дегән сөздин келип чиққан болуп , доланлиқлар өзлириниң яшаш шараитини ипадиләш үчүн , қойған нам дегән қараш . бу хил қараштикиләрниң пикриму кишини қанаәтләндүрәлмәйду .
" долан " аталғусиниң келип чиқишида башқа тарихий матирияллиридиму охшимиған қарашлар болған . лекин бирликкә кәлгән , ортақ қараш йоқ . қени башқа досларниңму өз көзқарашлирини аңлап бақайли .