موڭغۇلىيەدىن ۋەتەنگە قايتقان ئۇيغۇرلار (3)
-
موڭغۇلىيەدىن ۋەتەنگە قايتقان ئۇيغۇرلار (3)
ۋاقتى: 2015-05-01 ئاۋاتلىقى: 4985 قېتىميانفوندا كۆرۈش
ئەسلى تېمىسى: موڭغۇلىيەدىن ۋەتىنىگە قايتىپ كەلگەن ئۇيغۇرلار (3)ئابدۇراخمان ئەبەي(شىنجاڭ خەلق باش نەشرىياتىنىڭ باشلىقى)
1939-يىلى 2- دۇنيا ئۇرۇشى پارتلىدى .1941- يىلى 22 -ئىيۇل گېتلېر گېرمانىيەسى سوۋېتلەر ئىتتىپاقىغا تاجاۋۇز قىلدى . موڭغۇلىيە دەسلەپ سوۋېتلەر ئىتتىپاقىغا كۆ پلەپ ماددىي ياردەم بەردى ، كېيىن ئالدىنقى سەپكە نەچچە ئون مىڭ پىدائىي ئەسكەر ئەۋەتتى . بۇ پىدائىيلار ئىچىدە ئۇيغۇر جەڭچىلەرمۇ بار ئىدى . ئۇلارنىڭ كۆپى ئۇرۇشتا قۇربان بولدى . ئىسمائىل ، تۇرسۇن دېگەن ئۇيغۇر يىگىتلەر ئۇرۇشتا پىداكارلىق بىلەن 1- دەرىجىلىك خىزمەت كۆرسىتىپ پولكوۋنىك دەرىجىسىگە كۆتۈرۈلدى . تۇرپان ئايدىڭكۆللۈك سەيدۇل دېگەن يىگىت 1939 -يىلى موڭغۇلىيە ھاۋا ئارمىيەسىگە قاتنىشىپ ئۇچقۇچى بولغان . موڭغۇل ئۇچقۇچىلارنىڭ تىلى كەلمەي ئۇنى سەيسانوپ دەپ چاقىراتتى . 2- دۇنيا ئۇرۇشى پارتلىغاندىن كېيىن موڭغۇلىيە ھۆكۈمىتى سوۋېتلەر ئىتتىپاقىغا ياردەم بېرىپ ئالدىنقى سەپكە بىر نەچچە كۈرەشچى ئايروپىلان ئەۋەتكەن . سەيسانۇپ ئاشۇ كۈرەشچى ئايروپىلانلارنىڭ بىرىدە ئۇچقۇچى ئىدى . ئۇ ، لېنىنگرادتتىكى بىر قېتىملىق ئۇرۇشتا فاشىستلارنىڭ ئەڭ ئاساسلىق بىر ئىستىھكامىنى پارتلىتىپ ، قىزىل ئارمىيەنىڭ ئالغا ئىلگىرىلىشىگە يول ئاچقان . ئۇ ، بۇ تۆھپىسى ئۈچۈن ئالتۇن ئۇردېنغا ئېرىشكەن . ئۇرۇشتىن كېيىن موڭغۇلىيە ھۆكۈمىتى ئۇلارنى ئۇلانباتور ، موسكۋالاردا ئوقۇتۇپ ئالاھىدە تەربىيەلەپ ، ھۆكۈمەتنىڭ مۇھىم ئورۇنلىرىدا ئىشلەتتى . ئىسمائىل دارغا (دارغا - موڭغۇل تىلىدا باشلىق دېگەن سۆز) موڭغۇلىيە تاشقى ئىشلار مىنىستىرلىقىدا مەھكىمە باشلىقى دەرىجىلىك ۋەزىپە بىلەن مۇھىم خىزمەتلەردە بولدى . ئۇ 1947 - يىلى ماشىنا ۋەقەسىدە ئۇلانباتوردا قازا قىلدى . سەيسانوپ 1950- يىلى خوبدا شەھىرىدە ئۆپكە تۇبىركىليوز كېسىلى بىلەن ۋاپات بولغان .
تۇرسۇن دارغا ئۇرۇشتىن كېيىن ئۇلانباتور شەھەرلىك جامائەت خەۋپسىزلىق ئىدارىسىدە ئورۇنباسار باشلىق بولۇپ ئۇزۇن يىل ئىشلىدى . ئاقسۇلۇق ھەسەنئاخۇن دېگەن ئۇيغۇر شوپۇر ئالدىنقى سەپتە يارىدارلارنى قۇتقۇزىۋاتقاندا ئۆپكىسىگە ئوق تەگسىمۇ ، قەيسەرلىك بىلەن ماشىنىنى ھەيدەپ يارىدارلارنى ساق- سالامەت قۇتقۇرۇپ چىققانلىقى ئۇچۇن موڭغۇلىيەدە "1- دەرىجىلىك خىزمەت كۆرسەتتى" دېگىن شەرەپ ئوردېنىغا ئېرىشتى . 2- دۇنيا ئۇرۇشىدا موڭغۇلىيەدىكى ئۇيغۇرلار قورامىغا يەتكەن بالىلىرىنى ھۆكۈمەتكە ئىلتىماس قىلىپ ئالدىنقى سەپكە جەڭگە ئەۋەتتى . ھەربىر ئائىلە نۇرغۇن مال - مۈلكىنى ھۆكۈمەتكە تەقدىم قىلىپ ، فاشىزمغا قارشى ئۇرۇشقا ئۆزلىرىنىڭ بىر كىشىلىك ھسسىسىنى قوشتى .2- دۇنيا ئۇرۇشىدىن كېيىن موڭغۇلىيەنىڭ ئسقتىسادى تېز? تەرەققىي قىلدى . كۆلخوزلىشىشمۇ ناھايىتى تېزلەشتى . ئۇيغۇرلار موڭغۇلىيە ھۆكۈمىتىنىڭ بارلىق چاقىرىقىغا ئاكتىپ ئاۋاز قوشۇپ ، سوتسىيالىستىك قۇرۇلۇشتا ئۆزلىرىنىڭ رولىنى تېخىمۇ ياخشى جارى قىلدۇردى .موڭغۇللار ئۆزلىرىنىڭ ئاق كۆڭۈللۈكلىكى، كەڭ قورساقلىقى ، مېھرىبانلىقى بىلەن ئاشۇ مۇساپىر ئۇيغۇرلارنىڭ قەلبىدە ئاجايىبب يارقىن ھم ئۇنتۇلماس خاتىرىلەرنى قالدۇردى . مەن كىچىكىمدىن باشلاپ موڭغۇلىيەدىن ۋەتەنگە قايتقان چوڭلارنىڭ ئاغزىدىن مۇشۇ ھەقتە ئاجايىىب تەسىرلىك ھېكايىلەرنى ئاڭلىغانىدىم . شۇ ھېكايىلەردىن ئىككىنى سۆزلەب بەرسەملا ھەممىگە كۇپايە قىلىدۇ :گۇچۇڭلۇق تۆمۇر نىياز دېگەن كىشى 1926- يىلى موڭغۇلىيەگە بارغانىدى . ئۇ ، خۇشپېئىل ، كۆپكە قابىل ، قولى گۈل سودىگەر ئادەم ئىدى . ئۇ خوبدا شەھىرىدە سودا قىلىب ئۇزاق ئۆتمەيلا تولىمۇ كۆپ موڭغۇل بىلەن تونۇشۇپ ، بۇرادەرلىشىپ كەتتى . خوبدا چېگرا شەھەر بولغاچقا مىڭدىن ئارتۇق ئەسكەر تۇراتتى .تۆمۈر نىياز بۇ ئەسكەرلەرنىڭ ئۇچ ۋاق تامىقىنى كۆتۇرە ئالدى . ئۇنىڭ ئادەملىرى ھەر كۈنى نەچچە يۈز لىس بولكا پىشىرەتتى ، نەچچە ئون داش قازاندا تاماق قىلاتتى ، ئەسكەرلەرنىڭ قىشلىق يېقىلغۇ ئوتۇنىنىمۇ تەمىنلەيتتى . ئۇ چاغدا ھۆكۈمەت بىنالىرىنى سالىدىغان خىشمۇ سوۋېتلەر ئىتتىپاقىدىن ماشىنا ئارقىلىق توشۇلاتتى . تۆمۈر نىياز بىر چوڭ خۇمدان سېلىپ ، يىلىغا مىليوندىن ئارتۇق خىش پىشۇرۇپ ئەسكەرلەرنىڭ ياتاق ، ئىشخانىلىرىنىمۇ سالدۇردى . شۇنىڭ بىلەن ئۇ خوبدا شەھىرىدە داڭلىق ئادەم بوپقالدى . موڭغۇلىيد ھۆكۇمىتى وڭغۇل چېگراسىغا كىرگەن ئۇيغۇرلارنى ئەڭ ئالدى بىلەن "نېمە ھۇنىرىڭ بار" دەپ سورايتتى ، ئەگەر تۆمۈرچى ، ياغاچچى ، سەيپۇڭلۇق ھۈنىرىم بار دېسە ئۆز ئالدىڭغا تىجارەت قىل دەيتتى . ئەگەر "ھۈنىرىم يوق " دېسە " تۆمۈر نىيازنىڭ يپنىغا بار" دەپ ئەۋەتىپ بېرەتتى .1930- يىللاردا تۆمۈر نىيازنىڭ قولىدا كۆكتات تېرىيدىغان ، ئوتۇن توشۇيدىغان ، خىش قۇيۇپ خۇمداندا پىشۇرىدىغان ، تامچىلىق ، ئاشپەزلىك قىلىدىغان 300 دەك ئۇيغۇر يېتىمچى بار ئىدى . شۇ يىللاردا تۆمۈر نىياز ناھايىتى چىرايلىق بىر موڭغۇل قىز بىلەن تونۇشۇپ ، بىر - بىرىنى ياخشى كۆرۈشۈپ قالدى . ئۇلار توي قىلىدىغان چاغدا موڭغۇل قىزنىڭ ئاتا - ئانىسى قەتئىي قوشۇلمىدى . ئۇلار " بۇ ئۇيغۇر قىزىمىزنى مۇسۇلمان قىلىۋېتىدۇ ، بەرمەيمىز" دېدى . بۇ ماجىرا ئىككى - ئۇچ ئايغا سوزۇلدى . تۆمۈر نىياز ئاخىر خوبدا شەھىرىنىڭ باشلىقىنى تېپىپ ئەھۋالنى ئېيتىپ ، ياردەم قىلىشىنى ئۆتۈندى . ھېلىقى شەھەر باشلىقى قىزنىڭ ئاتا - ئانىسىنى چاقىرتىپ كېلىپ : "ھەممىمىز بىر خۇدانىڭ بەندىسى ، بۈيۈك بۇزرۇكۋار پادىشاھىمىز چىڭگىزخانمۇ يالغۇز قىزى ئەلئالتۇننى ئىدىقۇت ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ خانى بارچۇق ئارتتېكىنگە ياتلىق قىلىپ ، ئۇنى ئۆزىنىڭ 5- ئوغلى قىلىۋالغان . تۆمۈر نىيازمۇ ئۇيغۇر يىگىت . مۇشۇنداق ئاق كۆڭۈل ، قۇلى گۈل ، پاراسەتلىك يىگىتتىن بىر قىزىڭنى ئايامتىڭ ، بۈگۈنلا توي قىلىپ بەر ، قىزىڭنىڭ بەختى كەپتۇ " دېدى .ئۇلار ئاخىر توي قىلدى ، تۆمۈر نىياز ئۇ موڭغۇل قىزغا مەريەمخان دەپ ئۇيغۇرچە ئىسىم قويدى ، ئۇيغۇر تىلىنى ئۆگەتتى . ئۇلار بەش بالىلىق بولۇپ ، ئۆمرىنىڭ ئاخىرىغىچە ناھايىتى بەختلىك ياشىدى . ھەتتا تۆمۈر نىياز موڭغۇلىيە بويىچە ناھايىتى ئابرۇيلۇق ئادەمگە ئايلاندى .1936-يىلى ئىيۇندا كولخوز رەئىسى ھېيتئاخۇن روزى بىرنەچچە خىزمەتچىسى بىلەن خوبدىدىن ئۇلانقۇم ئايمىقىغا بېرىپ موڭغۇللاردىن 300 تۇياق ئات سېتىۋالىدۇ . ئۇ ، ئاتلارنى ھەيدەپ قايتىش سەپىرىدە بىر كۆل بويىغا كەلگەندە قاتتىق ئاغرىپ قالىدۇ . بەدىنى چېقىپ ئاغرىيدۇ ، قىززىيدۇ ، تىترەيدۇ . ھەرخىل سەۋەبنى قىلىپ باقسىمۇ زادى بولالماي يېتىپ قالىدۇ ، كېچىسى نەپسى قىسىلىپ ھاسىراشقا باشلايدۇ . ھېيتئاخۇن ئاخىر شۇ يەرلىك بىرنەچچە موڭغۇلنى چاقىرتىپ تۆگىدىن بىرنى سېتىپ بېرىشنى ، 300 ئاتقا ئون كۈن قاراپ تۇرۇشنى تاپىلايدۇ . ئاندىن ھەمراھلىرىغا يەنە : "مېنى تۆگە بىلەن تېز ئېلىپ مېڭىڭلار ، يولدا ئۆلۇپ قالسام ئۆلۈكۈمنى يولدا يەرلىككە قويۇۋەتمەي چوقۇم خوبدىغا - ئۆيگە يەتكۈزۈڭلار" دەيدۇ . ھېلىقى موڭغۇللار ھېيتاخۇننىڭ ئەھۋالىنىڭ چاتاقلىقىنى كۆرۈپ : " بىزنىڭ بىر لامايىمىز بار ، ئۇ كېسەل كۆرەلەيدۇ ، ئەكىلەيلى" دەيدۇ - دە ، ئات بىلەن تېز بېرىپ بىر سېمىز لامانى باشلاپ ئەكىلىدۇ .لاما تېۋىپ ھېيتاخۇننى كۆرۈپ : "تېزدىن سېمىز قويدىن بىرنى سويۇڭلار" دەيدۇ . ئاندىن ئۈچ قاپ چۆپ دورىنى قاينىتىپ تولۇق ئىچكۈزىدۇ - دە ، قېلىن ئوراپ ياتقۇزۇپ قويىدۇ ، ئارقىدىنلا يېڭى قاينىغان شورپىدىن بىر داس ئېلىىپ سورۇپ - سورۇپ ئېغىز كۆيمىگۇدەك بولغان چاغدا ھەممىنى ئىچكۈزىدۇ . ئاندىن يېڭى سويغان قوينىڭ تېرىسىگە يۆگەپ ياتقۇزۇپ قويىدۇ . ھېيتاخۇن ئەتىسى چۇشتد ئۇيقۇدىن ئويغانغاندا بۇرۇنقىدەكلا ساقىيىپ قوپىدۇ ، تاماق يەيدۇ ، تالاغا چىقىدۇ . چۈشتىن كېيىن ھېلىقى لاما ئۇنىڭ تولۇق ساقايغانلىقىنى كۆرۈپ كەتمەكچى بولىدۇ . ھېيتاخۇن ناھايىتى مىننەتدار بولغان ھالدا خىزمەتچىلىرىگە تېۋىپ لاماغا ئېسىل ئاتتىن بىرنى كۆركەم ئىگەر بىلەن جابدۇپ يولغا سېلىىپ قويۇشنى بۇيرۇيدۇ ھەمدە ھېلىقى لاماغا : " ئەگەر سەن بولمىساڭ مەن ئۆلۈپ قالاتتىم ، مېنى سەن قۇتۇلدۇرۇۋالدىڭ ، مەن ساڭا بىر ئېسىل ئات تەقدىم قىلىمەن ، مىنىپ قايت" دەيدۇ . ھېلىقى لاما : "مەن ساڭا ئۇچ قاپ چۆپ دورا بەردىم ، سەن ماڭا ئۈچ سوم بەرسەڭ بولىدۇ ، ئات ئالسام بولمايدۇ" دەيدۇ . ھېيتاخۇن : "ئۆز رازىلىقىم بىلەن بېرىمەن ، ئال" دەيدۇ . لاما : " ئۇنداق كۆپ نەرسە ئالسام ھارام بولىدۇ ، خۇدا ئالدىدا يۈزۈم قارا بولىدۇ ، ئالمايمەن" دەيدۇ . ھېيتاخۇن : " ئۇنداق بولسا 100 سوم بەردىم ، ئال" دەيدۇ . لاما : " ئۈچ سوم ئالسام بولدى ، ئوشۇق ئالمايمەن ، گۇناھكار? بولمايمەن" دەيدۇ . ھېيتاخۇن 100 سومنى زورلاپ لامانىڭ قوينىغا سېلىپ قويىدۇ . لاما پۇلنى يەنە ئۇنىڭ ئالدىغا قويۇپ ئۆزرە ئېيتىدۇ . ئۇ يەنە: "ئۈچ سوم ئالىمەن ، بىر تىيىن ئارتۇق ئالمايمەن ، ئەمما ئات بىلەن ئۆيۈمگە ئاپىرىپ قويساڭ ياق دېمەيمەن" دەيدۇ . ھېيتاخۇن ئاخىر ئۈچ سوم پۇل بېرىپ ، ئۆز ئېتى بىلەن لامانى ئۆيىگە ئاپىرىپ قويىدۇ .
مەنبەسى: شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر ئاكادېمىيەسى تورى
داۋامى بار
Tags:تەلەي قاپىقىدىن چىققان يازمىلار
ھىجرىيە ئايلىرىنىڭ نامىنى بىلىۋالايلى
2015-02-04 18:28:033960تۇرپان ۋىلايىتىنىڭ ئورنىغا تۇرپان شەھىرى تەسىس ق
2015-04-13 15:00:173647تۈركمەنىستاندىكى ‹‹دوزاخ ئىشىكى››گە نەزەر
2015-05-07 16:38:414294ساچېر خانىم ئىشلەتكەن بۇيۇملار كىم ئارتۇق قىلىنى
2015-12-04 19:14:013829مەن ‹‹شېرىن چۈش››تە نېمە دېمەكچىتىم؟
2015-04-17 17:10:254814بۇغدا كۆلى ھەققىدىكى رىۋايەت
2015-05-03 22:33:344937ئامېرىكا زۇڭتۇڭلىرىنىڭ 10 چوڭ خاتالىقى
2015-08-18 12:23:244075موڭغۇلىيەدىن ۋەتەنگە قايتقان ئۇيغۇرلار (3)
2015-05-01 15:40:014985
- باھالار
-
ئىسمىڭىز:
- باھالار رېتى
-