ئامېرىكىچە ھايات ۋە ئۇيغۇرچە ئۆلۈم
ئابدۇۋەلى ئايۇپ
”ئامېرىكىدىكى مۇساپىر تۇيغۇلار“ نىڭ داۋامى
2005-يىلى 24- دىكابىردا تۈركىيەگە چۈشكەن تۇنجى كۈنۈم گوللاندىيەمۇ ياكى دانىيەمۇ بىر دۆلەتتە تۇرۇۋاتقان بىر ئۇيغۇرنىڭ ئۆلۈۋالغانلىق خەۋىرىنى ئاڭلاپ يۈرۈگۈم ئېيچىشىپ كەتكەن ئېدى. شۇ بىچارە مەرھۇمنىڭ ئۆلۈم ئالدىدا ئاتا-ئانىسىغا ئانا تىلىدا قالدۇرىدىغان ۋەسىيەتلىرى بار بولغىيدى. ئېنى سىڭىللىرىدىن كۈتىدىغان ئارمانلىرى بار بولغىيدى. ھىچ بولمىسا ئاتا بوۋىسى قان كېچىپ قوغۇدىغان، تەر تۆكۈپ گۈللەتكەن ئانا تۇپراقتا مەڭگۈلۈك ئۇيقۇسىنى باشلىغۇسى، ئانا توپراققا باغرىنى يېقىپ مەڭگۈلۈك ئەللەيلەر بىلەن ئارام تاپقۇسى بار بولغىيدى. مانا ئەمدى ۋەتەنسىز غېرىپ ئۇيغۇرنىڭ جەسىدى يات تۇپراقلاردا نىشانسىز توپا دۆۋىسىگە ئايلاندى. بۇ ئىشنىڭ قەلبىمدىكى زىلزىلىسى پات-پات يېڭىلىنىپ ماڭا ئىزچىل ھەمراھ بولۇپ كەلدى. 2009-يىلى تومۇزدىكى پاجىيە سەۋەبلىك تېلىپۇن ۋە تور ئون ئايغا يېقىن تاقالدى. ۋەتەن بىلەن ئالاقە كېسىلگەن ئون ئاي ئىچىدە يۇقارقى ئۆلۈم تولا ئېسىمگە كېلىۋېلىپ كۆپ قىينىدى. ئۆزۈمنى ھېلىقى مەرھۇم ئۇيغۇرنىڭ قىسمىتىنى ئويلاشتىن خالى قىلالمىدىم. شۇ كۈنلەردە مەن ھاياتىمدىكى سۆيۈملۈك ۋە كۆيۈملۈك كىشىلىرىمنى ئەمدى كۆرەلمەيدىغاندەك تۇيغۇدا ئۆرتىنىپلا ياشىدىم. چۈشلىرىمدە سۆيۈملۈك كىشىلىرىم غايىپ بولاتتى ۋە كۆز ئالدىمدا جەسەت بولۇپ نامايان بولاتتى. سۆيۈملۈكلىرىم غايىپ بولۇپ چۈشىگەن كۈنلىرىمدە كەيپىياتىم يامان ئەمەس بولاتتى، ئۆلۈپ كېتىپ چۈشىگەن كۈنۈمدە كارىۋاتتىن قوپقۇممۇ كەلمەيتتى. شۇ چاغلاردىكى بىردىنبىر ئارزۇيۇم پەقەت ئۇلارنىڭ ئاۋازىنى ئاڭلاش، ئۆزىنى بىر كۆرۈۋېلىشلا ئېدى.
شۇنداق كۈنلەردە ئامېرىكىنىڭ شەرقى قىرغىقىدىكى بىر شەھەردە يەنە بىر ئۇيغۇرنىڭ ئۆلىۋالغانلىق خەۋىرى كەلدى. بۇ خەۋەر ئامېرىكىدىكى ئۇيغۇر مۇساپىرلارنى ئويغاتتىمۇ قانداق ھال ئەھۋال سوراپ ئۇرۇلىدىغان تېلىپۇنلار شەنبە يەكشەنبە كۈنلىرى سايراپ تۇرىدىغان بولدى. بىر ئۇيغۇر ھەمشىرىمىز ھەتتا يەنە بىر دوستىمىزغا تېلىپۇن قىلىپ ”بەكرەك ئاغرىپ قالسام سىز بار شەھەردە ياتاقتا ياتاي، ئۆلۈپ تارتىپ قالسام ئۇيغۇرچە دەپىن قىلىدىغان ئادەم چىقماي قالمىسۇن“ دەپتۇ. شۇنداق تېلىپۇنلاردىن ھېلىقى ئۆلىۋالغان ئۇيغۇرنىڭ ئۆلۈمىگە دائىر مۇنداق پاراڭلار بولۇپ ئۆتتى.
-بۇ بالىنى تونۇيدىغانلار يوق ئىكەن. بۇ بالا ئۇيغۇرلار بىلەن ئارىلاشمايدىكەندۇق. ئۇيغۇرلار ئىشىمغا ئارىلىشىۋالىدۇ، ئالدى كەينىمدە گەپ قىلىدۇ، دەپ ئارىلاشماپتىكەندۇق، دېمىسىمۇ بىز ئۇيغۇرلار ئۆزىمىز بىلەن بولماي ھەدىسىلا خەقنىڭ كەينىدىن گەپ تېپىپ يۈرىمىز.
-ئۇيغۇر خەقتە ئىشپىيۇن تولا، ئارىلاشسام بالاغا قالىمەن، مەن بۇ يەردە قالايمىقان ئادەملەر بىلەن ئارىلاشسام ۋەتەندە ئاتا- ئانام ئۇرۇق تۇغقانلىرىمنى پالاكەت باسىدۇ، دەپ ئارىلاشماپتىكەن. دېمىسىمۇ توغرا، بۇ ئىككى توكتوك ئۇيغۇرلار نېمە قىلالايدۇ. سىڭگەن نېنىنى يىمەي. ھەممىسى يالغان، ھەممىسى پۇل ئۈچۈن… نەدە بەك سەكرىگەن ئادەمدىن چىقىۋاتىدۇ مۇشۇ ئىشپىيۇنلۇق دېگەن. ئۇيغۇردا زادى ئىشپىيۇن تولا. ئىھتىيات قىلمىسا بالاغا قالىدىغان گەپ. سەنمۇ شۇڭا ھىچ كىمگە، ھىچ قانداق يەردە كۆپ ئارىلاشما. ئۇيغۇرلارغا ئائىت مەسىلىلەردە باشقىلارغا مەيدانىڭنى ئاشكارلىما، ئۇيغۇردا ئىشپىيۇن جىق بالاغا قالىسەن.
-ئاڭلىشىمچە بۇ بالا ئۇيغۇلار ئىتتىپاق ئەمەسكەن، ئامېرىكىغا كەلگەنلەر ئۆزگىرەپ كېتىپتۇ، ئۇيغۇرچە ئۆرپ ئادەتنى بىلمەيدىكەن، مېنى ئارىغا ئالمىدى. ئۇيغۇلار مېنى ئىزدىمىدى، يالغۇز قويدى، دەپ قاقشاپ بېرىپتىكەن. شۇڭا ئۇيغۇرغا ئارىلاشمىغاندۇر. دېمىسىمۇ ئۇيغۇرلار گۇمانخور، بىر-بىرىمىزنى ئىشىمىز بولمىسا ئىزدىمەيمىز.
- مۇسۇلمانلار بىر بىرىگە سالامنى چىرايلىق قىلغان بىلەن ھورۇن، ئەستايىدىل، مەسئۇلىيەتچان ئەمەس،ئالىي مەكتەپلەردىكى تەجرىبىخانىلاردا شۇڭا خەنسۇلار، ھىندىلار، كورىيانلار كۆپ. خەنسۇ دېگەن زادى يامان، ئۆز ئىشىغا پۇختا، مۇناسىۋەتكە قابىل…دەپ خەنسۇلار بىلەنلا ئارىلىشىپ ئۇيغۇردىنلا ئەمەس باشقا مۇسۇلمانلاردىمۇ قېچىپ يۈرۈپتىكەن…
بۇ گەپلەرنىڭ ھەممىنى مەن باشقىلاردىن ئاڭلىدىم. قانچە پىرسەنت راست، قانچە پىرسەنت يالغان بىر نېمە دېيەلمەيمەن. ئەمما مەرھۇمنىڭ ئۇيغۇردىن قېچىپ يالغۇز ياشىشى، ئۇيغۇرلىقىدىن سۆيۈنەلمەي، ئامېرىكىلىقتەك تېخى ياشاپ بولالماي قايمۇقۇپ يۈرىشى ئۇنىڭ ئۈستىگە ۋەتەندىكى قوۋم قېرىنداشلىرى بىلەن بولغان ئالاقىنىڭ ئون ئايغا يېقىن ئۈزىلىشى ئۇنىڭ روھىي دۇنياسىنى پاچاقلاپ تاشلىغان. نەتىجىدە ئۇ ياتاقتا ئۈن تىنسىز ئۆلۈپ قالغان بولۇشى ئىھتىمالغا يېقىن ئېدى.
ئۇيغۇرغا ئەيىپ قويۇپ ئارىلاشمىغانلار ھەققىدە مەن تۈركىيەدىمۇ ئاڭلىغان. ئامېرىكىغا كېلىپمۇ تۈرك ئاغىنىلەردىن ئۇيغۇردىن زېرىككەن بىر ئۇيغۇر قىزىنىڭ ھىكايىسىنى ئاڭلىدىم. ئۇ قىز مەكتەپكە كېلىپ ئاۋال ئۆزىنى تۈرك دەپ تونۇشتۇرۇپ تۈرك ئوقۇغۇچىلار بىلەن ئارىلىشىپتۇ. تۈركيەلىك بالىلارنىڭ نەزىرىدە ئۇيغۇر دېگەنلىك تۈرك دېگەنلىك بىلەن ئوخشاش ئۇقۇم بولغاچقا دەسلەپ ئۇنىڭ ئۆزىنى تۈرك دېيىشىدىن غەلىتىلىك ھىس قىلماپتۇ. ئەمما بۇ قىزنىڭ ”مەن ئۇيغۇر ئەمەس تۈرك“ دېگىنىگە قاراپ ئەجەپلىنىپ قاپتۇ. ئۇ قىزنىڭ “ ئاتا بوۋام تۈركىيەدىن تەڭرىتاغ بويلىرىغا كۆچۈپ كەلگەنىكەن شۇڭا مەن ئۇيغۇر ئەمەس تۈرك“ دېگىنىگە جاۋابەن تۈرك ئاغىنىلەر ”بىزنىڭ ئاتا بوۋىلىرىمىز تەڭرىتاغ بويلىرىدىن تۈركىيەگە كۆچۈپ كەلگەنىكەن شۇڭا بىزمۇ ئەسلى ئۇيغۇر“ دەپ جاۋاپ بېرىپتۇ. ئالاقە ئۇزارغانچە بۇ قىزنىڭ ئىتىقاد، تازىلىق، مۇئامىلە ۋە ئۆرپ ئادەت جەھەتتىكى ئۇيغۇر ئەخلاقىغا يات قىلىقلىرى تۈركلەرگە ياقماي مۇناسىۋەت يىرىكلىشىپتۇ. شۇنىڭ بىلەن بۇ قىز يا تۈركلەرنىڭ قېشىدا تۈرك بولالماي، يا شۇ شىتاتتىكى ئۈچ ئۇيغۇرغا قېتىلىپ ئۇيغۇر بولالماي شەرقى قىرغاقتىكى خەنسۇلار كۆپرەك شەھەرگە كېتىپ قاپتۇ.
تۈركىيەدە ئۇيغۇرلارغا ئەيىپ ئارتىپ ئارىلاشمىغان ئۇيغۇر بالىلار، دانىيەدە ئۆلۈۋالغان ئۇيغۇر ياش ۋەياكى ئامېرىكىغا كېلىپ تۈرك بولۇۋالغان ئۇيغۇر قىزى …بۇلارنىڭ ھەممىسى خەقنىڭ ياشاش ئۇسۇلى بويىچە ياشىيالماي، ئۇيغۇرلۇقتىن تېخى ھوزۇر ئالالماي ئىسەنكىرەپ قالغانلاردۇر. بۇلارنىڭ ھەممىسىنىڭ يېشى 23-24 ياشلار ئەتراپىدا، ئۈرۈمچى قاتارلىق شەھەرلەردە خەنسۇچە ئوقۇغان ياكى ئۆز يۇرتىدىن ئايرىلىپ كىچىكلا ئىچكىرىدە ئوقۇغان. بۇلاردا ئۆزى مەنسۇپ مىللەتنىڭ تارىخى، مەدەنىيىتى ۋە بۈگۈنى ھەققىدە يېتەرلىك مەلۇمات يوق. ئەجدادلارنىڭ ھاياتنىڭ خىرىس ۋە ئىمتىھانلىرى، رىياللىقتىكى تەھدىت ۋە ئىمكانىيەتلەر ھەققىدە قالدۇرغان ئۇدۇم ۋە تەجرىبىلىرى ئانا تىل ئارقىلىق بۇلارنىڭ قەلبىگە ئورۇنلاشمىغان. ئۇلار ئۆز ئائىلىسىدە، مەھەللىسىدە ۋە مەكتىپىدىكى ئۇيغۇرچە موھىت ئارقىلىق قەلبىگە قۇيىلىدىغان ھاياتتىكى تىزگىن ۋە تىزگىنسىزلىك ھەققىدىكى ئۆلچەملەردىن مۇستەسنا قالغان. بۇنداق بالىلارنىڭ ھالى خۇددى ئاتا-ئانىلىق يېتىملەرگە ئوخشايدۇ. يا ياتنىڭ بالىسى بولالمايدۇ، يا ئۆز باغىرلىرىنىڭ قوينىدا يايرىيالمايدۇ. بۇلار بالا ۋاقتىدا مېھرى مۇھەببەتكە تولۇق قانمىغانلىقى سەۋەبلىك دائىملىق يېتىملىك دەردىنى تارتىدۇ، ھەمىشە روھىي تەسەللىگە مۇھتاج بولىدۇ.بۇنداق چوڭ بولغان بالىلار قابىلىيەت رىقابىتىدە ھىچكىمدىن قېلىشمايدۇيۇ، ئۆزى تەۋە توپتىن ئايرىلىپ، ئاتا-ئانىسىدىن ئۇزاقلىشىپ مۇستەقىل ياشاشقا، ھىسسىيات رىقابىتىگە دۇچ كەلگەندە كەيپىياتىنى تەڭشەپ، تۇيغۇلىرىنى تۇراقلاشتۇرۇپ بولالماي گۇناھلىق ھالاكەت يولىنى تاللايدۇ.
شۇنداق قىلىپ يات تۇپراقتا يەنە بىر ئۇيغۇرنىڭ قەبرىسى غېرىپلىققا مەھكۇم بولدى. ئامېرىكىغا تەلپۈنۈپ ئامېرىكىچە ياشىيالمىغان ئۇيغۇر پەرزەنتى ئۆزى ئارىلاشمىغان، قاچقان، گۇمانلانغان ئۇيغۇرلارنىڭ قولىدا دەپىن قىلىندى. ئۇيغۇرلار ئۇ بالىنىڭ ئاتا-ئانىسىنى تېپىپ ئۆلۈم خەۋىرىنى يەتكۈزدى. رازىلىق ئالغاندىن كېيىن پۇل يىغىش قىلىپ يەرلىك سېتىۋېلىپ ئۇيغۇرنىڭ دەپىن قائىدىسى بويىچە يەرلىكىگە قويدى. ھېلىقى تۈرك بولۇۋېلىپ ئۇيغۇردىن قاچقان قىزمۇ بەلكىم بۇ بۇ خەۋەرنى ئاڭلىغاندۇ.