تارىخ، بېيجىڭ، ئۇيغۇرلار

بېيجىڭ　ئۇلۇغ　ۋەتىنىمىزنىڭ　سەلتەنەتلىك　،　گۈزەل　پايتەختى　،　بېيجىڭ　شەھىرىنىڭ　گۈللىنىش　،　راۋاجلىنىش　ۋە　بۈگۈنكىدەك　دۇنياۋى　مەدەنىيەتلىك　تارىخىي　شەھەرگە　ئايلىنىش　جەريانىدا　،　مەملىكىتىمىزدىكى　ھەر　مىللەت　خەلقىنىڭ　،　جۈملىدىن　ئۇيغۇر　خەلقىنىڭمۇ　ئۆچمەس　تارىخىي تۆھپىسى بار .

بېيجىڭ　شەھىرى　مىلادىدىن　بۇرۇنقى　221-يىلى　چىن　شىخۇاڭ　جۇڭگونى　بىرلىككە　كەلتۈرگەندىن　تارتىپ　،　مىلادى　937-يىلىغىچە　باشتىن-ئاخىر　شىمالىي　جۇڭگودىكى　مۇھىم　شەھەر　ۋە　يەرلىك　ھاكىمىيەتلەرنىڭ　باششەھىرى　بولۇپ　كەلگەن　.　مىلادى　938-يىلى　شىمالىي　جۇڭگوغا　ھۆكۈمرانلىق　قىلغان　لىياۋ　(　قىتان　)　سۇلالىسى　بېيجىڭ　شەھىرىنى　يانداش　پايتەخت　قىلغان　.　كېيىن　جىن　(　ئالتان　)　،　يۈەن　،　مىڭ　،　چىڭ　سۇلالىلىرى　بېيجىڭ　شەھىرىنى　ئىلگىر-ئاخىر　بولۇپ　650　يىل　پايتەخت　قىلغان　.　1949-يىلى　جۇڭخۇا　خەلق　جۇمھۇرىيىتى　قۇرۇلغاندىن　كېيىن　،　بېيجىڭ　شەھىرى　يېڭى　جۇڭگونىڭ　پاختەختى　بولدى　.　بۇ　شەھەردە　دۇنياغا　مەشھۇر　گۇگۇڭ　(　خان　سارىيى　)　،　تىيەنتەن　(　كۆكئىلاھ　سۇپىسى　)،　بېيخەي　باغچىسى　،　يىخىيۈەن　باغچىسى　،　جىڭشەن　باغچىسى　،　سەددىچىن　مەنزىرەگاھى　،　13　قەبرىگاھ　(　مىڭ　سۇلالىسى　خانلىرى　قەبرىگاھى　)　قاتارلىق　دۇنياغا　مەشھۇر　تارىخىي　مەدەنىيەت　يادىكارلىقلىرى　بار　.　بېيجىڭ　شەھىرىنىڭ　شانۇ-شەۋكەتلىك　تارىخى—جۇڭگودىكى　ھەر　مىللەت　خەلقىنىڭ　نەچچە　ئەسىرلىك　جاپا-مۇشەققەتلىك　مىھنىتىنىڭ　يارقىن-نامايەندىسىدۇر　.　ۋاھالەنكى　،　بېيجىڭ　شەھىرىنىڭ　تەرەققىيات　تارىخىدا　ئۇيغۇرلارمۇ　مۇھىم　رول　ئوينىغان　.　ئۇلار　بېيجىڭ شەھىرىنى　قايتا　قۇرۇش　،　كېڭەيتىش　،　گۈللەندۈرۈش　ئىشلىرىغا　قاتناشقاندىن　باشقا　يەنە　،　ئەينى　زامان　ھاكىمىيەتلىرىگە　ياردەملىشىپ　،دۆلەتنى　ئىدارە　قىلىش-باشقۇرۇش　ئىشلىرىغىمۇ　ئىشتراك　قىلغان　.
موڭغۇللار　ھۆكۈمرانلىق　قىلغان　يۈەن　سۇلالىسى　(　1368—1206　)　دەۋرىدە　،　تۇرپاندىكى　ئىدىقۇت　خانلىقىنىڭ　خانى　بارچۇق　ئارت　تېكىن　1209-يىلى　تەشەببۇسكارلىق　بىلەن　چىڭگىزخانغا　بەيئەت　قىلغانلىقتىن،　شىنجاڭنىڭ　باشقا　رايونلىرىغا　ۋە　ئوتتۇرا　ئاسىيانىڭ　باشقا　رايونلىرىغا　قارىغاندا،　تۇرپان　ئۇيغۇرلىرىنىڭ　ئەينى　دەۋردىكى　موڭغۇل　ئېمپېرىيىسىنىڭ　پايتەختى　خانبالىق　(　بېيجىڭ　)　گە　بېرىش　ۋاقتى　خېلى　بۇرۇن　باشلانغان　.　قەشقەرىيە　رايونىدىن　بولسا　،　چىڭگىزخاننىڭ　سانغۇنى　جەبەنۇيان　1218-　يىلى　بۇ　رايوننى　ئىستىلا　قىلغاندىن　كېيىن　باشلانغان　.　دېمەك　،　بۇ　دەۋردە　　يۈەن　سۇلالىسى　ھۆكۈمرانلىرى　ئىزچىل　تۈردە　شىنجاڭدىن　تۈركۈملەپ　نۇرغۇن　ئۇيغۇر　يۇقىرى　تەبىقە　كىشىلىرىنى　بېيجىڭگە　يۆتكەپ　،　كۆچۈرۈپ　ئاپىرىپ　،　دۆلەتنىڭ　مەمۇرىي　،　ھەربىي　،　ئىقتىساد　،　مەدەنىيەت　ساھەسىدىكى　خىزمەتلەرگە　قاتناشتۇرغان　.　ئەينى　دەۋردە　بۇلاردىن　بىناكار　ئەختەرىدىن　1268-يىلى　يۈەن　سۇلالىسى　پادىشاھى　قۇبلاينىڭ　پەرمانىغا　بىنائەن　،　موڭغۇللارنىڭ　دەسلەپكى　ھۇجۇمىدا　ۋەيران　قىلىۋېتىلگەن　قەدىمكى　بېيجىڭ　شەھىرىنى　قايتا　لايىھىلەش　،　كېڭەيتىپ　قۇرۇش　خان　ئوردىسىنى　ياساش　ئىشلىرىغا　رىياسەتچىلىك　قىلغان　.　دىپلومات　ئۇقمىش　تۆت　قېتىم　يىراق　ئوكيانغا　سەپەر　قىلىپ　،　دېڭىز　قاتناش　تارىخىدا شانلىق　سەھىپە　ياراتقان　.　ھازىرقى　ھىندىستان　،　سىرىلانكا　قاتارلىق　ئەللەرگە　ئەلچى　بولۇپ　بېرىپ،　نۇرغۇن　خىزمەت　كۆرسەتكەن　.　ئۇيغۇر　ئالىمى　چۇس　كىخودزىر　يۈەن　سۇلالىسى　پادىشاھى　قوبلاينىڭ　،　دۆلەت　ئۇستازى　بولغان.　ئۇ　ئۇيغۇر　ئالىمى　تاتاتۇڭا　چىڭگىزخان　دەۋرىدە　قەدىمكى　ئۇيغۇر　يېزىقى　ئاساسىدا　ئىجاد　قىلغان　« كونا　موڭغۇل　يېزىقى » نى　سىستېمىلىق　ئىسلاھ　قىلىپ　،　موڭغۇل　تىل-تاۋۇشىنى　تېخىمۇ　توغرا　ئىپادىلىگىلى　بولىدىغان　« يېڭى　موڭغۇل　يېزىقى » نى　　شەكىللەندۈرگەن　.　ئۇ　تۈزگەن « موڭغۇل　ئېلىپبەسى» موڭغۇل مىللىتىنىڭ　يېزىق　تارىخىدا　مۇھىم　ئورۇندا　تۇرىدۇ　.　　سەركەردىلەردىن　ئېلقايا　،　مىڭسۇسى　،　مىڭسەرس　،　قارايىغاچ　بۇيرۇق　قاتارلىقلار　جەنۇبىي　سۇڭ　سۇلالىسىنى　يوقىتىش　،　ئوتتۇرا　ئاسىيا　،　ياۋروپا،　غەربىي　ئاسىيا　رايونلىرىغا　ھۇجۇم　قىلىش　قاتارلىق　يۈەن　سۇلالىسىنىڭ　ھەربىي　يۈرۈشلىرىدە　چوڭ　رول　ئوينىغان　.　ئەنزاڭ　،　ئوردۇتېكىن　،　ئەنسارى　قاتارلىقلار　جۇڭگو　كلاسسىك　ئەدەبىياتى　،　كۇڭزى　ئەھكاملىرى　ۋە　تىبەت　تىلىدىكى　بۇددا　نوملىرىنى　ئۇيغۇر　تىلىغا　تەرجىمە　قىلغان　.　بيەنلۈ　،　ليەنشىگۇاڭ　،　لۇلۈ　،　شىسەن　،　ۋىن　ينىاشىل　قاتارلىقلار　رەسساملىق　ھەققىدە　مۇتالىيە　　،　　ئالتۇن　خەتلىك　بۇددا　نوم　،　　كلاسسىك　قامۇسنامە　　قاتارلىق　كىتابلارنى　يازغان　.　شۇ　دەۋردە　،　　لىياۋ　(　قىتان　)　 سۇلالىسى　تارىخى　　،　چىن　دۆلىتى　تارىخى　　،　　سۇڭ　سۇلالىسى　تارىخى　　قاتارلىق　نادىر　تارىخنامىلەرنى　تۈزۈشكە　ئۇيغۇر　ئالىملارمۇ　قاتناشقان　.　مالىيە-ئىقتىساد　مۇتەخەسسىسلىرىدىن　ئەھمەت　،　ساڭگى　قاتارلىقلار　يۈەن　سۇلالىسىنىڭ　مالىيىسىنى　تەرتىپكە　سېلىش　،　ئىقتىسادىنى تەرەققىي　قىلدۇرۇش　ئىشلىرىغا　كۆرۈنەرلىك　تۆھپە　قوشقان　.　بۇلاردىن　باشقا　،　راببىن　سائۇما　،　نەسىردىن　،　شەمسىدىن　،　سەئىدۇللا　،　توقلان　،　شى　شى　،　شۆ　چاڭغۇ　،　ما　زۇچاڭ　،　گۈەن　يۆنشى　قايا　،　كۇكۇن　،　ليەن　شىشەن　،　سارابان　،　ئارىق　قايا　،　يۈلۈن　تۆمۈر　،　سۇجىس　،　شىيبان　،　يۇچۇرۇچ　قايا　،　نىزەر　،　چاقاي　،　سادمىش　،　قۇسقۇي　قاتارلىق　نۇرغۇن　ئۇيغۇر　سەركەردىلەر　،　دىپلوماتلار　،　مائارىپشۇناسلار　،　تىلماچلار　،　يازغۇچىلار　،　شائىرلار　،　رەسساملار　،　ئەمچىلەر　يۈەن　سۇلالىسىنىڭ　پايتەختى　خانبالىق　(　بېيجىڭ　)　دا　ئولتۇراقلىشىپ　،　خانلىق　ئۈچۈن　ئۆچمەس　تۆھپىلەرنى　قوشقان　.　بېيجىڭدىكى　ھازىرقى　ۋىيگوڭسۇن　(畏公村)　شۇ　دەۋردە　شەكىللەنگەن　مەھەللە-كوچىلارنىڭ　بىرى　ئىدى　.　يۈەن　سۇلالىسى　دەرىدە　بېيجىڭدە　ئولتۇراقلاشقان　ئۇيغۇرلار　توغرىسىدا　تارىخىي　خاتىرىلەردە　،　نەچچە　ئون　مىڭغا　يېتىدىغانلىقى　،　زور　كۆپچىلىكنىڭ　تۇرپان　،　بەشبالىق　رايونلىرىدىن　بارغانلىقى　خاتىرىلەنگەن　.　ئۇلار　ئۇزۇن　تارىخىي　دەۋرلەر　داۋامىدا　بېيجىڭ　شەھىرىدىكى　يەرلىك　ئاھالىلەرگە　ئۆزلىشىپ　سىڭىشىپ　كەتكەن　.　ئۇلار　ئۆزلىرىنىڭ　مىللىي　ئالاھىدىلىكىنى　ئاساسەن　ساقلاپ　قالالمىغان　.

مانجۇلار　ھۆكۈمرانلىق　قىلغان　مەنچىڭ　سۇلالىسى　(　1911—1644　)　دەۋرىدە　،　مەنچىڭ　سۇلالىسى　ھۆكۈمىتى　جۇڭگونى　بىرلىككە　كەلتۈرۈش　،　مۇستەھكەملەش　ۋە　ۋەتەننىڭ　بىرلىكىنى　قوغداش　كۈرەشلىرىدە　،　كۆرۈنەرلىك　خىزمەت　كۆرسەتكەن　ھەر　مىللەت　يۇقىرى　تەبىقە　كىشىلىرىنى　بېيجىڭ　شەھىرىگە　ئەكىلىپ　،　يۇقىرى　مەرتىۋە　،　مەنسەپ　بېرىپ　،　ئالىي　تەمىناتتىن　بەھرىمەن　قىلىپ　،　ئۇلارنى　ئاسرىغان　،　ئەتىۋارلىغان　.　چىڭ　سۇلالىسى　1759-يىلى　شىمالىي　شىنجاڭدىكى　جۇڭغارلارنى　مەغلۇب　قىلىپ　،　1680-يىلىدىن　باشلاپ　جۇڭغار　خانلىقىنىڭ　ھامىيلىقىدا　تۇرۇۋاتقان　ماڭلاي　سۆيە　(　جەنۇبىي　شىنجاڭ　)　رايونىدىكى　چوڭ-كىچىك　خوجىلارنىڭ　توپىلىڭىنى　باستۇرۇپ　،　شىنجاڭنى　پۈتۈنلەي　جۇڭگونىڭ　قوينىغا　قايتۇرۇپ　كەلگەندىن　باشلاپ　،　بىر　تۈركۈم　ئۇيغۇر　يۇقىرى　تەبىقە　كىشىلىرىنى　كەينى-كەينىدىن　بېيجىڭگە　كۆچۈرۈپ　ئەكىلىپ　ئورۇنلاشتۇرغان　.　بۇ　ھەقتىكى　تەپسىلاتنى　باشلاشتىن　بۇرۇن　،　مۇشۇ　ۋەقەلەرگە　مۇناسىۋەتلىك　بولغان　سەل　ئاۋۋالقى　تارىخىي　ۋەقەنى　قىستۇرۇپ　ئۆتۈشكە　توغرا　كېلىدۇ　:

1635-يىلى　جۇڭغار　موڭغۇللىرىنىڭ　سەردارى　باتۇر　خۇنتەيجى　شىمالىي　شىنجاڭدىكى　ئۇيرات　قەبىلىلىرى　(　جۇڭغار　،　خۇشۇت　،　دۇربۇت　،　تۇرغۇت　)　نى　ئىتتىپاقلاشتۇرۇپ　،　بىرلىككە　كەلتۈرۈپ　،　ھازىرقى　قۇبۇقسارنى　پايتەخت　قىلغان　جۇڭغار　خانلىقىنى　قۇردى　.　باتۇرخۇنتەيجى　ھۆكۈمرانلىق　قىلغان　دەۋىردە　،　جۇڭغار　خانلىقىنىڭ　تېررىتورىيىسى　شەرقتە　ئالتاي　تاغلىرىدىن　غەربتە　بالقاش　كۆلىگىچە　،　جەنۇبتا　تەڭرى　تاغلىرىدىن　شىمالدا　يىنسەي　دەرياسى　ۋە　ئىمىل　دەرياسىغىچە　بولغان　كەڭ　رايونلارغا　كېڭەيدى　.　ئۇ　يالغۇز　ھازىرقى　شىمالىي　شىنجاڭ　رايونىدىلا　ئەمەس　،　بەلكى　،　چىڭخەيدىكى　موڭغۇل　قەبىلىلىرى　،　ئوتتۇرا　ئاسىيادىكى　ئۈچيۈز　(　چوڭ　يۈز　،　ئوتتۇرا　　يۈز　،　كىچىك　يۈز　)　قازاقلىرى　ۋە　قىرغىزلارنىمۇ　ئۆزلىرىگە　ئولپان　تاپشۇرۇشقا　مەجبۇر　قىلدى　.　باتۇر　خۇنتەيجى　1640-يىلى　ھازىرقى　تارباغاتايدا　ئويرات　ۋە　خالخا　موڭغۇللىرىنىڭ　27　قەبىلە　سەردارلىرى　قاتناشقان　قۇرۇلتاي　چاقىرىپ　،　يېڭى　موڭغۇل　ئىتتىپاقىنى　تەشكىل　قىلدى　.　قۇرۇلتايدا　　ئويرات　موڭغۇل　ياسىقى　　نى　ماقۇللاپ　،　بۇ　ئارقىلىق　جۇڭغار　خانلىقىنىڭ　سىياسىي　،　ھەربىي　،　ئىقتىسادىي　،　ئىجتىمائىي　ئىشلىرىنى　بىر　تۇتاش　باشقۇردى　.　باتۇر　خۇنتەيجى　1647-يىلى　11-ئايدا　،　خانبالىق　(　 ھازىرقى　بېيجىڭ　)　قا　ئەلچى　ئەۋەتىپ　،　مەنچىڭ　سۇلالىسى　ھۆكۈمىتىگە　بەيئەت　قىلىدىغانلىقىنى　بىلدۈردى　.　1673-يىلى　غالدان　جۇڭغار　خانلىقىنىڭ　خانى　بولدى　.　ئۇ　1677-يىلى　چىڭخەيگە　ھۇجۇم　قىلىپ　،　خۇشۇت　قەبىلىسىنى　بويسۇندۇردى　.　1717-يىلى　تىبەت　(　شىزاڭ　)　كە　ھۇجۇم　قىلىپ　،　لىخاسانى　بېسىۋېلىپ　،　تىبەتنىڭ　ئەمەلىي　ھوقۇقىنى　تۇتۇپ　تۇرۇۋاتقان　خۇشۇت　قەبىلىسىنىڭ　سەردارى　لاساڭ　خاننى　ئۆلتۈرۈپ　،　خۇشۇت　قەبىلىسىنىڭ　1642-يىلىدىن　باشلاپ　،　تىبەتكە　ھۆكۈمرانلىق　قىلىش　تارىخىغا　خاتىمە　بېرىپ　،　تىبەت　رايونىنى　ئۆز　ھۆكۈمرانلىقى　دائىرىسىگە　كىرگۈزدى　.　شۇنىڭدىن　41　يىل　بۇرۇن　يەنى　1680-يىلى　غالدان　يەكەن　سەئىدىيە　خانلىقىنىڭ　خانى　ئىسمايىلخان　تەرىپىدىن　قوغلاپ　چىقىرىلغان　ئاق　تەقىيلىق　ئىشانلارنىڭ　خوجىسى　ھىدايىتىللا　(　ئاپپاق　خوجا　)　نىڭ　ئىلتىجا　قىلىشى　ۋە　يول　باشلىشى　بىلەن　يەكەن　سەئىدىيە　خانلىقىنى　(　1680—1514　)　يوقىتىپ　،　پۈتكۈل　ماڭلاي　سۆيە　(　جەنۇبىي　شىنجاڭ　)　رايونىنى　ئۆز　ھۆكۈمرانلىقىغا　قوشۇۋالغانىدى　.　دېمەك　،　جۇڭغار　خانلىقى　بۇ　ۋاقىتقا　كەلگەندە　خېلى　كۈچىيىپ　،　كېڭەيمىچىلىك　ئۇرۇشى　قوزغاشقاباشلىدى　.　جۇڭغار　خانى　غالدان　1670-يىلىدىن　1696-يىلىغىچە　مەنچىڭ　سۇلالىسىغا　قارشى　ئۈزلۈكسىز　ئۇرۇش　قوزغاپ　،　مەنچىڭ　سۇلالىسىغا　خىرىس　قىلدى　.　مەنچىڭ　سۇلالىسىنىڭ　پادىشاھى　كاڭشى　ئۆزى　بىۋاسىتە　ئىككى　قېتىم　قوشۇن　باشلاپ　چىقىپ　،　جۇڭغار　خانى　غالدان　قوشۇنلىرىنى　مەغلۇب　قىلدى　.　غالدان　ھازىرقى　موڭغۇلىيە　جۇمھۇرىيىتىدىكى　ئۇرخۇن　دەرياسىنىڭ　تارمىقى　ئېمىل　دەرياسى　بويىدا　زەھەر　ئىچىپ　ئۆلۈۋالدى　.　شۇنىڭ　بىلەن　مەنچىڭ　سۇلالىسى　قوشۇنى　جۇڭغار　قوشۇنىغا　قوغلاپ　زەربە　بېرىپ　،　ئۇلارنى　شىمالىي　شىنجاڭ　رايونىغا　چىكىندۈرۈۋەتتى　.　1697-يىلى　سىۋاڭ　ئاراپدان　ئالمالىقتا　ئۆزىنى　جۇڭغار　خانلىقىنىڭ　خانى　دەپ　جاكارلاپ　،　مەنچىڭ　سۇلالىسى　ھۆكۈمىتىگە　ئىتائەت　قىلىدىغانلىقىنى　بىلدۈردى　.

1754-يىلى　داباجى　جۇڭغار　خانلىقىغا　خان　بولدى　.　شۇ　يىلى　دوربۇت　قەبىلىسىنىڭ　سەردارى　ئامۇرسانا　چىڭ　سۇلالىسىغا　ئەل　بولدى　.　پادىشاھ　چيەنلۇڭ　چېڭدىېدىكى　يازلىق　ئوردىسىدا　ئامۇرسانانى　قوبۇل　قىلىپ　،　ئۇنىڭغا　ۋاڭلىق　ئۇنۋانىنى　بەردى　.　1755-يىلى　جۇڭغار　خانلىقىنىڭ　ئىچكى　قىسمىدا　ھوقۇق　تالىشىش　ماجراسى　يۈز　بەردى　.　بۇ　مەنچىڭ　سۇلالىسىنىڭ　شىنجاڭنى　قايتۇرۇۋېلىشى　ئۈچۈن　پايدىلىق　پۇرسەت　بولدى　.　1755-يىلى　مەنچىڭ　سۇلالىسى　قوشۇنى　قۇمۇل　ۋە　بارىكۆلدىكى　لەشكىرى　بازىلىرىدىن　يولغا　چىقىپ　،　موڭغۇلكۆرەدىكى　گىدىن　تېغىدا　جۇڭغار　قوشۇنىنى　مەغل　قىلدى　.　داباجى　قېچىپ　ئۈچتۇرپانغا　كەلگەندە　،　ئۈچتۇرپاننىڭ ھاكىمبېگى　غۇجەش　ئۇنى　تۇتۇۋېلىپ　،　ئېلىدىكى　مەنچىڭ　قوشۇنىغا　تاپشۇرۇپ　بەردى　.　مەنچىڭ　سۇلالىسى　ھۆكۈمىتى　داباجىنىڭ　ئورنىغا　خان　تەسىس　قىلماي　،　جۇڭغارلارنىڭ　تۆت　قەبىلىسىگە　ئايرىم-ئايرىم　ھالدا　تۆت　خان　قويدى　.　ئامۇرسانانى　بولسا　چەتتە　قالدۇردى　.　بۇنىڭدىن　نارازى　بولغان　ئامۇرسانا　1755-يىلى　9-ئايدا　ئاشكارا　ھالدا　قوشۇن　باشلاپ　چىقىپ　،　مەنچىڭ　سۇلالىسىگە　قارشى　ئىسيان　كۆتۈردى　.　مەنچىڭ　سۇلالىسى　قوشۇنى　1757-يىلى　2-　ئايدىن　8-ئايغىچە　جۇڭغار　قوشۇنلىرى　بىلەن　ئۇرۇش　قىلىپ　،　جۇڭغار　خانلىقىنى　پۈتۈنلەي　يوقاتتى　.　ئامۇرسانا　روسىيە　تەۋەسىگە　قېچىپ　بېرىپ　چېچەك　كېسىلى　بىلەن　ئۆلدى　.　شۇنىڭ　بىلەن　مەنچىڭ　سۇلالىسى　نەزەرىنى　جەنۇبىي　شىنجاڭ　رايونىغا　قاراتتى　.　بۇ　چاغدا　،　جۇڭغار　خانلىقىدا　تۇرغاقلىقتا　تۇرۇۋاتقان　بورھانىدىن　خوجا　بىلەن　خان　خوجا　مەنچىڭ　قوشۇنى　تەرىپىدىن　ئازات　قىلىنىپ　،　ئىلگىرى-كېيىن　بولۇپ،　جەنۇبىي　شىنجاڭ　رايونىغا　ئەۋەتىلگەنىدى　.　يەنە　كېلىپ　بۇرھانىدىن　　خوجا　جەنۇبىي　شىنجاڭ　رايونىغا　ھۆكۈمدار　قىلىپ　ئەۋەتىلگەنىدى　.　 مۇشۇنداق　ئەھۋالدا　بۇرھانىدىن　خوجا　بىلەن　خان　خوجا　كۇچادا　توپىلاڭ　كۆتۈردى　،　1758-يىلى　1-ئايدا　،　خان　خوجا　كۇچادا　ئۆزىنى　باتۇرخان　دەپ　جاكارلاپ　،　ئىلاھىيەت　بىلەن　ھاكىمىيەت　بىرلەشتۈرۈلگەن　باتۇرخانلىقىنى　قۇردى　.　جۇغلىغان　توپىلاڭچى　قوشۇنى　100　مىڭدىن ئېشىپ　كەتتى　.　بۇ—تارىختا　چوڭ-كىچىك　خوجىلار　توپىلىڭى　دەپ　ئاتالدى　.　1758-يىلى　8-ئايدا　جاۋخۇي　باش　قوماندانلىقىدىكى　مەنچىڭ　قوشۇنى　چوڭ-كىچىك　خوجىلار　توپىلىڭىنى　باستۇرۇش　ئۈچۈن　جەنۇبىي　شىنجاڭغا　ئومۇميۈزلۈك　ھۇجۇم　قىلدى　.　1759-يىلى　7-ئاينىڭ　11-كۈنى　چوڭ-كىچىك　خوجىلار　ئۈزۈل-كېسىل　مەغلۇب　بولدى　.　بورھانىدىن　خوجا　بىلەن　خان　خوجا　300دىن　ئارتۇق　ئادىمىنى　باشلاپ　پامىردىكى　يېشىلكۆل　ئارقىلىق　بەدەخشانغا　قېچىپ　بارغاندا　،　بەدەخشان　بەگلىكىنىڭ　ئەمىرى　مۇزەپپەر　سۇلتانشاھ　بورھانىدىن　خوجا　بىلەن　خان　خوجىنى　تۇتۇپ　ئۆلتۈرۈپ　،　ئۇلارنىڭ　بېشىنى　مەنچىڭ　سۇلالىسىگە　ئەۋەتتى　،　　شۇنىڭ　بىلەن　مەنچىڭ　سۇلالىسى　شىنجاڭنى　ئۈزۈل-كېسىل　قايتۇرۇۋېلىپ　بىرلىككە　كەلتۈرۈش　تارىخى　ۋەزىپىسىنى　تولۇق　ئورۇندىدى　.مەنچىڭ　سۇلالىسى　ھۆكۈمىتىنىڭ　چوڭ-كىچىك　خوجىلارنىڭ　توپىلىڭىنى　باستۇرۇپ　،　جەنۇبىي　شىنجاڭنى　قايتۇرۇۋېلىش　ئۇرۇشى　كەڭ　ئۇيغۇر　خەلقىنىڭ　زور　كۈچ　بىلەن　قوللىشىغا　ئېرىشتى　.قۇمۇلنىڭ　سەردارى　يۈسۈپ　خوجا　،　تۇرپاننىڭ　سەردارى　ئىمىن　خوجا　،　كۇچانىڭ　ھاكىمبېگى　مىرزاھادى　،　باينىڭ　ھاكىمبېگى　گادايمەت　،　ئۈچتۇرپاننىڭ　ھاكىمبېگى　غۇجەش　،　يەكەننىڭ　ھاكىمبېگى　ھۈسۈيۈن　،　خوتەننىڭ　ھاكىمبېگى　قوشۇق　قاتارلىق　يەرلىك　ئەمەلدار-بەگلەر　ۋە　يۇقىرى　تەبىقە　دىنىي　زاتلار　مەنچىڭ　سۇلالىسىنىڭ　جەنۇبىي　شىنجاڭنى　قايتۇرۇۋېلىش　ئۇرۇشلىرىدا　كۆرۈنەرلىك　تۆھپە　قوشتى　.　مەنچىڭ　سۇلالىسى　ھۆكۈمىتى　ئۇلارغا　يۈكسەك　شان-شۆھرەت　بەردى　.　پادىشاھ　چيەنلۇڭ　ئىمىن　خوجا　،　مىرزاھادى　،　غوجەش　قاتارلىق　ئۈچ　كىشىنىڭ　رەسىمىنى　سىزدۇرۇپ　،　خان　ئوردىسىدىكى　زىگۇاڭگې　سارىيىغا　ئاستۇردى　ھەم　ئۆزى　بۇ　ئۈچ　كىشىگە　ئاتاپ　ئايرىم-ئايرىم　ھالدا　بېغىشلىما　يازدى　:

[align=center]جەمەتىكى　تۇرپاندىن　،　بۇرۇنلا　توغرا　يول　تاپقان　،

ھەربىي　ئىشقا　ھەمدەم　بوپ　،　كۆپلىگەن　ھەسسە-كۈچ　قوشقان　.

ھال-ئەھۋالى　ئۇيغۇرنىڭ　بىر　ئوبدانلا　تونۇش　ئاڭا　،

تۆكەر　ئىچىدىكىنى　،　ساپ　ۋىجدانلىق　،　قەتئى　راسا　.

(　ئىمىن　خوجىغا　بېغىشلانغان　.　)　

توغرا　يول　تاپقانىدى　ئۇ　،　ئېلى　تىنچىغان　ھامان　،

ھەم　سۇلالىمىز　ئۈچۈن　خىزمەت　قىلغان　شۇندىن　بۇيان　.

ئۇيغۇر　ئىچىدە　كۆرۈنەرلىك　،　كۆڭلى　تۈز　ئەرباپ　ئۆزى　،

ئەل　قىلىش　ئۈچۈن　خوتەننى　،　يولغا　ئۇ　بولغان　راۋان　.

قالدى　قورشاۋ　ئىچىدە　ئۈچ　ئاي　شۇندا　گابۇشۇ　بىلەن　،

ئىستىھكام　ياساشتا　غەيرىتى　يۈكسەك　بولغان　.　　

(　مىرزاھادىغا　بېغىشلانغان　.　)　



داباجىنى　تۇتۇپ　بېرىپ　،　بىجا　قىلغاندى　پەرماننى　،

تىڭىرقاپ　قېلىپ　كېيىن　بىزنىڭ　قوشۇننى　قارشى　ئالغانىدى　.

قوشۇنىمىز　بىلەن　بىللە　قارا　سۇدا　قامالغان　ھەم　،

ئۇنىڭ　ئابرۇيى　بار　يۈكسەك　،　ھازىر　پايتەختتە　جاي　ئالدى　.　　

(　غوجەشكە　بېغىشلانغان　.　)[/align]　

(　ليۇزشاۋ　:　　ئۇيغۇر　تارىخى　　خەنزۇچە　،　　1-قىسىم　510-بەت　.　)　تارىخچى　ئالىم　موللا　مۇسا　سايرامى　تارىخى ھەمىدى دە　بۇ　ھەقتە　توختىلىپ　مۇنداق　دەيدۇ　:　خاقان　بۇ　ئالتە　جان　بەگنىڭ　)　مىرزاھادى　قاتارلىقلار　كۆزدە　تۇتۇلىدۇ　.　ئاپتور　(　سۈرىتىنى　قىلدۇرۇپ　،　ئۇششاق　تالدا　بىر　كاتتا　بۇتخانا　بىنا　قىلدۇرۇپ　،　ئۇلارنىڭ　سۈرەتلىرىنى　قويدۇرۇپ　: بۇ　بەگلەرنى　يەتتە　شەھەرنىڭ　ئىگىسى،　تەربىيىسىگەردارى　ۋە　ساقلىغۇچىسى　قىلىپ　مەنسەپ　بەردىم　.　بۇنىڭدىن　كېيىن　،　يەتتە　شەھەرگە　ئۆتكەن　مەنسەپدارلار　بۇ　بەگلەرنى　يوقلاپ　ئۆتسۇن　　دەپ　يارلىق　قىلغانىكەن　…　ھەر　قانداق　مەنسەپدار　ياكى　سودىگەر-مەيمەيچىلەر　بېيجىڭ　تەرەپتىن　كېلىپ　بۇ　بۇتخانا　بار　مەنزىلگە　يەتكەندە　،　ھامان　ئاتتىن　چۈشۈپ　ياكى　قونۇپ　،　ئۆز　ئادەت-رەسىمى　بويىچە　قەغەزلەرنى　كۆيدۈرۈپ　ۋە　بىر　نەچچە　قېتىم　باش　ئۇرۇپ　،　بۇ　سۈرەت-بۇتلاردىن　مەدەت-ياردەم　تىلەپ　،　ئاندىن　ئۆتىدىكەن　…　بۇ　بۇتخانىنى　　ئۇلۇغ　ئۆي　　دەپ　ئاتايدىكەن　.　بۇ　بەگلەرنىڭ　ئەۋلادىمۇ　>　بىزلەر　ئۇلۇغ　ئۆي　ئادەملىرىنىڭ　ئەۋلادىدىن　بولىمىز　<　دەپ　پەخىرلىنىپ　ماختىنىدىكەن　.　(　موللا　مۇسا　سايرامى　:　تارىخىي　ھەمىدى ، 　146-بەت　.　)

1759-يىلى　مەنچىڭ　سۇلالىسى　جۇڭغارلارنىڭ　توپىلىڭىنى　ۋە　چوڭ-كىچىك　خوجىلارنىڭ　توپىلىڭىنى　مەغلۇب　قېلىپ　،　شىنجاڭنى　ۋەتەن　قوينىغا　قايتۇرۇپ　كېلىپ　،　ئۆز　ھاكىمىيىتىنىڭ　ھۆكۈمرانلىقى　ئاستىغا　ئالغاندىن　كېيىن　،　ۋەتەننىڭ　بىرلىكىنى　قوغداش　،　بۆلۈنمىچىلىك　ھەرىكەتلىرىگە　قەتئىي　زەربە　بېرىشكە　باشتىن-ئاخىر　يۈكسەك　دەرىجىدە　ئەھمىيەت　بەردى　.　1765-يىلىدىكى　　ئۈچتۇرپان　قوزغىلىڭى،　1815-يىلىدىكى　زىياۋۇدن　توپىلىڭى،　1828-يىلىدىكى　جاھانگىر　خوجا　توپىلىڭى،　1830-يىلىدىكى　يۈسۈپ　خوجا　توپىلىڭى،　1847-يىلىدىكىيەتتە　خوجا　توپىلىڭى،　1857-يىلىدىكى　ۋەلىخان　تۆرە　توپىلىڭى، 1865-يىلىدىكى　ياقۇببەگ　تاجاۋۇزى　قاتارلىق　ۋەتەننىڭ　بىرلىكىگە　ئېغىر　خەۋپ　يەتكۈزگەن　ۋەقەلەرنى　تىنچىتىش　جەريانىدا　،　ۋەتەننىڭ　بىرلىكىنى　قوغداش　،　شىنجاڭنى　ۋەتەن　قوينىدىن　ئايرىپ　چىقىشقا　قارشى　تۇرۇش　ئۇرۇشلىرىدا　كۆرۈنەرلىك　خىزمەت　كۆرسەتكەن　يەرلىك　ئۇيغۇر　بەگ-ئەمەلدارلارغا　يۇقىرى　شان-شەرەپ　بەردى　.　بولۇپمۇ　جاھانگىر　خوجا　توپىلىڭىنى　تىنچىتىش　ۋەياقۇپبەگ　تاجاۋۇزىغا　قارشى　تۇرۇشتىن　ئىبارەت　ئاشۇ　تارىخىي　دەۋردىكى　خەۋپ　بىرقەدەر　زور　بولغان　ھايات-ماماتلىق　كەسكىن　كۈرەشلەردە　،　ئىرادىسى　مۇستەھكەم　،　تۆھپىسى　كۆرۈنەرلىك　بولغان　بىر　تۈركۈم　ئۇيغۇر　يۇقىرى　تەبىقە　كىشىلىرىگە　يۇقىرى　شان-شەرەپ　بېرىپ　،　ئۇلارنى　ئەتىۋارلىدى　،　بېيجىڭگە　كۆچۈرۈپ　كېلىپ　،　يۇقىرى　تەمىناتتىن　بەھرىمەن　قىلدى　.　1828-يىلى　6-ئاينىڭ　30-كۈنى　مەنچىڭ　پادىشاھى　داۋگۇاڭ　جاھانگىر　خوجا　توپىلىڭى　نى　تىنچىتىشتا　ئالاھىدە　خىزمەت　كۆرسەتكەن　40　كىشىنىڭ　رەسىمىنى　جۇڭنەنخەيدىكى　زىگۇاڭگې　زالىغا　سىزىشنى　بۇيرىدى　.　(　قەشقەر　ۋىلايىتى　تەزكىرىسى　.　86-بەت　)　بۇلارنىڭ　زوركۆپچىلىكى　ئۇيغۇر　بەگ　ئەمەلدارلار　ئىدى　.مەنچىڭ　سۇلالىسى　ھۆكۈمىتىنىڭ　جەنۇبىي　شىنجاڭنى　ۋەتەن　قوينىغا　قايتۇرۇپ　كېلىش　ۋە　ۋەتەننىڭ　بىرلىكىنى　قوغداش　كۈرەشلىرىدە　،　خىزمەت　كۆرسەتكەن　،　تەسلىم　بولغان　يۇقىرى　تەبىقە　ئۇيغۇر　كىشىلىرىنى　،　شۇنىڭ　بىلەن　بىرگە　،　بىر　تۈركۈم　قول　ھۈنەرۋەن　،　سەنئەتچىلەرنى　تۈركۈمگە　بۆلۈپ　،　بېيجىڭ　شەھىرىگە　ئەكىلىپ　ئورۇنلاشتۇرغانلىقى　توغرىسىدا　مۇنداق　تارىخىي　خاتىرىلەر　بار　:چيەنلۇڭنىڭ　24-يىلى　12-ئاينىڭ　10-كۈنى　(　1760-يىلى　1-ئاينىڭ　27-كۈنى)　　گەنسۇنىڭ　تەپتىشى　ۋۇداشەن　مۇشۇ　ئىش　توغرىسىدا　پادىشاھ　چيەنلۇڭغا　يازغان　مەخسۇس　مەلۇماتنامە　ھازىرمۇ　جۇڭگو　بىرىنچى　تارىخ ئارخىپلىرى ئىدارىسىداساقلانماقتا　.　بۇ　مەلۇماتنامىدە　مۇنداق　دېيىلگەن　:　　بۇ　يىل　12-ئاينىڭ　5-كۈنى　جىلىڭ　ۋە　ئۇلارنىڭ　داققالچىسى　سۇجۇغا　يالاپ　ئېلىپ　كەلگەن　ئاسىيلار　باشلىقىدىن　كاللىسى　ئېلىنغان　خوجا　جاھاننىڭ　ئائىلە　تەۋەسى　ۋە　ئۇرۇق-جەمەتى　بولۇپ　14　كىشى　،　بىللە　كەلگەن　ئايال　تۆت　كىشى　،　جەمئىي　18　كىشىنى　شۇئان　يول　خېتى　تارقىتىپ　بېرىپ　،　يول　ئۈستىدىكى　جايلارغا　ئۇقتۇرۇپ　،　يالاپ-مۇھاپىزەت　قىلىپ　ئاپىرىش　ئۈچۈن　ئىككى　نەپەر　ئەمەلدار　،　بىر　چەنزۇڭ　،　بىر　بازۇڭ　بىلەن　10　دىن　ئەسكەر　،　خىزمەتچى　بەلگىلەپ　،　12-ئاينىڭ　6-كۈنى　سۇجۇدىنبېيجىڭغا　يولغا　سالدىم　　.　جۇنجىچۇ　(　قارا　دىۋان　)　مەلۇماتلىرى　　،مىللەتلەر　تۈرى　،　2001-جىلد　.　　چيەنلۇڭنىڭ　26-يىلى　(　1671-يىلى　)　شىنجۇ　،　ئىمىن　خوجىلارنىڭ　مەلۇماتىدا　نەقىل　كەلتۈرۈلگەن　چيەنلۇڭنىڭ　يارلىقىدا　بۇ　ئەھۋال　تېخىمۇ　ئېنىق　ئېيتىلغان　.　ئەسلى　مەلۇمات　مۇنداق　:　يارلىققا　بىنائەن　شۇنى　مەلۇم　قىلىمىزكى　،　چيەنلۇڭنىڭ　26-يىلى　4-ئاينىڭ　71-كۈنى　،　قارا　دىۋاننىڭ　ئەۋەتكەن　خېتىنى　تاپشۇرۇپ　ئالدۇق　.　بۇنىڭدا　خاننىڭ　3-ئاينىڭ　5-كۈنىدىكى　يارلىقى　يەتكۈزۈلۈپ　:　خەيمىڭنىڭ　يازغان　مەلۇماتىدا　چوڭ　خوجا　بۇرھانىدىننىڭ　خوتۇنى　ئايشە　ئاغچىدىن　تۇغۇلغان　ئوغىلى　سامساقنى　ۋە　سامساقنىڭ　ئىنىكئانىسى　ئۇيغۇرئەختەر　بۇبى　ھەم　سامساقنى　باققان　ئۇيغۇر　پولات　سوپىنى　بىرلىكتە　بېيجىڭغا　يولغا　سالدۇق　،　دەپتۇ　.　چوڭ　خوجا　بۇرھانىدىننىڭ　ئوغلى　سامساق　گۆدەك　بالا　تۇرسا　،　ئۇنىڭ　قانداقمۇ　جىنايىتى　بولسۇن　؟　بېيجىڭغا　ئەۋەتىلگەن　بولسا　،　پەقەت　بېقىپ　ئۆستۈرۈلىدۇ　،　ھېچقانداق　جىنايەت ئارتىلمايدۇ　.　پولات　سوپى　ئۆزىنىڭ　ئىلگىرىكى　خوجايىنىنى　ياد　ئېتىپ　سامساقنى　باققانىكەن　،　ئۇنى　كەچۈرۈشكە　بولاتتى　.　بېيجىڭغا　ئەۋەتىلگەندىمۇ　،　ئۇنىڭغا　جىنايەت　ئارتىلمايدۇ　.　پەقەت　ئورۇنلاشتۇرۇپ　بېقىلىدۇ　،　خالاس　.　بۇنى　يۇڭگۇي　،　شىنجۇ　،　خەيمىڭلارغا　يەتكۈزۈڭلار　،　ئۇلار　بۇ　يارلىقتىن　پۈتۈن ئۇيغۇرلارنى　خەۋەردار　قىلسۇن　　دېيىلگەن　.　چيەنلۇڭنىڭ 25-يىلى　3-ئاينىڭ　17-كۈنى　(　1760-يىلى　5-ئاينىڭ　2-كۈنى　)　چيەنلۇڭ　خان　خوجا　جەمەتىنىڭ　قەبرىلىرىنى　مۇھاپىزەت　قىلىش　توغرىسىدا　چۈشۈرگەن　يارلىقىدا　مۇنداق　دېگەن　:　　قەشقەردىكى　خوجىلارنىڭ　مازارلىرىنى　ساقلاشقا　ئادەم　ئاجرىتىپ　بېرىلسۇن　،　بۇ　جايلارنى　ئوتۇن　كېسىش　ۋە　بۇل