ئىككىنچى باب
يايلاقتىن ئىمپېرىيىگىچە
يئقىنقى يىللاردىن بئرى، تىرىكلەر ئۆزىنىڭ مىللىي مەنبەسىگە ئالاھىدە قىزىقىشىقا باشلىدى. ئىلگىرىمۇ ھازىرقىدەك بولغان بولۇشى ناتايىن. ئوسمان ئىمپئرىيىسىدىكى كۆپ قىسىم دەۋرلەردە تىرىكلەرنىڭ ئاساسلىق يازغىنى ئوسمانىيە خانىدانلىقى ۋە دۆلىتىگە دائىر ئىدى. 19- ئەسىرنىڭ ئاخىرلىرىدا بىر قىسىم ئوسمان زىيالىيلىرى تىرىك تىل سىستئمىسىدىكى «قئرىنداش»لارغا قىزىقىشقا باشلىدى. بۇ «قئرىنداشلار» ئىراننىڭ غەربىي شىمالى ۋە كاۋكازدىن تارتىپ تىركىستانغىچە (بۇ يەر دەسلەپتە روسىيىنىڭ تەھدىتىگە ئۇچرىغان، ئۇزاق ئۆتمەي روسىيىنىڭ تىزگىنلىشىگە ئۆتكەن)، ھەتتا جۇڭگودىكى ئوتتۇرا ئاسىياغىچە سوزۇلغان كەڭ زئمىنغا تارقالغان. غەربىي ياۋروپانىڭ ئىلمىي تەتقىقات نەتىجىلىرىنىڭ تىرتكىسىدە، تىركىيىدىكى بەزى ئالىملارمۇ تىرىك مىللەتلىرىنى ۋە ئۇنىڭ تىل تارىخىنى تەتقىق قىلىشقا كىرىشتى.
مىللەتنىڭ مەنبەسى ئىستىدە ئىزدىنىش زامانىۋىي مىللەت ئئڭىنى كىچەيتىشنىڭ بىر تەركىبى قىسمى. ئەمما، بۇ تىرىكلەرنىڭ ئۆزگىچە ئۇسۇلى ئەمەس، ئەلۋەتتە. بىراق ئۇلارنىڭ بۇ تەتقىقاتى ئىلگىرى ئۆزىنىڭ ھۆكىمرانلىقىدا بولغان گرئكلار، سلاۋىيلار ۋە ئەرمەنلەرنىڭكىدىن كئيىنرەك باشلاندى. بۇ تەتقىقات قىيىنراق، چىنكى ئوسمان ئىمپئرىيىسى بىلەن ئىسلام دىنى تىرىك مىللەتلىرىنىڭ ئۆتمىشىنى پىتىنلەي يوشۇرۇپ قويدى. ھەتتا، ئوخشاش مۇسۇلمان بولغان ئەرەبلەر بىلەن پارىسلارمۇ تىرىكلەردىن بەكرەك ئۆزىنىڭ تئخىمۇ كۆپ مىللىي ئئڭىنى ساقلىماقتا. يەنى ئۇلار ئۆزىنىڭ ئەرەب ياكى پارس ئىكەنلىكىنى تونۇپ يەتكەن. تىرىكلەرنىڭ مىللىي ئئڭىنى ساقلىيالماسلىقىدىكى قىسمەن سەۋەب ئۇلارنىڭ يئزىق ۋە تىلدىكى ئۇسلۇبىدا، يەنى ئۇلارنىڭ تىل-ئەدەبىياتىدا ئەرەبچە ۋە پارىسچىدىن قوبۇل قىلىنغان نۇرغۇن سۆزلەر ۋە ئىپادىلەش شەكىللىرىنىڭ بولغانلىقىدا. مىللەتنىڭ مەنبەسى ئىستىدە ئىزدىنىش بىلەن بىرگە تئخىمۇ ئىخچام ۋە تىركىيە ئالاھىدىلىكىنى ھەقىقىي ئىپادىلەيدىغان مىللىي تىل ئىستىدىمۇ ئىزدىنىش بولۇۋاتىدۇ. ⑿تعٿئىسلاھاتىنىڭ باشلىنىشى توغرىسىدا، ئەسلى كىتابنىڭ 84-85- بەتلىرىگە قارالسۇن).
تىركىيە جۇمھۇرىيىتى ئوسمان ئىمپئرىيىسىنىڭ ئورنىنى ئالغاندىن كئيىن، تىرىك مىللەتلىرىنىڭ مەنبەسى ئىستىدىكى ئىزدىنىش داۋاملىشىۋەردى. بۇنىڭغا مۇستاپا كامالمۇ ئىلھام بەردى. چىنكى، ئۇ بۇ ئارقىلىق مىللەتنىڭ بىلىش ئئڭى بىلەن ئىتتىپاقلىق ئئڭىنى، ئۆزگىچىلىك بىلەن پەخىرلىنىش تۇيغۇسىنى كىچەيتمەكچى بولغان. شۇڭا غەلىتە ھەم قىلچە ئاساسسىز نەزەرىيەلەرمۇ مەيدان كەلدى. ⑿بؿنەزەرىيەلەر توغرىسىدا ئەسلى كىتابنىڭ 135- 136- بەتلىرىگە قارالسۇن) بۇ نەزەرىيەلەر مەلۇم ئىنىملەرنى پەيدا قىلدى. تىرىكلەرنىڭ ئۆز تارىخىغا بولغان قىزىقىشىنى كىچەيتىپلا قالماستىن، ئۆز تارىخىغا بولغان بىلىشىنىمۇ بئيىتتى. ھازىر، تەلىم-تەربىيە ئالغان تىرىكلەر ئوسمان ئىمپئرىيىسىنىڭ تارىخىنىلا ئەمەس، ئۇنىڭدىن ئىلگىرىكى ئىسلام تارىخىنى ۋە ئىسلامدىن ئاۋۋالقى تىرىكلەرنىڭ تارىخىنىمۇ بىلىدۇ.
تىرىكلەرنىڭ دەسلەپكى مەزگىلدىكى تارىخى خئلى مۇجمەل، يەنى بەزىلىرى ئەپسانە-رىۋايەتلەر ياكى توقۇلما ۋەقەلىكلەر ئاساسىدا رەتلەپ چىقىلغان. يئقىنقى زاماندىكى نەزەرىيە-تەلىماتلارنىمۇ ئىشەنچىلىك دەپ كەتكىلى بولمايدۇ. مەسىلەن، بەزى تارىخشۇناسلار تىرىكلەرنى ئۇرال-ئالتاي تىل تىركىمىنىڭ بىر تارمىقى دەپ قارايدۇ. ئەمما، ھازىرقى تىلشۇناسلار ئۇرال تىل گۇرۇپپىسى (فىنلاندىيە تىلى، ئئستونىيە تىلى، ۋئنگىر تىلى قاتارلىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ) بىلەن ئالتاي تىل گۇرۇپپىسى (تىرىك تىلى، موڭغۇل تىلى، مانجۇلارنىڭ تۇڭغۇز تىلى قاتارلىقلارنى، بەلكىم چاۋشيەن تىلىنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئئلىشى مۇمكىن) ئوتتۇرىسىدىكى باغلىنىش توغرىسىدا ئىلىمي دەلىل يوق دەپ قارايدۇ. يەنە كئلىپ ئالتاي تىللىرى ئارىسىدىكى مۇناسىۋەتمۇ ئانچە ئئنىق ئەمەس. ئەمما، بىر نۇقتا ناھايىتى ئئنىق، يەنى تىرىكلەر بىر مەھەل ئالتاي ئئرىقىنىڭ بىر قىسمى بولغان. ئالتاي ئىرقىغا تەۋەلەردىن موڭغۇللار، مانجۇلار، بۇلغارلار بار، ھونلارمۇ تەۋە بولۇشى مۇمكىن. تىرىكلەر ئەڭ دەسلەپتە بايقال كۆلىنىڭ جەنۇبىي چۆل-جەزىرىنىڭ شىمالىدىكى ھازىرقى موڭغۇلىيە ئەتراپلىرىدا پەيدا بولغان. جۇڭگولۇقلارنىڭ مىلادىيەيىدىن بۇرۇنقى 2000 يىل ئىلگىرىكى دەۋرىگە ئائىت تارىخىي ماتئرىياللىرىدا يايلاقتىكى كۆچمەن چارۋىچى قەبىلىلەردىن تەشكىللەنگەن، تىرىكلەر كۆپ سالماقنى ئىگىلىگەن بىر ئىتتىپاق (بۇنداق قەبىلىلەرنى جۇڭگولۇقلار ھون دەپ ئاتىغان) تىلغا ئئلىنغان. ھونلارنىڭ غەربتىكى تارمىقى موڭغۇللارنىڭ قوغلاپ چىقىرىشى بىلەن مىلادىيە 5- ئەسىردە ياۋروپادا پەيدا بولغان، غەربلىكلەر ئۇلارنى HUNS (ھونلار) دەپ ئاتىغان.
بەزى تىرىكلەر جەنۇبقا، بەزىلىرى غەربكە كۆچكەن. ئۇلار ھازىرقى تىركىستانغا كەلگەن، بۇ دۆلەت جۇڭگودىن غەربكە بئرىشتىكى يىپەك يولىغا جايلاشقان بولغاچقا، بىر مەھەل دەۋىر سىرگەن. ۋىزانتىيە ئىمپئرىيىسى پئرسىيە ئىمپئرىيىسىگە تاقابىل تۇرۇش ئىچىن، پايتەخت كونىستانتىنوپولدىن بۇ تىرىك دۆلىتىگە ئەلچىلەردىن ئولپان ئەۋەتكەن. بۇ ئارقىلىق ئۇلارنىڭ ياردىمىگە ئئرىشمەكچى بولغان. بۇ ئىش ئۇلارنىڭ ئەينى ۋاقىتتا قۇدرەتلىك ئىكەنلىكىنى چىشەندىرىپ بئرىدۇ. ئەمما، بۇ رايوندا تىرىكلەرنىڭ ئالاھىدىلىكى ساقلىنىپ قالدى. تىرىكلەر نئستورىئان دىنى، مانى ۋە بۇددا دىنىنىڭ تەسىرىگە ئۇچرىغان. ئەمما ئاساسلىقى ؟؟؟؟ دىنىغا ئئتىقاد قىلغان.
تىرىكلەر نەچچە يىز يىللىق تارىخىغا تەسىر كۆرسەتكەن ئىككى قىسمەتكە دۇچار بولغان. بىرى 7- ئەسىردە مۇسۇلمانلار بىلەن ئۇچرىشىشتىن باشلانغان. ئەرەبلەر 7- ئەسىردە ئىراننى بويسۇندۇرغاندىن كئيىن، مۇھەممەد ئەلەيھىسسالامنىڭ ئىسلام ئەقىدىلىرىنى ئوتتۇرا ئاسىيادىكى تىرىكلەر تۇرىدىغان رايون ئەتراپىغا ئئلىپ كىرگەن. ئارقىدىن بىر قىسىم تىرىكلەرمۇ مۇسۇلمانلار ھۆكىمرانلىق قىلىدىغان زئمىنغا كىرىپ، مۇسۇلمانغا ئايلانغان. 9- ئەسىر ۋە ئۇنىڭدىن كئيىن، تىرىك جەڭچىلىرى مۇسۇلمان ھۆكىمرانلارنىڭ قوشۇنىدا قۇل بولۇپ، ئىسلام دىنىغا كىرگەن. بەزىلەر مۇھىم ۋەزىپىلەرنى ئۆتىگەن. ئەمما، كۆپ ساندىكى تىرىكلەر ئارال دئڭىزىنىڭ شەرقىدىكى ئوتتۇرا ئاسىيادا كۆچمەن چارۋىچىلىق بىلەن ياشاپ 10-ئەسىرگە كەلگەندە، ئاندىن ئىسلام دىنىغا كىرگەن.
ئىسلام دىنى ئۇنىڭغا يئڭىدىن ئئتىقاد قىلغان تىرىكلەرنىڭ ئارىسىدا يئڭىچە رول ئوينىدى. ئىسلام دىنى ئئتىقاد شەكلى ياكى تار دىنىي ئەقىدە بولۇپلا قالماستىن، بەلكى يەنە تۇرمۇش ئۇسۇلىدۇر. نەزەرىيە جەھەتتىن ئالغاندا، ئۇ ئادەم بىلەن «ئاللاھ»نىڭ مۇناسىۋىتىنى، شۇنداقلا ئادەملەرنىڭ پىتكىل ئۆزئارا مۇناسىۋىتىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. قانۇن ۋە دۆلەت، جەمئىيەت ۋە مەدەنىيەت ھەم ئىسلام دىنى ئىستىگە قۇرۇلغان، ھەم ئىسلام دىنى ئارقىلىق كئڭەيگەن. سىنئىي مەزھىپىدىكلەر بىلەن ئۇچرىشىپ، ئىسلام تئئولوگلىرى بىلەن ياخشى مۇناسىۋەتنى ساقلىدى. ئۇلارنىڭ ئىچىدىكى ئەڭ گەۋدىلىكى سالجۇق باشچىلىقىدىكى تىرىك قەبىلىلىرىدۇر. ئۇلاردىن باشقا كۆپىنچىلىرى (ئادەتتە تىرىكمەنلەر دئيىلىدۇ) قەبىلە شەكلىدە كۆچمەن چارۋىچىلىق بىلەن ياشايدۇ. ئۇلار سودىگەلەر، مىستىتىسزىمچىلار ۋە «ئئتىقاد رئتسارلىرى» تەرغىب قىلغان ئسىلام غەيرىي ئەنئەنە مەزھىپىنىڭ تەسىرىگە ئۇچرىغان، ئارقىدىن يەنە ئىسلام دۆلىتىنىڭ چئگرىسىدا «جەڭچىلەر» («ئئتىقاد رئتسارلىرى») بىلەن بىر گەۋدىگە ئايلانغان. ئۇلار ئىراق بىلەن ئىراندىكى شىئە مەزھىپىدىكىلەرنىڭ تەسىرىنى چەتكە قاقمايدۇ. شۇنداقلا ئادەتتىكى مىسسىئونئرلار ۋە مىستىتسىزمچىلارنىڭ پەند-نەسىھەتلىرىگە قۇلاق سالىدۇ. ئەمما، ئۇلار ئەنئەنىۋى مىللىي دىنىنى ئەسلا ئۇنتۇغىنى يوق. ئىسلامنىڭ بۇ ئىككى ئامىلى تىركىيىنىڭ كئيىنكى تارىخىغا تەسىر كۆرسىتىدۇ.
9- ئەسىرگە كەلگەندە، ئىسلام خەلىپىسىنىڭ بىرلىككە كەلگەن زئمىنى پارچىلىنىشقا باشلىدى. 11- ئەسىرگە كەلگەندە، قەبىلە دۆلەتلىرىنىڭ تالاش-تارتىشى، سۇلالىلەرنىڭ ئالمىشىشى تىپەيلى، ئىسلام دۇنياسى قالايمىقانلاشتى. ئابرۇيلۇق باغداد خەلىپىسىنىڭ ھوقۇقىمۇ يوقالدى. سالجۇق قەبىلىلرى تەكلىپكە بىنائەن ھەم قورال كىچىگە تايىنىپ، ھازىرقى ئىرانغا كىرىشكە باشلايدۇ. 1055- يىلى، سالجۇقىيلار سەردارى تۇغلۇق بەگنىڭ باشچىلىقىدا باغدادنى تىزگىنگە ئالدى. ئۇ ئىسلام خەلىپىسىنى قوللاپ، ئۇنىڭ ئابرۇيىنى ئەسلىگە كەلتىرىپ بئرىدۇ. ئەمما، ھوقۇق تۇغلۇق بىلەن قول ئاستىدىكىلىرىنىڭ قولىدا بولۇپ، ئۇلارغا سۇلتان نامى بئرىلگەنىدى. بۇ ۋاقىتقا كەلگەندە، تىرىكلەر ئىسلام دىنىغا پىتىنلەي كىرىپلا قالماستىن، ئىسلام دىنىنىڭ ئەنئەنە تەرەپدارىدىكى سىنئىي مەزھىپىنى قۇتقۇزىۋالىدۇ. شۇنداقلا ئۆزلىرىمۇ قەدىمكى ئىسلام دۇنياسىنىڭ ئاساسلىق رايونى (تىگرىس-ئىفرات دەريا ۋادىسى ۋە ئىران)نىڭ ھۆكىمرانىغا ئايلىنىدۇ. باغدادتا تۇرغان تىركشۇناس مەھمۇد قەشقىرى 1074- يىلى تىزگەن لۇغىتىدە مۇھەممەد ئەلەيھىسسالامنىڭ مۇنداق بىر ھەدىسىنى (ئئنىقكى، كئيىنكىلەر توقۇپ چىقارغان) بايان قىلغان: «ئاللاھ» مۇنداق دەيدۇ: «مئنىڭ شەرقتە تىرىك دئيىلىغان بەندىلىرىم بار. كىمكى غەزىپىمنى كەلتىرسە، ئۇنى تىرىكلەرنىڭ قولىغا قاراتقۇزۇۋئتىمەن». ئۇ يەنە بۇ تىرىكلەرنىڭ باشقا مىللەتلەردىن ئىستىن بولغانلىقى ئىچىن، «ئاللاھ»نىڭ ئۇلارغا نام ئاتا قىلغانلىقىنى چىشىندىرىدۇ، دەپ يازغان. بۇ گەپلەر راستتىنلا مەھمۇد قەشقىرى ئئيتقاندەك تىرىكلەرنىڭ «مۇھەممەد ئەلەيھىسسالام» ۋە «ئاللاھ» بىلەن بىۋاسىتە مۇناسىۋىتى بار-يوقلىقىنى بىلدىرەمدۇ، بىلدىرمەمدۇ؟ بۇنى قويۇپ تۇرايلى. ئەمما، بۇ گەپ ئىسلام دىنىنىڭ تىرىكلەر تۇرمۇشىنىڭ بىر قىسمىغا ئايلانغانلىقىنى چىشەندىرىپ بئرىدۇ.
تىرىكلەرنىڭ تەقدىرىنى بەلگىلىگەن ئىككىنچى ئىش ۋىزانتىيە ئىمپئرىيىسى بىلەن بولغان توقۇنۇشتۇر. سالجۇق قەبىلىلىرىنىڭ سەردارى تىرىكمەنلەرگە تايىنىپ جەڭ قىلاتتى. تىرىكمەنلەر بولسا ئىسلام دۆلتىتىنىڭ چئگرىسىدىكى مۇسۇلمان ئەمەسلەر بىلەن «ئئتىقاد رئتسارلىرى»دەك جەڭ قىلاتتى. ئۇلار ئىچىن شىمالغا قارىغاندا كئلىماتى ئىسسىق مئسوپوتامىيە تىزلەڭلىكى ياخشىراق ئىدى. شۇڭا تىرىكمەن رئتسارلىرى ھازىرقى تىركىيىنىڭ شەرقىدىكى ۋىزانتىيە زئمىنلىرىغا تاجاۋۇز قىلىشقا باشلايدۇ. ئۇلار ۋىزانتىيە ئىمپئرىيىسىنىڭ ھوقۇق تالىشىش ئىچىدە تۇرۇۋاتقانلىقىنى، ئەھۋالنىڭ بارغانسئرى يامانلىشىۋاتقانلىقىنى بايقايدۇ. رىم ئىمپرىيىسنىڭ كۆرەڭ ئەۋلادلىرى 10- ئەسىردە ئادرىئاتئك دئڭىزىدىن سىرىيە چئگرىسىغىچە، ياۋروپادىن ئاسىياغىچە سوزۇلغان، گىللەنگەن چوڭ ئىمپئرىيىگە ھۆكىمرانلىق قىلىدۇ. ئەمما ئۇنىڭدىن كئيىن، ئىمپئرىيە كىنسئرى خارابلىشىدۇ. ئۇنىڭ ئىستىگە ئىمپئرىيە ھۆكىمرانلىقىدىكى شەرقتىكى مىللەتلەرنىڭ نارازلىقى قوشۇلۇپ، «ئئتىقاد رئتسارلىرى»غا بولغان قارشىلىق ئاجىزلايدۇ، بولۇپمۇ ئەرمىنىدىكى مىللەتلەرنىڭ نارازىلىقى كىچلىك بولۇپ، بۇ رايوننىڭ ۋىزانتىيىگە بۆلىپ بئرىلگىنىگە ئۇزاق بولمىغانىدى. 11- ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىغا كەلگەندە، تىرىك ھۇجۇمچىلىرى ھازىرقى تىركىيىنىڭ يئرىمىدىن كۆپرەك زئمىنغا، ھئچ بولمىغاندا كونياغا (ۋىزانتىيە دەۋىرىدىكى ئايكونئىم) سىڭىپ كىرىدۇ. بۇ ھۇجۇمدا سالجۇقلارنىڭ زئمىنى غەربىي شىمالغا كئڭىيىدۇ. سالجۇقىيلارنىڭ سۇلتانى سىرىيىگە ئۇدۇل كىرىپ، ئارقىدىن مىسىرغا يىرىش قىلماقچى بولىدۇ. ئەمما، تىرىكمەنلەرنى تىزگىنلەش ئىچىن قوشۇننىڭ ئىلگىرىلىشى توختىتىلىدۇ. تۇغلۇقنىڭ ۋارىسى سۇلتان ئالىپ ئارسلان شىمالدا ئۇرۇش قىلماقچى بولىدۇ. 1071- يىلى ئۇ ۋان كۆلى ئەتراپىدىكى مانزىكارت جئڭىدە دومان IV (پادىشاھ ئاۋگىنىس) باشچىلىقىدىكى ۋىزانتىيە قوشۇنىنى تارمار قىلىدۇ.
مازىكارت جئڭىدە ۋىزانتىيىنىڭ ئاسىيادىكى مۇداپىئە كىچى ۋەيران قىلىنىپ، تىرىكلەر ئاناتولىيىگە تئخىمۇ سىڭىپ كىرىشكە يول ئئچىلىدۇ. تىرىكمەن رئتسارلىرى سالجۇق سۇلتانلىرىنىڭ باشقۇرۇشىغا بوي بەرمەي، ھۇجۇم قىلىش دائىرىسىنى ئئگىي دئڭىزى بىلەن مارمالا دئڭىز قىرغاقلىرىغىچە كئڭەيتىدۇ. تىرىكلەر ئاۋۋال يئزىلارنى ئىگىلەپ، ۋىزانتىيىدىكى شەھەرلەر ئارىسىدىكى قاتناشقا تەھدىت سئلىپ، ۋىزانتىيىنىڭ مەمۇرىي باشقۇرۇشىنى ئاجىزلىتىدۇ. تىرىكلەرنى گرئكلار قارشى ئالاتتى. چۈنكى گرىكلار ۋىزانتىيىنىڭ ئېغىر ئالۋان-ياساقلىرىدىن ۋە دىنىي جەمئىيەتلەرنىڭ تىزگىنلىشىدىن ناھايىتى نارازى ئىدى. تىرىكلەرنىڭ ئاناتولىيىگە كۆپلەپ كىرىشىگە ئەگىشىپ، بۇ يەردىكى شەھەر-بازارلارمۇ تەدرىجىي تىركلەرنىڭ تەسىر دائىرىسىگە كىرىدۇ. غەربكە بۇنداق كئڭىيىش نەتىجىسىدە يەككە، تەشكىللىك تىركلەر ئىتتىپاقى شەكىللەنمەستىن، بەلكى ھازىرقى تىرىكلەرنىڭ زئمىنىنىڭ چئگرىلىرىدىكى كەڭ زئمىنلاردا ئۆز ئالدىغا ھاكىمىيەت تۇتقان كۆچمەن چارۋىچى قەبىلىلەر ۋە ئئتىقاد رئتسارلىرى توپى (ئۆمرى ئۇزۇن بولمىغان، ئاناتولىيىدىكى ئەسلىدىكى ئاھالىلەر بىلەن قوشۇلۇپ كەتكەن دەسلەپكى پادىشاھلىق) پەيدا بولغان.
باش كۆتىرىپ چىققان، ئەمما بىخ ھالىتىدە تۇرۇۋاتقان تىرىكلەر ئىتتىپاقىدىكى دۆلەتلەر ئىچىدە، سالجۇقىيلار سەردارى سۇلايمان باشچىلىقىدىكى پادىشاھلىق 11- ئەسىرنىڭ 80- يىللىرىدا بىر مەھەل دەۋىر سىرگەن. سۇلايمان ۋىزانتىيە پادىشاھى ئالئكيۇس بىلەن تىزگەن شەرتنامىگە ئاساسەن، كونستانتىنوپولدىن يىراق بولمىغان ئىزنىك (نىكاي)نى ئۆزىنىڭ پايتەختى قىلىدۇ. ئاناتولىيە ئارقىلىق ئىرۇسالىمغا بارىدىغان يولغىمۇ تەھدىت سئلىپ تۇرىدۇ. تىرىكمەنلەر بۇ يەرگە ئىزلىكسىز ئئقىپ كئلىپ، تىرىكلىشىشكە باشلايدۇ. ئىسلام ئئتىقادىنى قوغدايدىغان تىرىك رئتسارلىرى كىنسئرى خارابلىشىۋاتقان ۋىزانتىيە ئىمپئرىيىسى بىلەن تىركىشىش ۋەزىيتىنى شەكىللەندىرىدۇ.
تىرىكلەرنىڭ ئىزلىكسىز ئئقىپ كىرىشى نەتىجىسىدە، ۋىزانتىيە تاقابىل تۇرۇشقا مەجبۇر بولىدۇ. پادىشاھ ئالئكيۇس شەرقتىكى بۇ «مۇسۇلمان ياۋايىلار»غا تاقابىل تۇرۇش ئىچىن غەربتىكى «ناسارا ياۋايىلىرى»دىن ياردەم سوراشقا مەجبۇر بولىدۇ.
شۇنىڭ بىلەن ئەھلىسەلىپنىڭ تۇنجى قئتىملىق شەرققە يىرىش قىلىشى باشلىنىدۇ. 1097- يىلى ئەھلىسەلىپ قوشۇنى ئىزنىكنى بوسۇندۇرۇپ، ئۇنى ئالئكيۇسقا قايتۇرۇپ بئرىدۇ. باشقا شەھەرلەرمۇ ئاشۇنداق بولىدۇ. تىرىكلەر چئكىندىرىلگەچكە، ۋىزانتىيە 3\1 قىسىم رايوننى قايتىدىن تىزگىنگە ئالىدۇ. ئەمما، تىرىكلەر بۇنىڭ بىلەنلا كەتمەيدۇ. سالجۇقىيلارنىڭ بىر سەردارى 1147- يىلى ئەھلىسەلىپنىڭ 2- قئتىملىق شەرققە يىرىش قىلىشىنى تارمار قىلىدۇ. گەرچە تىرىكلەر ئىزنىكىنى شۇنداقلا، ئىلگىرى ئىگىلىگەن غەربتىكى زئمىنلارنى قايتۇرۇۋالالمىغان بولسىمۇ، ئەمما ئاناتولىيە ئئگىزلىكىنىڭ ئوتتۇرا قىسمىنى ساقلاپ قالىدۇ ھەم بۇ يەردە «رۇم سۇلتانلىقى»نى قۇرىدۇ. «رۇم»نىڭ مەنىسى «رىم» ياكى «رىملىقلار»، ئەمما ئەينى ۋاقىتتا بۇ سۆز گرئكچە ياكى ۋىزانتىيە تىلىچە مەنىگە ئىگە ئىدى. چىنكى، كونىستانتىنوپولنى بازا قىلغان بۇ شەرق ئىمپئرىيىسى ئۆزىنى رىم دۆلىتى دەپ قاراپ كەلگەنىدى. رۇم سۇلتانلىقى باشقا تىرىك خەلىپىلىكلىرىدىن، بولۇپمۇ دانىشمەنلەر خەلىپىلىكىدىن بەكرەك مۇقىم بولغان، كونيا پايتەخت قىلىنغان.
12- ئەسرىنىڭ ئاخىرى، 13- ئەسىرنىڭ باشلىرىدا سالجۇقىيلارنىڭ بۇ رۇم سۇلتانلىقى تەدرىجىي گىللىنىپ، 1230- يىللىرى ئەتراپىدا تولۇق گىللىنىش مەزگىلىگە كىرىدۇ. ئۇ ئاناتولىيە ئئگىزلىكىنىڭ ئوتتۇرا قىسمىنى تىزگىنلەپ، ئاناتولىيىدىكى كىچىنى تەڭپۇڭلاشتۇرىدۇ. بۇ خىل تەڭپۇڭلۇق تىپەيلى، سالجۇقىيلار دۆلىتى نىكاي بىلەن ترابسۇن قاتارلىق ۋىزانتىيىدىكى بەگلىكلەرنىڭ قورشاۋىدا تەرەققىي قىلىدۇ. (1204- يىلى، ئەھلىسەلىپنىڭ 4- قئتىمىق شەرققە يىرىش قىلىشىدا لاتىن مىللەتلىرى ۋىزانتىيىلىكلەرنى كونىستانتىنوپولدىن قوغلاپ چىقارغان). ئەرمىنىيىمۇ قايتىدىن باش كۆتىرىدۇ. سالجۇقىيلار بۇزۇشنىلا بىلىدىغان، ئۇرۇشخۇمار خەلق دەپ كەمسىتىلپ كەلگەنىدى. ئەمما ھازىر كىشىلەر ئۇلارنىڭ تارىختا خئلى يۇقىرى مەدەنىيەت سەۋىيىسىگە يەتكەنلىكىنى ئئتىراپ قىلدى. ھازىر ئاناتولىيىنىڭ ئوتتۇرا قىسىم رايونلىرىدا ھئلىھەم سالجۇقىيلارنىڭ ئىزلىرىنى (ئۇلار ياسىغان يوللار، نەپس تاش كۆۋرىكلەر، سوكدا كارۋانلىرى تورى، مەسجىد، مەدرىس، مۇداپىئە قورغانلىرى ۋەھاكازالار) ئۇچراتقىلى بولىدۇ.
ئۇلار «قويۇن» ياكى «ئۇسسۇل» شەكلىدىكى (ئۇلار دىنىي مۇراسىم ئۆتكىزگەندە بەزىدە تئز ئايلىنىدۇ، بەزىدە سەكرەيدۇ، شۇڭا شۇنداق ئاتالغان. –‿خەنزذحعغؿتەرجعمؿقىلغۇچىدىن) ئىسلام زاھىدى دەپ ئاتالغان.
گەرچە تىرىكمەنلەر ئوتتۇرا ئاسىيادىن ئاناتولىيىدىكى سالجۇقىيلار زئمىنغا كەلگەن بولسىمۇ، ئەمما 1100- يىللىرى ئەتراپىدا تۇنجى قئتىملىق سىڭىپ كىرىش دولقۇنى كۆتىرىلدى. رۇم سۇلتانلىقى قۇرۇلغاندىن كئيىن، كۆچمەن چارۋىچى قەبىلىلەرنى باشقۇرۇش بىلەن بىرگە، ئۇلارنىڭ «ئئتىقاد رئتسارلىرى» ئالاھىدىلىكىدىن پايدىلاندى. 13- ئەسىرنىڭ ئاخىرىغا كەلگەندە، تىرىكلەرنىڭ ئاناتولىيىگە سىڭىپ كىرىشىدە يەنە يئڭى دولقۇن كۆتىرىلدى. رۇم سۇلتانلىقىغا چىشكەن ئاپەت ئەكسىچە پۇرسەتكە ئايلاندى. موڭغۇللار ھۇجۇم قىلغاندا ھەمىشە ئاناتولىيىدىن ئەگىپ ئۆتەتتى. ئەمما 1243- يىلى ئۇلار كوسساداغدىكى ئۇرۇشتا رۇم سۇلتانلىقىدىكى سالجۇقىيلارنى تارمار قىلىدۇ. سالجۇقىيلار خانىدانلىقى 1303- يىلىغىچە پۇت تىرەپ تۇرغان بولسىمۇ ئەسلىگە كئلەلمەيدۇ. موڭغۇللار ئاناتولىيىگە بىۋاسىتە ھۆكىمرانلىق قىلىشنى ئەمەس، بەلكى ئۇنىڭ ئۆزىگە بەيئەت بولۇپ ئولپان تاپشۇرۇشىنى خالايتتى. ئۇلار ئىرانغا قىزىقىدىغان بولۇپ، ئۇ يەردىكى بىر موڭغۇل خانىدانلىقى ئىسلام دىنىنى قوبۇل قىلغان ھەم موڭغۇللارنىڭ 2- خانى (يەنى يىەنشىزۇ قۇبلاي –‿خەنزذحعغؿتەرجعمؿقىلغۇچىدىن)نىڭ ھۆكىمرانلىقىدا بولغان، ئاناتولىيە موڭغۇل خانى قۇبلاي ئىمپئرىيىسىنىڭ ئالدىنقى سئپى بولغان.
موڭغۇللارنىڭ تىرىك سالجۇقىيلىرىنىڭ رۇم سۇلتانلىقىغا بولغان زەربىسى تىپەيلى ئاناتولىيە تئخىمۇ تىرىكلەشكەن. بۇنىڭدا ئىككى ئامىل بار، بىرى، تىرىك قەبىلىلىرىنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيادىن ئاناتولىيىگە كۆچىشىدە يئڭى دولقۇن كۆتىرىلدى. ئۇلار بۇ يەرگە موڭغۇللارغا قوغلاندى بولۇش سەۋەبىدىن ۋە موڭغۇللارغا ئەگىشىپ كەلگەن. يەنە بىرى، سالجۇقىيلار دۆلىتىنىڭ مەركەز بولغان تىزگىنلەش ئىقتىدارى ئاجىزلىغاچقا، كىچى تەدرىجىي ھالدا سىرتقا چئچىلىشقا باشلايدۇ. تىرىك بەگلىكلىرى ۋە خەلىپىلىكلىرى سالجۇقىيلارنىڭ تىزگىنىدە بولۇشنى خالىماي، ئۆز ئالدىغا ئىش قىلىشقا باشلايدۇ. ۋىزانتىيە چئگرىسىدىكى بەگلىكلەر ياكى خەلىپىلىكلەر مۇسۇلمان ئەمەسلەرگە قاتتىق زەربە بئرىشكە باشلايدۇ. ئىش ئاددىيلىشىدۇ، چىنكى ۋىزانتىيە ئىمپئرىيىسى 1261- يىلى پايتەخت كونىستانتىنوپولنى قايتۇرۇۋالغاندىن كئيىن، ئاساسلىق ھەربىي كىچىنى غەربتىكى لاتىن مىللەتلىرىگە تاقابىل تۇرۇشقا قارىتىدۇ. «ئئتىقاد رئتسارلىرى» روھى قايتىدىن نامايەن بولىدۇ. تىرىكلەر ئاناتولىيىنىڭ غەربىدىكى رايونلارنى قايتىدىن ئىگىلەيدۇ. پەقەت ۋىزانتىيىدىكى بىر نەچچە شەھەرلا قالىدۇ.
بۇ مەزگىلدىن كئيىن، ئاناتولىيىنىڭ قىياپىتى بارغانسئرى تىرىكلىشىدۇ.
ۋىزانتىيىلىكلەرنىڭ قولىدىن تارتىۋىلىنغان رايونلارلا ئەمەس، پىتكىل ئئگىزلىك شۇنداق بولىدۇ. سالجۇق سۇلتانلىقىدىكى ئىرىقلار ئارىلىشپ كەتكەن. شەھەر-بازارلاردىكى رئتسارلار، مەمۇرى ئەمەلدارلار ۋە قول ھىنەرۋەنچىلەر، يايلاقتىكى كۆچمەن چارۋىچىلارمۇ تىرىك ئىدى. ئەمما سودا سئتىق گرئكلار، ئەرمەنلەر ۋە يەھۇدىيلارنىڭ قولىدا ئىدى. دئھقانلارنىڭ بىر قىسىمى تىرىك، كۆپ قىسىمى بولسا گرئكلار، يەنى ناسارالار ئىدى. ئەمما، ئاناتولىيە ئئگىزلىكىنڭ ئوتتۇرا ۋە شەرقىدىكى نۇرغۇن گرئكلار گرئكلىشىش ۋە ناسارالىشىش دەرىجىسىدىن ئالغاندا، ناھايىتى يىزە (ئئگىي دئڭىز بويلىرىدىكى گئرىكلاردىنمۇ بەكرەك يىزە) ئىدى. ئاناتولىيىنىڭ يئقىنقى مىڭ يىلدىن بئرى مەدەنىي كىشىلەر تۇرغان جاي ئىكەنلىكىنى ئىسپاتلايدىغان ئارخئولوگىيىلىك يئڭى بايقاشلار ئىزلىكسىز بولۇۋاتىدۇ. ھازىر تىرىكلەر كۆپىنچە ھاللاردا مەلۇم خىل بىۋاستە سئزىمگە تايىنىپ، خىتتىلار، فىرىگىيىلىكلەر قاتارلىقلارنى ئاتا-بوۋىمىز دەپ قارايدۇ. شۇڭا كىشىلەر بۇ قەدىمكى مىللەتلەر قەدىمقى رىم ئىمپئرىيىسى ۋە ئۇنىڭ شەرقتىكى ۋارىسى بولغان ۋىزانتىيە ئىمپئرىيىسىدىكى كىشىلەر ئارىسغا قوشۇلۇپ كەتكەن دەپ پەرەز قىلىشىدۇ. ۋىزانتىيە ئىمپئرىيىسىنىڭ ئەنئەنىۋى زاھىدلارچە ھۆكىمرانلىقى خەلقنىڭ، بولۇپمۇ شەرقلىقلەرنىڭ دىتىغا ياقمايدۇ. كىشىلەر بەزىدە گرئتسىيىدىكى پراۋوسلاۋىيە دىنىغا قارىغاندا ئىسلام دىنىنىڭ بەكرەك جەلىپكار ئىكەنلىكىنى، مۇسۇلمانلارغا بەيئەت بولغاندا، مىسسىئونىرلارنىڭ ئالۋان-ياساقلىرىدىن قۇتۇلغىلى بولىدىغانلىقىنى بايقايدۇ. ئىسلاملىشىش ۋە تىرىكلىشىش بىر جەرياننىڭ ئىككى تەرىپىدۇر.
13 - ئەسىرىنىڭ ئاخىرى ۋە 14- ئەسىردە تىرىكلەرنىڭ مال-مىلىكلەرنى مۇسادىرە قىلىش تەدبىرى ۋە باج تىزىمى گرئتسىيىدە دىنى جەمئىيەتنىڭ ئەڭ باي رايونى بولغان ئاناتولىيىنىڭ پارچىلىنىىشىنى تئزلىتىدۇ. مۇسۇلمانلار بىردىنلا كۆپەيگەندەك بولىدۇ. كىنسئرى تەرەققىي قىلىۋاتقان مئغلىۋىس مەدرسى ئالاھىدە چاقىرىق قىلىش كىچىگە ئىگە بولىدۇ. ئادەتتىكى پۇقرالار ئەمەس، بەزىدە ھەتتا گرئك مىسسىئونئرلىرى، راھىبلىرى، يەھۇدىي مىسسىئونئرلىرىمۇ ئىسلام دىنىغا كىرىدۇ. ناسارالار بىلەن مۇسۇلمانلار چئگرىسىدىكى مىللەتلەر ئارىلاش ئولتۇرغان بولغاچقا، مىللەتلەر ئارا قۇدا بولۇش كىچىيىدۇ. 14- ئەسىردە ھەتتا ۋىزانتىيە پادىشاھىمۇ تىرىك شاھزادىسىنى كىيئوغۇل قىلىدۇ. نەتىجىدە ئىسلام دىنىنىڭ كىچى زورىيىپ، خرىستىئان دىنىنىڭ تەسىرى ئاجىزلايدۇ. ئەمما، ئۇنىڭ تەسىرى ئاناتولىيىدىن پىتىنلەي يوقىلىپ كەتمەيدۇ. سىرتتىن كەلگەن تىرىكلەر ۋە يەرلىك ئاھالىلەرنىڭ قوشۇلىشى تىپەيلى، تىرىكلەرنىڭ سانى بارغانسئرى كۆپىيىدۇ.
ئاناتولىيىنىڭ غەربىي شىمالىدىكى كىچىك شەھەر سوخۇت (ھازىرقى ئەسكىشەھەرنىڭ شىمالىدا)نى مەركەز قىلغان بىر كىچىك خەلىپىلىك ئۆزىنى رۇم سۇلتانلىقىنىڭ ۋارىسى دەپ ئاتايدۇ. ئۇ ھەرگىزمۇ ئەڭ چوڭ ياكى ئەڭ قۇدرەتلىك خەلىپىلىك ئەمەس، ئەمما تىرىكلەر ھۆكىمرانلىقىدىكى ئەڭ چوڭ دۆلەت، تارىخىدىكى ئەڭ قۇدرەتلىك ئىسلام ئىمپئرىيىسى ئاشۇ كىچىك بەگلىكتىن تەرەققىي قىلغان. 13- ئەسىرنىڭ 90- يىللىرىدا، ئۇنىڭ ھۆكىمرانى، ئوسمان بولغان، خانىدانلىقنىڭ نامىمۇ ‿تىرعكلەؿخانىدانلىقى «ئوسمانلى» غەربلىكلەر «ئوسمانىيە» دەپ ئاتىغان ‿شذنعڭدعٿكەلگەن. رىۋايەت قىلىنىشىچە، ئوسمانىيلار بىر قەبىلىدىن كەلگەن. بىر توپ چەۋەندازلار شەرقتىن سالجۇقىيلار زئمىنىغا كەلگەن ھەم بىر قئتىملىق مۇھىم ئۇرۇشتا سالجۇقىيلارغا ياردەم بەرگەن، شۇ سەۋەبتىن ئۇلارغا سوخوت ئەتراپىدىكى رايون سۇيۇرغال قىلىپ بئرىلگەن. كىشىلەر بۇ قاراشقا قوشۇلىدۇ. ئوسمان ئىمپئرىيىسىنىڭ يىلنامىلىرىدە ئوسمانىيلار ئىچىن ئئسىلزادىلەر نەسەبنامىسى ئويدۇرۇپ چىقىرىلغان ھەم ئۇلارنىڭ تارىخىنى ئوتتۇرا ئاسىيادىكى ئوغۇز تىرىكلىرىدىن تارتىپ «نوھ» ئەلەيھىسسالامغىچە سىرىشتىرگىلى بولىدۇ، دئيىلگەن. بۇ تارىخنى يەنە ئالدىغىراق سىرسەك «ئادەم» ئەلايھىسسالام دەۋرىگىچە بارىدۇ.
گەرچە ئوسمانىيلار ئىپتىدائىي قەبىلىدىن كئلىپ چىققان بولسىمۇ، ئەمما ئوسمانىيىنىڭ قۇدرەت تئپىشى قەبىلىنىڭ «نەسلى»نىڭ ياخشلىقىدىن ئەمەس، بۇنىڭدا دىنىي، ھەربىي، سىياسى سەۋەبلەر بار. ئوسمانىيە ۋىزانتىيە ئىمپئرىيىسىنىڭ چئگرىسىغا جايلاشقان بولۇپ، بارلىق خەلىپىلىكلەرنىڭ ئىچىدە شۇلا كونىستانتىنوپولغا ئەڭ يئقىن ئىدى. ئۇ «ئئتىقاد رئتسارلىرى»نى تىركىيىنىڭ ئوتتۇرا قىسمىدىن ئۆزىگە تارتىدۇ ھەم ئۇلارنىڭ دىن تارقىتىشىغا ، بۇلاڭ-تالاڭ قىلىشىغا ياردەملىشىدۇ. ئۇ ئوسمان ھايات چئغىدا «ئئتىقاد رئتسارلىرى» دۆلىتىگە ئايلىنىدۇ. مەلۇم بىر جايدىكى يادنامىدە ئوسمان «ئئتىقاد رئتسارلىرى»نىڭ سۇلتانى دەپ ئاتالغان. 1400- يىللىرى ئەتراپىدا ئوسمانىيە يىلنامىسىنى تىزگەن بىر تارىخشۇناس خانىدانلىقىتىكى چوڭ ئىشلارنى يازغاندا، مۇنداق دئگەن: ئئتىقاد رئتسارلىرى «ئاللاھ»نىڭ دىنىنى تارقىتىدىغان قۇرال، كىشىلىك دۇنيادىكى تىرلىك دىنلاردىن ئىپلاسلىقلارنى تازىلايدىغان «ئاللاھ»نىڭ چاكىرى. ئئتىقاد رئتسارلىرى «ئاللاھ»نىڭ قولىدىكى قىلىچ ...) ئوسمان خەلىپىلىكىمۇ تىرىكلەرنىڭ مەركىزى رايونلىرىدىن ئەنئەنىۋى تئئولوگلار، دىنىي قول ھىنەرۋەنلەر ۋە ياكى قول ھىنەرۋەن قئرىنداشلار تەشكىلاتى، ئىسلام زاھىدلىرى ۋە يات دىن مىسسىئونئرلىرىنى قوبۇل قىلىغان. بۇلار بۇ خەلىپىلىكنىڭ ئىجتىمائىي تەشكىلاتلىرىنى كىچەيتىشكە پايدىلىق بولغان.
ئوسمان خەلىپىلىكى كئڭەيمىچىلىك قىلىش ئارقىلىق يئرىم ئەسىردىن كئيىن، ياۋروپاغىچە كئڭەيگەن ئىمپئرىيىگە ئايلىنىدۇ. يەر - زئمىنلار ئئچىلىپلا قالماستىن، مەمۇرىي ئورگانلارمۇ قۇرۇلىدۇ. دەسلەپتە كئڭىيىش ئاستا بولىدۇ. ئوسمانىيىنىڭ ۋارىسى ئورخان (?1324-?1362- يىلىغىچە تەختتە ئولتۇغان) 1362- يىلى ۋىزانتىيىدىكى مۇھىم بازار بۇرسا (بۇسسا)نى ئىشغال قىلىپ، پايتەخت قىلىدۇ. ئارىدىن بىر نەچچە يىل ئۆتكەندە، ئىزنىك (نىكاي) بىلەن ئىزمىت (نىكومئديە) ئوسمانىيلارنىڭ قولىغا چىشىدۇ. ئۇلار مارمالا دئڭىز قىرغىقىغا بارغاندىن كئيىن، بوغۇزدىن ئۆتىپ ياۋروپاغا كىرىدۇ. ئۇلار كۆرگەنلىكى نەرسىنى ياقتۇرىدۇ. 1354- يىلى ئۇلار داردانئل بوغۇزىدىن ئۆتىپ، شۇ يەردە قالىدۇ ھەم گاللىپولدا مۇستەھكەم بازا قۇرىدۇ. دىققەت قىلىشقا تئگىشلىكى شۇكى، ئوسمانىيلار شۇ يىلى شەرققە كئڭىيىدۇ ھەم تىركىيە زئمىنىغا سىڭىپ كىرىپ، ئەنقەرەنى تىزگىنىگە ئالىدۇ. ئوسمان ئىمپئرىيىسىنىڭ تەرەققىيات يىزلىنىشى سائەت ماياتنىكىدەك بىر غەربكە، بىر شەرققە بولىدۇ، ئەمما غەربكە قاراپ تەرەققىي قىلىش ئاساسىي ئورۇندا تۇرىدۇ. بۇ بىر تەرەپتىن جۇغراپىيىلىك مۇھىت ۋە پۇرسەتتىن بولسا، يەنە بىر تەرەپتىن ئىمپئرىيىنىڭ مەنبەسى بىلەن –«ظظتعقارظتسارلعرع»غ تايىنىپ جاھان ئالغانلىقى بىلەن مۇناسىۋەتلىك.
ئورخاننىڭ ۋارىسى مۇراد I (تەختتە ئولتۇرغان مەزگىلى (?1362-1389- يىل) ھۆكىمرانلىق قىلغان مەزگىلدە بالقان يئرىم ئارىلىنى ئىستئلا قىلىش داۋاملىشىدۇ. ئەمما، «ئئتىقاد رئتسارلىرى» خالىغانچە ئىش قىلماستىن، دۆلەت تەشكىللىك ئاساستا ھەربىي ھەرىكەت قىلىدۇ. ئوسمانىيلار مارىچە دەرياسى بىلەن ۋاردا دەريا ۋادىسغا يىرىش قىلىش داۋامىدا ئاۋۋال بۇلغارىيە زئمىنىنى قوشۇۋالىدۇ. ئارقىدىن ئالبانىيىگە بئسىپ كئرىپ، ئادرىئاتىك دئڭىز قىرغىقىغىچە يئتىپ بارىدۇ. 1389- يىلىدىكى كوسۇۋو ئۇرۇشىدا سئربىيە ئىتتىپاقىنى يئڭىدۇ. ئۇزۇندىن بئرى ۋىزانتىيە ئىمپئرىيسىنڭ مەركىزى رايونى بولغان بالقان يئرىم ئارىلى تىرىكلەرنىڭ تىزگىنىگە ئۆتىدۇ. كونىستانتىنوپول قورشاۋ ئىچىدىكى يىگانە شەھەرگە ئايلىنىدۇ. ۋىزانتىيە پادىشاھىمۇ تىكلەرنىڭ چاكىرىغا ئايلىندۇ. رىم پاپىسى ئەھلىسەلىپنىڭ قايتىدىن قۇشۇن تارتىشىنى ئىمىد قىلىپ، ۋىنگرىيىدىن ئەسكەر چىقىرىپ تاقابىل تۇرۇشنى تەلەپ قىلىدۇ. ئەمما، ھئچقانداق ئىنىمى بولمايدۇ. مۇراد Iنىڭ قىلغان يەنە بىر چوڭ ئىشى 1365- يىلىدىن 1366- يىلىغىچە پايتەختنى ئاسىيادىن ياۋروپاغا بذسسادعٿظظدناغ (ئادرىئاتىكتىكى نوپۇلغا) يأتكعضەنلعكعدذ تارىخشۇناسلار چئگرىدىكى رئتسارلاردىن تەشكىللەنگەن كىچىككىنە بىر خەلىپىلىكنىڭ قانداق بولۇپ يىز يىل ئىچىدە ئىككى قىتئەگە سوزۇلغان چوڭ ئىمپئرىيىگە ئايلانغانلىقىنى، ئۇنىڭ كونىستانتىنوپولنى ئىشغال قىلمىغان بولىسىمۇ، ۋىزانتىيە ئىمپئرىيىسىنىڭ مەركىزىنى ئىگىلىگەنلىكىنى چىشەندىرمەكچى بولىدۇ. ئەمما مەسىلىنى ئئنىق چىشەندىرىپ بئرەلەيدىغان شەرھىلەر يوق، ئەمما بەزى سەۋەبلەر ناھايىتى روشەن. مەسىلەن، ئوسمانىيلار بىلەن تىركىشىۋاتقىنى ئىتتىپاق بولمىغان، چئچىلاڭغۇ كىچلەردۇر، يەنى سئرىبلار، بۇلغارلار، ۋىزانتىيىلىكلەر يئڭى تەھدىت ئالدىدا بىرلىشىپ دىشمەنگە تاقابىل تۇرالمايدۇ. ئۇلار ھەممىسى ئۆزىنىڭلا غئمىدە بولۇپ، ئوسمانىيلارنى چاقىرىپ، ئۆزىنىڭ دىشمەنلىرىنى باستۇرۇشنىڭلا كويىدا ئىدى. غەربتىكى لاتىن دۇنياسى ياردەم بئرەلمەيتتى. ئەمما، ئۇلارنىڭ ئۆزىدىمۇ زىددىيەت بۇلۇۋاتقاچقا، ئۇ ئىشلارغا قاراشقا چولىسى تەگمەيتتى. ئەنگلىيە بىلەن فرانسىيە يىز يىللىق ئۇرۇشنى قىلىش بىلەن ئاۋارە، ۋىنتسىيە بىلەن ۋئنايا ئۆز-ئارا بەس تالىشىشنىڭ كويىدا، رىم دىنى جەمئىيىتىمۇ «پاپىنىڭ سىرگىن قىلىنىش ۋەقەسى» تىپەيلى كىچى ئاجىزلىغانىدى. شۇڭا بۇنداق ئەھۋالدا ئەھلىسەلىپ قوشۇنى تەشكىللەپ يىرىش قىلىش تەس ئىدى. ئوسمانىيلارنى مۇۋەپپەقىيەتكە ئئرىشتىرگەن بۇ تاشقى ئامىللاردىن باشقا يەنە چۇما كئسىلىمۇ بار. 1347- يىلى چۇما كئسىلى قىرىمدا تارقىلىپ، كونستانتىنوپولغىچە يامرايدۇ ھەم ياۋروپادىكى بۇ رايونلاردا بەش يىلدەك داۋاملىشىدۇ. بۇ كئسەلدىن گرئكلار بىلەن باشقا ياۋروپالىقلار قاتتىق چۆچىيدۇ، ئەمما تىرىكلەر ئۆزىنى چەتكە ئالىدۇ. يەنە مۇنداق نۇقتىنىمۇ ئۇنتۇماسلىق كئرەك، يەنى ئوسمانىيلارنىڭ ياۋروپاغا بئسىپ كىرىشى ئوڭاي ئىش ئىدى. ئۇ يەردىكى ئولجىلار ئوسمانىيلارنىلا ئەمەس، كۆزى قىزارغان ئئتىقاد رئتسارلىرىنىمۇ ئۆزىگە تارتاتتى. بۇنىڭدىن باشقا، بالقاندىكى بەزى مىللەتلەرنىڭ نەزەرىدە ئوسمانىيلار ئىلگىرىكى ۋىزانتىيە ھاكىمىيىتىدەك قاتتىق قول ئەمەس ئىدى. ئئتىقاد رئتسارلىرى بالقان يئرىم ئارىلىنى بويسۇندۇرغان دەسلەپكى مەزگىللەردە ناسارالارنى ئئتىقادىنى ئۆزگەرتىشكە مەجبۇرلىغان. ئەمما، ناسارالارنىڭ دىنىي مۇراسىم ئۆتكىزىشى توسالغۇغا ئۇچرىمىغان. ئوسمانىيلار تەۋە بولۇشنى ۋە كۆپرەك باج تۆلەشنى خالايدىغانلارغا كەڭ قول بولغان.
ئوسمانىيلارنىڭ مۇۋەپپەقىيەت قازىنىشىدا ئىچكى سەۋەبمۇ بار. ئوسمانىيلاردىن ھەقىقەتەن قابىلىيەتلىك سەردارلار چىققان. يەنە كئلىپ ئۇلارنىڭ ھۆكىمرانلىق قىلغان دەۋرىمۇ ئۇزۇن. ئۇلار بىلەن تەڭ تۇرالايدىغان، تەسىر كىچى بار تىرىك خەلىپىلىكلىرى ئاساسەن يىراقتىكى شەرقتە بولۇپ، ئوسمانىيلار قۇدىلىشىش ۋە باشقا تىنچلىق ۋاسىتىلىرى ئارقىلىق ئۇلارنىڭ بىر قىسىم زئمىنلىرىنى ئوسمانىيىنىڭ تەسىر دائىرىسىگە كىرگىزگەن. تىركىيىنىڭ مەركىزى ئوسمانىيىنى سالجۇقلارنىڭ مەمۇرى باشقۇرۇش تەجرىبىلىرى ۋە قول ھىنەرۋەنلىرىنىڭ قئرىنداشلار ئويۇشما تەشكىلاتلىرى بىلەن تەمىنلەپلا قالماستىن، بەلكى يەنە بىلىملىك ئىسلام ئالىملىرى (ئۆلىما)نى تەربىيىلەپ بئرىدۇ. مۇشۇنداق بىر نەچچە جەھەتتىكى ياردەم تىپەيلى، ئوسمانىيە سۇلتانى بىر يىرىش ئىنىملىك ھەربىي ۋە مەمۇرىي ماشىنا قۇرۇپ چىقىدۇ. ئۇنىڭ تەتقىقات نەتىجىسى ئوسمان ئىمپئرىيىسىنىڭ تىزىلمىسىنىڭ شەكىللىنىش ۋاقتىنى ئالدىغا سىرىدۇ. قانداقلا بولمىسۇن، مۇراد I دەۋرىگە كەلگەندە، ئوسمانىيىدە مۇنتىزمسىز پىدائىي ئاتلىق ئەسكەرلەر بىلەن مۇنتىزمسىز پىيادە ئەسكەرلەردىن سىرت، تەشكىللىك دائىمىي قوشۇن كۆپەيتىلىدۇ. ئىستئلا قىلىنغان رايونلاردا سۇيۇرغاللىق تىزىمى يولغا قويۇلۇپ، چەۋەندازلار ھۆكىمرانلىرىنىڭ زۆرىر تئپىلغاندا يئتەرلىك ئاتلىق ئەسكەر يەتكىزىپ بئرىشىگە كاپالەتلىك قىلىنىدۇ، بۇنداق قىلىشتا سالجۇقىيلارنىڭ تەجرىبىسى ئۆرنەك بولغان بولۇشى مۇمكىن، مۇراد I دەۋرىدە، بەلكىم ئۇنىڭدىنمۇ ئىلگىرىكى دەۋرلەردە ئوسمان ئىمپئرىيىسى ساپالىق پىيادە ئەسكەرلەردىن تەشكىللىنەگەن «يئڭى قوشۇن»–ضؤاردعيعنبارلعقق كەلتىرىدۇ. بۇ قۇشۇننىڭ ئەزالىرى قۇللار بولۇپ، يا ئۇرۇشتا ئەسىرگە چىشكەنلەر، يا پۇلغا سئتىۋىلىنغانلار، يا سۇلتانغا ھەدىيە قىلىنغانلار ئىدى. سالجۇقىيلارمۇ قۇللاردىن تەشكىللەنگەن بۇنداق قوشۇننى باققان. گۋاردىيىدىكى ئادەم دەسلەپتە مىڭدىن ئاشمىغان، ئەمما ۋاقىتنىڭ ئۆتىشىگە ئەگىشىپ، گۋاردىيە زورايغان، بئقىندى ئەل سئربىيە بىلەن ۋىزانتىيە بەزىدە گۋاردىيىنى قىسمەن ئادەم ۋە ئاتلار بىلەن تەمىنلىگەن. ئەمما، ئۇ ۋاقىتتا ئوسمانىيلار تئخى ئىسمى جىسمىغا لايىق بىر دئڭىز ئارمىيىسى قۇرمىغانىدى. مەمۇرىي جەھەتتە ئوسمانىيە ئورخان ھاكىمىيەت تۇتقان مەزگىلدىلا موڭغۇل خانى بىلەن بولغان نامدىكى تەۋەلىك مۇانسىۋىتىنى ئاياغلاشتۇرغانىدى. ئورخان خان ھوقۇقىنى بىلدىرىدىغان بەلگىلەرنى قوللىنىدۇ. ئۇ ئۆزىنىڭ پۇلنى شىتامپلاپ ياساتقۇزىدۇ. جىمە نامىزىدا ئۆزىنىڭ ئىسمىنى تىلغا ئالغۇزىدۇ. خان جەمەتىنىڭ تۇغ بەلگىسىنى بئكىتىدۇ. ھەربىي ئوركىستئر تەشكىللەيدۇ. جۇشقۇن ئوسمانىيە سۇلتانلىرىغا (14- ئەسىرنىڭ 30- يىللىرىدا ئەرەب ساياھەتچىسى ئىبن . باتۇر ئورخاننىڭ ئۆز تەۋەلىكىدىكى يىزچە قورغاننى كۆزدىن كەچىرگەنلىكىگە ئاپرىن ئوقۇغان) چوڭ سانغۇن باشچىلىقىدىكى مەمۇرىي ئورگانلار ياردەملىشىدىكەن، ئورخان خان بولغان دەسلەپكى مەزگىلدىكى نايىپلىق قىلغان باش سانغۇنلۇق (بەلكىم ئەڭ دەسلەپتە «پاشا» دەپ ئاتالغان بولۇشى مۇمكىن) ئالىي مەمۇرى ئەمەل ياكى ھەربىي ئەمەل ھئسابلىنىدۇ. ئاناتولىيە بىر نەچچە ئۆلكىگە ئايرىلغان، ياۋروپادىكى قىسمەن جايلارمۇ ئۆلكە قىلىنغان، ئەمما كۆپىنچە جايلار ئىمپئرىيىگە قوشۇۋئتىلمەستىن، ئولپان تاپشۇرىدىغان بئقىندى ئەل بولۇپ تۇرۇۋەرگەن. سۇلتان ھۆكىمرانلىق قىلىدىغان ئاناتولىيىدىمۇ خىلمۇخل دىنلار، تىرىك مىللەتلەر ۋە ئىرقلار ئارىلاش ئولتۇراقلاشقان. سۇلتانلارمۇ ئىلگىرىكى ھۆكىمرانلاردەك باج يىغىشىقا، ئولپان ئئلىشقا، مال-دۇنيا توپلاشقا ۋە ئەسكەر ئئلىپ، ئۇلارنى گەپكە كىرگىزىشكىلا قىزىقاتتى. ئوخشىمايدىغىنى پەقەت ئەمەلىي نەتىجە ئىدى.
كىشىلەر بۇ ئىمپېرىيىدە كۆپ خىل تىل بولغاچقا ھەم ئىمپئرىيە ئەسىرلەرنى كۆپەيتىش مەقسىتىدە جەڭ قىلىدىغان بولغاچقا، ئوسمانىيلار سالجۇقىيلارنىڭ ئەندىزىسىدىن قۇتۇلالماي، قۇللاردىن بولغان مەمۇرىي ئەمەلدارلارغا تايانماي بولمايدۇ، دەپ پەرەز قىلغان. قۇللار تۇغۇلغاندا ناسارا بولىدۇ، ياشلىق مەزگىلىدە ئىسلام دىنىغا كىرىپ تەربىيىلىنىدۇ، ئاندىن تۇغۇلغان يئرىدىن ئايرىلىدۇ. بۇنداقتا ئۇلار سۇلتانغا سادىقلىق بىلەن خىزمەت قىلىدۇ. قۇللاردىن ئەمەس، دئھقانلار ۋە كۆچمەن چارۋىچىلارمۇ ئاشۇ مەقسەتتە باشقا رايونلارغا بئرىپ يىلتىز تارتىدۇ، يەر ئاچىدۇ، دۆلەتنى قوغدايدۇ. خۇددى رۇمەلىدىكى (ياۋروپادا) قىسىملار پات-پات ئاناتولىيىگە ياكى ئاناتولىيىدىكى قوشۇن ياۋروپاغا يۆتكەلگەندەك، كەنت-مەھەللىلەرمۇ شۇلارغا ئەگىشىپ يۆتكىلىدۇ. بالقان ئارىلىدىكى خەلقلەر (گرئكلار، بۇلغارلار، سئرىبلارنى مۇراد I ئىستئلا قىلغاندىن كئيىن، ئۇلارمۇ تىركىيىدىكى ئىرىقلارنىڭ ئارىسىغا، بولۇپمۇ ئوسمانىيىنىڭ ھۆكىمرانلىق قاتلىمىغا سىڭىپ كىرىشكە باشلايدۇ. دىنىي ئئتىقادىنى ئۆزگەرتىپ، تىرلىك ئىرىقلارنىڭ قۇدا بولۇشى تىپەيلى، ئاناتولىيىدە باشلانغان مىللى قوشۇلۇش تئخىمۇ مۇكەممەللىشىدۇ.
ۋىزانتىيە بىلەن سالجۇق ھاكىمىيىتى بىرلا ۋاقىتتا دئگىدەك يئمىرىلىدۇ. بالقان يئرىم ئارىلىمۇ چارچىلىنىش ھالىتىگە كئلىپ قالىدۇ. ئاناتولىيىدىكى بەگلىك-دۆلەتلەرنىڭ تالاش-تارتىشى تىگىمەيدۇ. بۇ ۋەزىيەت ئوسمانىيلارنىڭ كئڭەيمىچىلىك قىلىشىغا ناھايىتى پايدىلىق ئىدى. مۇراد Iنىڭ ۋارىسى بايازىت I (كىشلەر ئۇنى «چاقماق پادىشاھ» دەيدۇ. 1389- يىلىدىن 1402- يىلغىچە تەختتە ئولتۇرغان) ئىككىلا جاينىڭ ۋەزىيىتىگە قاراپ، تەڭلا قول سالماقچى بولىدۇ. ياۋروپادا ئۇ قوشۇنلىرىنى باشلاپ، شىمالغا مئڭىپ دوناي دەرياسىدىن ئۆتىپ، تىغ ئۇچىنى ۋىنگرىيىگە قارىتىدۇ. 14- ئەسىرنىڭ 90- يىللىرىدا ئۇ يەنە پات-پات كونىستانتىنوپولنى قورشاپ قويىدۇ. ئاسىيادا ئۇ جەنۇبتىكى، ئئگىي دئڭىز بويلىرىدىكى جايلارنى، شەرقتىكى سامسۇن، سئۋاس قاتارلىق جايلاردىكى تىرىكمەن خەلىپىلىكلىرىنى يۇتۇۋالىدۇ. ئۇنىڭ بۇنداق قىلىشى تىپەيلى ئىككى قئتىم ھەربىي كىرزىس كئلىپ چىقتى. ھەر ئىككى قئتىمدا ئوسمانىيلار ھالاك بولۇشى مۇمكىن ئىدى. 2- قئتىملىق كىرزىس يەنە 3- قئتىملىق كىرزىسىنى پەيدا قىلىدۇ. نەتىجىدە ئوسمان ئىمپئرىيىسى يوقىلىش گىرداۋىغا بئرىپ قالىدۇ، ئەمما ئۇنداق بولمايدۇ. بۇنىڭ بىر قىسمى تەلەيدىن بولىدۇ.
1- قئتىملىق كىرزىس غەربتىن كئلىدۇ. غەربىي ياۋروپادىكى فرانك چەۋەندازلىرى ئۇرۇش توختاتقان مەزگىلدە يئتەرلىك ئوزۇق-تىلىك ۋە ئەشيالارنى تەييارلىۋالغان بولۇپ، 1396- يىلى ئەھلىسەلىپ قوشۇنى سىپىتىدە ۋىنگىرلار بىلەن بىرگە ئوسمانىيلارغا ھۇجۇم قىلىدۇ. ناسارالار قوشۇنىنىڭ سىر-ھەيۋىسى جاھاننى بىر ئالىدۇ. فرانك چەۋەندازلىرى دوناي دەرياسىدىن ئوسمانىيىدىكى مۇھىم بازار نىكوپولىسقا بئرىشتا يول بويى خۇشال-خۇرام يەپ ئىچىپ ماڭىدۇ. تىرىكلەرنى كۆزىگە ئىلىپمۇ قويمايدۇ. ئۇلار ۋىنگىرلارنىڭ نەسىھىتىگە قۇلاق سالمايدۇ. نىكوپولىستا بايازىتنىڭ قوشۇنىغا ۋە سئربىيە قوشۇنىغا ھۇجۇم قىلىدۇ. نەتىجىدە ئىزىل-كئىسىل تارمار قىلىنىدۇ. ئوتتۇرا ئەسىردىكى ئەڭ ئاخىرقى قئتىملىق زور كۆلەملىك ئەھلىسەلىپنىڭ شەرققە يىرىش قىلىشىنىڭ مەغلۇب بولۇشى بىلەن ئوسمانىيلارنىڭ بالقان يئرىم ئارىلىنى تىزگىنلىشى تئخىمۇ كىچىيىدۇ. بۇ قئتىملىق شەرققە يىرىش قىلىش بايازىتىنىڭ كونىستانتىنوپولنى قورشىشىنى توختىتىپ قويىدۇ، ئەمما بۇ ۋاقىتلىق بولىدۇ.
2- قئتىملىق كىرزىس شەرقتىكى مۇسۇلمانلاردىن كئلىدۇ. بۇ كىرزىس ۋىزانتىيىلىكلەرنى ئەھلىسەلىپنىڭ يىرىش قئلىشىدىنمۇ بەكرەك ئۆزىنى ئوڭشىۋئلىش پۇرسىتىگە ئىگە قىلىدۇ. ئوسمانىيلارغا بولغان يئڭى تەھدىت تئمۇردىن كەلگەنىدى. بايازىت شەرققە يىرىش قىلىش ۋە مۇسۇلمان خەلىپىلىكلەرنى قوشۇۋئلىش جەريانىدا ھەم ئوسمانىيىنىڭ گۋاردىيىسىنى ھەم گرئتسىيە بىلەن سئربىيىدىكى ناسارالار قوشۇنىنى ئىشقا سالىدۇ. تئمور بۇنىڭدىن قاتتىق غەزەپلىنىدۇ. چىنكى، بۇ ئىش ئۇنىڭ ئىمپئرىيىسىنىڭ ئوبرازىغا زىيان يەتكىزەتتى. دىنىي جەھەتتىكى سەۋەبلەرمۇ بار ئىدى. بىكار قىلىنغان خەلىپىلەر موڭغۇل خانىدانلىقىنىڭ ۋارىسى بولغان بۇ ئۇلۇغ ئىستئلاچىدىن ياردەم سورايدۇ (تئمۇر ئوتتۇرا ئاسىيادىن سىرىيىگىچە سوزۇلغان ئىسلام ئىمپئرىيىسىنى بىر قوللۇق قۇرغان). 1402- يىلىدىكى ئەنقەرە ئۇرۇشىدا تئمۇر بايازىت قوشۇنلىرىنى يئڭىپ، بايازىتىنى ئەسىرگە ئالىدۇ. ئەمما، بايازىت كئيىنكى يىلى ئۆلىپ كئتىدۇ. تئمۇر ئاناتولىيىنىڭ كۆپ قىسىم جايلىرىنى تىنچلاندۇرغان بولسىمۇ، ئەمما كئيىنكى يىلى ئۆلىپ كېتىدۇ. تۆمۇر ئاناتولىيىنىڭ كۆپ قىسىم جايلىرىنى تىنچلاندۇرغان بولسىمۇ، ئەمما ئاناتولىيىنى قوشۇۋئلىش نىيىتى يوق ئىدى. ئۇ ئاناتوليىنىڭ ئوتتۇرىسىدىكى ۋە شەرقىدىكى خەلىپىلەرنىڭ ھۆكىمرانلىقىنى ئەسلىگە كەلتىرىپ، ئوسمانىيلارنىڭ كىچىنى ئاجىزلاشتۇرىدۇ. ئوسمانىيلارنىڭ ئاناتولىيىدىكى ھۆكىمرانلىق قىلىدىغان يئرى يئرىم ئەسىر ئاۋۋالقى ھالەتكە قايتىدۇ.
بايازىتنىڭ ئەسىرگە چىشىپ ئۆلىپ كئتىشى بىلەن 3- قئتىملىق كىرزىس –ظعحك ھوقۇق تالىشىش باشلىنىدۇ. ئوسمان ئىمپئرىيىسىنىڭ زئمىنىغا ھۆكىمرانلىق قىلىش ھوقۇقىنى تالىشىپ، بايازىتنىڭ تۆت ئوغلى 10 يىل ئۇرۇشىدۇ. ئەگەر ئاكا-ئۇكىلارنىڭ بۇ جىدىلى ئەھلىسەلىپنىڭ نىكوپولىسقا يىرىش قىلىشى ياكى تئمۇرنىڭ ھۇجۇم قىلىشىدىن ئىلگىرى بولغان بولسا ياكى ئەھلىسەلىپ قوشۇنى تئمۇر تىرىكلەرنى مەغلۇپ قىلغاندىن كئيىن بئسىپ كەلگەن بولسا، ئوسمان ئىمپئرىيىسىنىڭ مەۋجۇت بولۇپ تۇرۇش-تۇرالماسلىقىنى ھئچكىم بىلمەيتتى. ئەمما، تئمۇرنىڭ ئاناتوليىنى بىۋاستە تىزگىنلەش نىيىتى بولمىغاچقا ھەم ئۆزىمۇ بالدۇر ئالەمدىن ئۆتكەچكە، يەنە كئلىپ غەربمۇ بۇ ئەھۋالنى بىلسىمۇ، ئەمما ئۆزىدىكى زىددىيەت-ئىناقسزلىق تىپەيلى، ئوسمانىيلارنىڭ ئىچكى ئۇرۇش قلىۋاتقان پەيتىدە ھۇجۇم قىلىپ كىرەلمەيدۇ. نەتىجىدە ئاكا-ئۇكىلارنىڭ ھوقۇق تالىشىشى تاشقى مۇداخىلىگە ئۇچرىمايدۇ. 1413- يىلى تەخت تالاشقۇچىلارنىڭ ئىچىدىكى بىردىنبىر ھايات قالغۇچى مۇھەممەد I غەلىبە قىلىدۇ. ئوسمان ئىمپئرىيىسى قايتىدىن جانلىنىپ، زئمىنلىرىنى قايتۇرۇۋالىدۇ. كئيىنكى 50 يىلدا ئوسمانىيلار ياۋروپاغا يەنە يىرىش قىلىدۇ، ئوسمانىيلار دىققىتىنى ناسارالار چئگرىسىغا، ئئتىقاد رئتسارلىرى كئڭەيمىچىلىك قىلغان زئمىنلارغا قارىتىدۇ. بۇ جەھەتتىن ئالغاندا، تئمۇر ئۇلارغا چوڭ يادەم قىلغان ھئسابلىنىدۇ.
مۇھەممەد I (14131- 1421) ۋە مۇراد II (1421-1451) تەختتە ئولتۇرغان مەزگىل ئوسمان ئىمپئرىيىسىنىڭ مۇستەھكەملىنىش مەزگىلى بولۇپ، بۇ مەزگىلدە ئاناتولىيىدىكى ياكى رۇمەلىدىكى ئۇرۇش-تالاشلار ئىزىلمەيدۇ. دۆلەت يا مۇستەھكەملەنمەيدۇ، يا بىرلىككە كەلمەيدۇ. مەسلەن، سئربىيىدىكى ۋاسسال بەگلەر ئەمدىلا مۇستەقىل بولۇشىغا، يەنە ۋەيران بولىدۇ. ۋىنگىرلار قەھرىمان جون . خونيادىنىڭ رەھبەرلىكىدە، دوناي دەرياسىدىن ئۆتىپ كەلگەن تىرىكلەرنى توختىماي پاراكەندە قىلىدۇ. ئەھلىسەلىپنىڭ ئەڭ ئاخىرقى يىرىش قىلىشى (نىكوپولىسقا يىرىش قىلىشقا ئوخشايدىغان بولۇپ، غەربتىكى لاتىن مىللەتلىرى قوزغىغان دئگەندىن كۆرە، ۋىنگىرلار قوزغىغان دئگەن تىزىك) بۇلغارىيىگە قايتىدىن قارىتىلغان بولۇپ، 1444- يىلى ۋارنا شەھىرىدە مەغلۇبىيەت بىلەن ئاخرلىشىدۇ. بۇ بىر دەۋىرنىڭ ئاياغلاشقانلىقىدىن دئرەك بئرەتتى. گەرچە غەرب دۆلەتلىرى ۋە ۋىزانتىيە كئيىن نەچچە رەت خىتاب قىلغان بولسىمۇ، ئەمما ئەھلىسەلىپ قوشۇنىغا خاتىمە بئرىلگەنىدى. ئەمما، ئاشۇ يئرىم ئەسىردە يىز بەرگەن بەزى ئىشلار كەلگىسى ئىشلاردىن بئشارەت بئرىدۇ. مەسلەن، ۋىنىتسىيىلىكلەر بىلەن دئڭىز ئۇرۇشى باشلىنىدۇ. ۋىنىتسىيىلىكلەر ئۇلارنىڭ ئوتتۇرا دئڭىزىنڭ شەرقى ۋە قارا دئڭىزدا سودا قىلىشتىكى رايون ۋە مۇھىم يوللارنى ئىگىلىسە، تىرىكلەرنىڭ تەھدىتىگە ئۇچرايدىغانلىقىنى ھئس قىلىدۇ. بايازىت ھۆكىمرانلىق قىلغان مەزگىلدە ئوسمانىيلارنىڭ كىچىك ھەم ئاجىز دئڭىز قوشۇنى بولۇپ، دئڭىز قوشۇنىنى كىچەيتمىسە بولمايتتى. ئەمما، ئۇ چاغدا بۇ ئىش ئەمدىلا باشلانغانىدى. كەلگىسى ئىشنىڭ يەنە بىر ئالامىتى گۋاردىيىنىڭ توپىلاڭ كۆتىرىشى ئىدى. بۇ توپىلاڭ سۇلتان ئوردىسىدىكى گۇرۇھلارنىڭ ھوقۇق تالىشىشىدىن بولغان. ئەمما، بۇ ئىش گۋاردىيىنىڭ بۇنىڭدىن كئيىن پادىشاھنى ھىمايە قىلىش ۋە ئاغدۇرۇۋئتىشتە مۇھىم رول ئوينا-يدىغانلىقىدىن دئرەك بئرەتتى. شۇملۇقنىڭ يەنە بىر ئالامىتى ئاناتولىيىدىكى قەلەندەرلەر باشچىلىقىدا ئوسمانىيىنىڭ ئەنئەنىۋى تەشكىلاتلىرىغا قارشى توپىلاڭ بولۇپ، بۇ دىن، سىياسىي جەھەتتىكى نارازىلىقتىن دئرەك بئرەتتى. مىستىتسىزمچىلار ياكى شىئە مەزھىپىدىكىلەرنىڭ قۇترىتىشى ۋە تەسىرىگە ئۇچرىسىلا، بۇ توپىلاڭ پۇقرالار ئارىسىدىمۇ پارتلىشى مۇمكىن، بۇ مەزگىلگە كەلگەندە، كونىستانتىنوپول مۇراد IIنىڭ قولىغا چىشكىلى تاس قالىدۇ. بۇ شەھەر ۋە ئۇنىڭ ئەتراپىدىكى رايونلار ۋىزانتىيىگە تەئەللۇق ئىدى. ئۇلار دائىم ئوسمانىيە سۇلتانلىرىغا ئولپان تاپشۇراتتى. مۇراد II 1422- يىلى بۇ شەھەرگە توپ-زەمبىرەكلەر بىلەن ھۇجۇم قىلغان بولسىمۇ ئالالمايدۇ. ئوسمان ئىمپئرىيىسىنىڭ دئڭىز قوشۇنى بۇ شەھەرنىڭ دئڭىز تەمىنات يولىنى ئىزىۋئتەلمەيدۇ، ئەمما بۇرۇنقى بەھەيۋەت بۇ يىگانە شەھەر ئەمدى خارابلىشىپ تىگىشەي دەپ قالىدۇ. ئىسپانىيىلىك ھەجگە سەپەر قىلغۇچى پئلو . تافور 1437- يىلىدىكى كونىستانتىنوپولدىكى ساياھىتىنى تەسۋىرلەپ كئيىنكىلەرگە خاتىرە قالدۇرغان. ئۇ سوفىيە چئركاۋىنى، ئالتۇن قولتۇقتىكى پاراخوتلار لەڭگەر تاشلايدىغان جايلارنى ۋە ھەيۋەتلىك سئپىل تاملىرىنى ناھايىتى تەرىپلىگەن. ئۇ پادىشاھنىڭ ھەيۋەتلىك قوشۇنلارنىڭ قوغدىشى بىلەن ؟؟؟؟؟؟ ؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟لاتىن مىللەتلىرىنىڭ قوللىشىغا ئئرىشمەكچى بولغان، ئەمما نەتىجىدە ھئھنىمىگە ئئرىشەلمىگەن)گە بارغانلىقىنى كۆرگەن. ئەمما پئلو . تافور خان ئوردىلىرىنىڭ ئەسكىرەپ كەتكەنلىكىنى، شەھەر ئاھالىسىنىڭ ئاز، كىشىلەرنىڭ كىيىم-كئچەكلىرىنىڭ جۇل-جۇل ئىكەنلىكىنى، شەھەردە غەربنىڭ ياللانما ئەسكەرلىرى بولسىمۇ، ئەمما مۇداپىئەسىنىڭ ئاجىز، ئەسكەرلىرىنى تولۇقلاش كئرەكلىكىنى بايقىغان. ئۇ بۇ شەھەرنىڭ ئەمەلىيەتتە تىرىكلەرنىڭ تىزگىنىدە ئىكەنلىكىنى ئئيتقان. ئارقىدىن ئۇ يەنە لاتىن مىللىتىنىڭ ھەققانىيەت تۇيغۇسىنىڭ تىرتكىسىدە مۇنۇ گەپنىمۇ قىستۇرۇپ قويغان: «ئەمما بۇ كىشىلەرنىڭ تئخىمۇ بەكرەك تارتقۇلۇقى بار، چىنكى ئۇلار ‹حعرعكؿحعشكعنؿضذناەقؿپاتقان مىللەت‿¿(پئلو . كافور «ساياھەت ۋە خەتەرلىك سەرگىزەشتە 1439-1435») پئلو . تافور يەنە ئوسمانىيىنىڭ پايتەختى ئئدنانى زىيارەت قىلىپ، بىۋاستە سېلىشتۇرۇش پۇرسىتىگە ئېرىشكەن. ئۇنى «كېلىشكەن، تەمكىن، ئېھتىياتچان» مۇراد II كىتىۋالغان، ئۇ سۇلتاننىڭ قاۋۇل چەۋەندازلىرى ۋە چاكارلىرىنىڭ ئېسىل كىيىنىشلىرىدىن ھەيران قالغان. تۈركلەرنىڭ ھال-كۈنى ناھايىتى ياخشى ئىدى. ئۇلار گرىكلارغا رەھىمسىز ئىدى. ئەمما ئۇلار: ئېسىل مىللەت، ھەقىقەتكە ئىشىنىدۇ. ئۇلار ئۆز دۆلىتىدە ئاقسۆڭەكلەردەك ياشايدۇ (يۈرۈش-تۇرۇش، يېمەك-ئىچمەك، تەنتەربىيە، پۇل خەجلەش جەھەتتە ئۇلار ئاقسۆڭەكلەردەك ھەشەمەتچىلىك قىلىدۇ ...). ئۇلار خوشال-خۇرام، خەير-ساخاۋەت قىلىشقا ئامراق، گەپ-سۆزگە ئۇستا (ئۇلارنى بۇ جەھەتلەردە مۇكەممەل دئيىشكە بولىدۇ). ئەگەر ئەخلاق-پەزىلەتنىڭ نئمىلىكى توغرىسدا پاراڭ بولغاندا، «ھەممىلا ئادەم تىرىكلەردەك بولغاي» دئسەكلا كۇپايە. (پئلۇ . تافور «ساياھەت ۋە خەتەرلىك سەرگىزەشتە، 1439-1435») پئلو . تافور ئئدنانى زىيارت قىلىۋاتقاندا، تىرىك قوشۇنلىرى كونىستانتىنوپولغا قىستاپ كەلگەنىدى، ئەمما ئۇلار ھۇجۇم قوزغىماستىن، ئالغا ئىلگىرىلەۋئرىدۇ. 1451- يىلى مۇراد II ئالەمدىن ئۆتكەندە، ۋىزانتىيىدىكى كونىستانتىنوپول يەنىلا شۇ يەردە قەد كۆتىرىپ تۇرۇۋئرىدۇ. گەرچە بۇ شەھەر خارابىلاشقان بولسىمۇ، ئەمما ئىمپئرىيىنىڭ ئەنئەنىسى پارلاپ تۇرغان بۇ پايتەخت يەنىلا تىرىكلەرنى ئۆزىگە قىزىقتۇراتتى. يەنە كئلىپ، بۇ يەر تىرىكلەرگە يوشۇرۇن تەھدىت بولۇپ، ۋىزانتىيە باشقا سۇيىقەست ئىشلىتىشى، غەربتىكى دئڭىز قوشۇنى كىچلىك دۆلەتلەر دئڭىز بوغۇزىنى قامال قىلىشى ياكى تىرىكمەنلەرنىڭ ئاناتولىيىدىن رۇمەلىگە بئرىشتىكى ئەڭ قولايلىق قاتناش يولىنى ئىزىپ تاشلىشى مۇمكىن.
مۇھەممەد II 1451- يىلى دادىسىنىڭ سۇلتانلىق تەختىگە ئولتۇرغاندىن كئيىن، كونىستانتىنوپولنى ئىشغال قىلىشنى مۇھىم نىشان قىلىدۇ. مۇھەممەد II ئۆزىنىڭ قابىلىيەتلىك تەشكىللىگىچى ئىكەنلىكىنى ئىسپاتلايدۇ. ئىككى يىل ئىچىدە ھەممە تەييارلىقلار پىتىدۇ. جىملىدىن رۇمەلىدىكى بۇسسادا «گال بوغقۇچى» قەلئە تئزدىن ياسىلىدۇ. (1452- يىلى، بەش ئاي ئىچىدىلا بۇ قەلئە بوسپورۇس بوغۇزىنىڭ ياۋروپادىكى قىرغىقىدا قەد كۆتىرىپ، بايازىت I ئاسىيادا قۇرغان كىچىك قەلئە بىلەن قارىشىپ تۇرىدۇ) بۇ ئىككى قەلئە تىرىكلەرنىڭ ياۋروپا-ئاسىيا ئارىسىدىكى يولنى قوغداپ، كەڭرەك بولغان داردانئل بوغۇزىنىڭ جەنۇبىدىكى يوللارنى مۇستەھكەملەيدۇ. شۇنىڭ بىلەن بىرگە رۇمەلىدىكى بۇسسادا چوڭ ئوغۇر توپ ئورنىتىلىپ، قارا دئڭىزدىن كونىستانتىنوپولغا كئلىدىغان ھەر قانداق ياردەمنى توسىدۇ. بۇ شەھەر تۇيۇقسىز غەربتىن ياردەم سورايدۇ. ساينىت سوفىيە چئركاۋىدا كاتتا مۇراسىم ئۆتكىزىلىپ تىرلىك مەزھەپتىكى دىنىي جەمئىيەتلەرنى قايتىدىن بىرلەشتىرمەكچى بولغان، نەتىجىدە ياردەمگە كەلگىنى ئاز ساندىكى ئىتالىيان ئەسكەرلىرى بىلەن بىر نەچچە كئمىلا بولغان.
1453- يىلى باھاردا كونستانتىنوپولنىڭ سئپىل سىرتىغا تىرىك قوشۇنلىرى يىغىلىدۇ. ۋىنگىر ئوربان باشچىلىقىدا قويۇلغان بىر نەچچە توپلار ئالدىنقى سەپكە ئورۇنلاشتۇرۇلۇپ، سئپىلنى ۋەيران قىلماقچى بولىدۇ. ئئغىر توپلارنىڭ ئەڭ چوڭى 1200 قاداق تاشنى ئاتالايتتى. ئەمما كىنىگە ئاران يەتتە قئتىم ئاتالايتتى. تىركلەرنىڭ كىچىك بىر فىلوتىمۇ بوسپوروس بوغۇزىغا يىغىلىدۇ. 5- ئاپرئل زەربە بئرىش باشلىنىدۇ. توپقا تۇتۇش 50 نەچچە كىن داۋاملىشىدۇ. ئۇنىڭدىن باشقا ئارىلىقتا پات-پات ئالتۇن قولتۇقىغا قول سالىدۇ. بەزى شەھەر قوغدىغۇچىلار شۇنىڭ بىلەن پورتتىك مۇداپىئە تاملىرىنى قوغداشقا يۆتكىلىدۇ. گەرچە شەھەر ساراسىمىگە چىشكەن، «چئركاۋلاردىكى رەسىملەرمۇ تەرلىگەن» بولسىمۇ، ئەمما بۇ شەھەر يەنىلا تىركىشىدۇ. مۇھەممەد IIگە ياردەملىشىدىغان ھئلىقى باش سانغۇن ياۋروپالىقلارنىڭ گرئكلاردىن ياردەم سورىشىدىن ئەنسىرەپ، قورشاپ ھۇجۇم قىلىشنى توختىتىش تەكلىپىنى بئرىدۇ. ئەمما سۇلتان باشقا سانغۇنلارنىڭ قوللىشى بىلەن داۋاملىق ھۇجۇم قىلماقچى بولىدۇ. 1453- يىلى 29- مايدا، ئاخىرقى ئومۇمىي ھۇجۇم باشلىنىدۇ. مۇنتىزمسىز قوشۇن ۋە پىيادە ئەسكەرلەر ھۇجۇم قوزغىغاندىن كئيىن، گۋاردىيە ئۇتتۇرىغا چىقىپ، بىراقلا سئپىل راۋىقىغا چىقىدۇ. ۋىزانتىيىنىڭ ئاخىرقى پادىشاھى كونىستانتىن XI (پالئئولوگۇس) ئىن-تىنسىز ھالدا ئۆلىپ كئتىدۇ. كونىستانتىنوپول تىرىك ئەسكەرلىرىنىڭ بۇلاڭ-تالاڭ قىلىشىغا قالىدۇ. ئەمما، ئۇلار 1204- يىلىدىكى لاتىن مىللىتىدىن تەشكىللەنگەن ئەھلىسەلىپ قوشۇنىدەك بۇلاڭ-تالاڭ قىلمايدۇ. ئۇنىڭدىن كئيىن، خەلق سۇلتان مۇھەممەد IIنى «ئىستئلاچى مۇھەممەد» دەپ ئاتايدۇ، تىنچلىق ئەسلىگە كئلىپ، قايتا قۇرۇش باشلىنىدۇ.
رىم ئۇزاققىچە تىركىشىشتىن كئيىن ئاخىرى يەنە مۇسۇلمانلارنىڭ قولىغا چىشىپ قالىدۇ. بۇنداق كومئدىيىلىك تارىخىي ۋەقەلەر ياۋروپالىقلارنىڭ نەزىرىدە ئوتتۇرا ئەسىرنىڭ ئاياغلاشقانلىقى، غەربتىكى ئەدەبىيات-سەنئەتنىڭ قايتا گىللىنىشنىڭ باشلىنىشى ۋە يىراق شەرققە تۇتىشىدىغان يئڭى سودا يولىنى ئئچىشتىن دئرەك بئرىدۇ. ئۇلار بۇ ئىش كولومبۇ قاتارلىقلارنىڭ دەۋىر بۆلگىچ دئڭىز سەپىرىگە سەۋەبچى بولغان، دەپ قارايدۇ. تارىخقا ئۇيغۇن بولمىغان بۇنداق غەلىتە خىياللارمۇ ھازىر يوققا چىقتى. چىنكى ئەدەبىيات-سەنئەتنىڭ قايتا گىللىنىشى يئڭى دۇنيا توغرىسىدا ئىزدىنىشتىن ئىلگىرىلا باشلانغان. ئئنىقكى، كونىستانتىنوپول مۇنقەرىز قىلىنغاندا، بەزى ياۋروپالىقلار بۇ، خرىستىئان دىنى ۋە گۇماننىزمغا بئرىلگەن زەربە «ھومئرنىڭ 2- قئتىم ئۆلىشى، پالتوننىڭ قايتا يوقىتىلىشى» دەپ ئاھ ئۇرغان ئىدى. غەربنىڭ يەنە بىر خل ئىنكاسى قورقۇنچ بولدى. ئەمدى نۆۋەت ئىتالىيەگىمۇ، بوسىنىيىگىمۇ ياكى ۋىنگرىيىگىمۇ؟ دەپ ئويلاپ، ئەھلىسەلىپ قوشۇنى توغرىسىدا يەنە سۆزلەشكە باشلايدۇ، نەتىجىدە بۇلار قۇرۇق پاراڭ پئتىلا قالىدۇ. ئەمما، 1453- يىلى ۋە ئۇنىڭدىن كئيىنكى بىر نەچچە يىلدا غەربتىكى ئاساسلىق ئىنكاس مۇنداق بىر ئورتاق قاراشتىن، گرئكلار گۇناھقا پاتقان، چىرىك، چىشكىن، دىنىي جەمئىيەت بۆلگىنچىلىرى، ئۇلار ھەقىقىي رىم دىنىي جەمئىيىتىدىن ئايرىلىپ كەتتى. شۇڭا ئۇلارنىڭ تارتقۇلۇقى بار دئگەن قاراشتىن كەلگەن. بەزى غەربلىكلەر تىرىكلەرنىڭ گرئكلەرنى يئڭىش تارىخىدىن قەدىمقى ترويانلارنىڭ قىساس ئالغانلىقىنى كۆرىدۇ. چىنكى، كىشىلەر بەزىدە تىرىكلەرنى ترويانلار بىلەن بىر قان سىستئمىسىدىن دەپ قارايدۇ، شۇڭا ئىچ يىلدىن كئيىن، گەرچە رىم پاپىسى كالىكۇستۇس III دۇئا-تىلاۋىتىگە «شەپقەتلىك ئىگەم، بىزنى تىرىكلەرنىڭ ۋە قۇيرۇقلۇق يۇلتۇزنىڭ بالا-قازاسىدىن قۇتقازغىن!» دئگەن تىلەكنى قوشۇۋەتكەن (ھاللئي قۇيرۇقلۇق يۇلتۇزى 1456-يىلى پەيدا بولغان) بولسىمۇ، ئەمما غەربتە ھئچقانداق ئىنكاس بولمىغان.
ئەمما كونىستانتىنوپول (تىركلەر ئۇنى ئىستامبول دەپ ئاتايدۇ)نى بويسۇندۇرۇش تىرىكلەر ئىچىن يىگانە بىر شەھەرنى بويسۇندۇرغانلىق ئەمەس. بۇ ئالدى بىلەن «ئئتىقاد رئتسارلىرى»نىڭ ئۇلۇغ تۆھپىسى بولۇپ، ئۇلار مىڭ يىللىق تارىخقا ئىگە يات دىننىڭ مەركىزىگە ھۇجۇم قىلدى. ساينت سوفىيە چئركاۋىنىڭ ئىچىدىكى ئىكونالارنىڭ ھەممىسى يۆتكىۋئتىلىدۇ. ئۇنىڭ ئورنىنى نەقىشلەر قاپلاپ، چئركاۋ مەسجىدكە ئايلىنىدۇ، ئەمما تىرىكلەر ئۇنى يەنىلا ساينت سوفىيە دەپ ئاتاۋئرىدۇ. ئىستئلاچى مۇھەممەد بۇ شەھەرگە كەلگەندە، بۇ مەسجىدكە كىرىپ ناماز ئوقۇيدۇ. بۇ شەھەرنىڭ بويسۇندۇرۇلىشى تىرىكلەرنىڭ مۇسۇلمانلار ئارىسدىكى ئىناۋىتىنى ئۆستىرىدۇ. ئۇلار بۇ دۇنياغا كەلگەن، ھازىرمۇ مۇشۇ دۇنياغا تەۋە. بۇنىڭدىن باشقا، ئىستامبول زئمىن جەھەتتىلا ئەمەس، كونكرئت سىمۋول جەھەتتىمۇ كونا ئاناتوليە بىلەن يئڭى رۇمەلىنى بىر گەۋدىگە ئايلاندۇرغان. بۇ، ئوسمانىيە ئىستامبولنى بويسۇندۇرغاندىن كئيىن، ئاندىن ياۋروپادىكى كىچلىك دۆلەتكە ئايلاندى دئگەنلىك ئەمەس، ئوسمانىيە ئەسلىدىنلا ياۋروپادىكى كىچلىك دۆلەت ئىدى، ئەمما شۇ چاغقا كەلگەندە، بۇ ئەمەلىيەت تئخىمۇ بەكرەك ئىسپاتلىنىدۇ، شۇنىڭدىن كئيىن، ئەھلىسەلىپ قوشۇنى تەشكىللەشلا ئەمەس، گرئكلارنىڭ كونىستانتىنوپولنى قۇتقۇزىدىغان پۇرسەتمۇ تىگەيدۇ. ياۋروپادىكى ھۆكىمرانلار، مەزھەپ-گۇرۇھلار، ھەتتا رىم پاپىلىرىمۇ بۇ شەھەردىكى ئوسمانىيە ھۆكىمرانلىرىغا خۇشامەت قىلىپ، ئۆزگىرىشچان ياۋروپا ۋەزىيىتىدە ئۇلارنىڭ ئىتتىپاقدىشى بولۇش كويىغا چىشىدۇ.
تېخىمۇ مۇھىمى، تۈركلەرنىڭ قولدىكى بۇ شەھەر ئوبدان بىر ھەربىي پورت ۋە سودا پورتى ھەم سودا يولىدكى مۇھىم بىر تايانچ بازا بىلەن تەمىنلىگەن. سۇلتان مەھمۇد IIنىڭ قوللانغان ھەرىكەتلىرى بۇ شەھەرنىڭ دئڭىز ترانسىپورتى ۋە ئىقتىسادىي جەھەتتىكى مۇھىملىقىنى ئىسپاتلاپ بئرىدۇ. ئۇ ئىمپرىيىنىڭ مەركىزىنى بۇ يەردە قۇرۇشقا دەرھال كىرىشىدۇ. ۋىزانتىيە ھالەك بولۇش ئالدىدىكى چاغلاردا، بۇ شەھەرنىڭ نوپۇسى 80 مىڭغا چىشىپ قالغانىدى. ئىستامبولنىڭ ۋە ئۇنىڭ ئەتراپىدىكى رايونلارنڭ نوپۇسىنى كۆپەيتىش ئىچىن، مۇھەممەد مەملىكەتنىڭ ھەر قايسى جايلىرىدىن ھىنەرۋەنلەرنى، سودىگەرلەرنى، دئھقانلارنى (ئۇلار تىرىك، ئەرمەن، گرئك مىللەتلىرىدىن) ئئلىپ كئلىدۇ. ئۇ ئۆزىنىڭ ئىسمىدا بىر چوڭ مەسجىد سالدۇرغاندىن سىرت، يول ياساتقۇزىدۇ. مئھمانخانا، مۇنچىخانا ۋە چىرايلىق بازار سالدۇرىدۇ. مۇھەممەد II تەختتە ئولتۇرغان مەزگىللەردە (1481-1451)، بالقان يئرىم ئارىلى، قارا دئڭىز بويلىرى ۋە ئئگىي دئڭىزى قاتارلىق يئڭى ئىستئلا قىلىنغان رايونلاردىن يەرلىك ئاھالىلەرنى ئىستامبولغا ئئلىپ كئلىپ ئولتۇراقلاشقۇزغان.
ئىستامبولنى قايتىدىن قۇرۇشتا ئىقتىسادىي مەقسەتلا ئەمەس، سىياسى مەقسەتمۇ بار. بۇ، يئڭى پايتەخت، بۇ يەردە ئوسمان ئىمپئرىيسى شانلىق ئەنئەنىسىگە ۋارىسلىق قىلالايدۇ.
ئىمپئرىيىنىڭ بۇ شان-شۆھرىتى ئەڭ زۇلمەت دەۋىرلەردىمۇ يوقالمىغان. ئۇ بۇ شەھەرنىڭ يئڭى خوجايىنلىرىغا تەسىر كۆرسەتمەي قالمايدۇ. مۇھەممەد بۇ چاغدا ئۆزىنىڭ نام-ئەمەلىگە «رۇم قەيسىرى» («رىم» ياكى «ۋىزانتىيە پادىشاھى») ۋە «ئىككى قۇرۇقلۇق (رۇمەلىيە بىلەن ئاناتولىيە)، ئىككى دئڭىز (قارا دئڭىز ۋە ئئڭى دئڭىزى)نىڭ ھۆكىمرانى» دئگەن سۆزنى قاتىدۇ. سالجۇقىيلار دەۋرىدىن باشلاپلا گرئكلار بىلەن ئۇچراشقان بولغاچقا ھەم كئيىن ياۋروپادا گرئكلار بىلەن بىر ئەسىر ئالاقە قىلغان بولغاچقا، 1453- يىلىنى تىرىكلەرنىڭ ۋىزانتىيە ئەنئەنىسى ۋە ئۆرپ-ئادىتىنى قوبۇل قىلغان دەۋىرنىڭ بەلگىسى دەپ قاراش ئەخمەقلىق. تىرىكلەرنىڭ ۋىزانتىيە مەدەنىيىتىدىن قانچىلىك نەرسە ئۆگەنگەنلىكى ياكى ۋارىسلىق قىلغانلىقى توغرىسدا ھازىرمۇ تالاش-تارتىش مەۋجۇت. ۋىزانتىيىنىڭ تىرىكلەرگە بولغان بەزى تەسىرى ئۇنىڭدىن ئىلگىرىلا ئەرەبلەر ئارقىلىق سىڭگەن. ئەمما ۋىزانتىيىنىڭ ئىمپئرىيە ئەنئەنىسى ھەيۋەتلىك بۇ شەھەر بىلەن باغلانغان. سىياسىي ھۆكىمرانلىقىنىڭ ھەيۋىسى ئاساسلىق مەدەنىيەت مەركىزىنىڭ شان-شەرىپىنىڭ گەۋدىلەندىرىشى بىلەن تئخىمۇ چاقنىغان. مۇھەممەد II ئۇرۇشخۇمار، باتۇر جەڭچى بولۇپلا قالماستىن، يۇقىرى ساپاغا ئىگە ئىدى. تارىختا خاتىرىلىنىشىچە، ئۇ پارس ۋە ئەرەب ئەدەبىياتىغا پىششىق ئىكەن، سئربچە سۆزلىيەلەيدىكەن، ئىتاليانچىنىمۇ بىلىشى مۇمكىن، گرئكچىنى بىلىشى ئەجەبلىنەرلىك ئەمەس. ئۇ بىلىملىك ئۆلىمالارنى ئوردىغا يىغقان، بولۇپمۇ گرئك پەيلاسوپىنى ناھايىتى ئەتىۋارلىغان. ئىستامبول ئىقتىسادىي، سىياسىي، مەدەنىيەت مەركىزىگە ئايلانغان.
ئىستامبولنىڭ بويسۇندۇرۇلىشى تىركلەرنىڭ چەت-ياقىدىكى يايلاقلاردىن ئىمپئرىيىگە ئايلىنىش تارىخىنىڭ تاماملانغانلىقىدىن دئرەك بئرىدۇ.
