ھازىرقى زامان ئۇيغۇرتىل-يېزىقى

تاش رەھمان

ئۇيغۇر تىلى فونېتىكىسى

فونېتىكا ۋە ئۇنىڭ تەتقىقات ئوبيېكت

تىل تاۋۇشلىرىنى تەتقىق قىلىدىغان پەن فونېتىكا دەپ ئاتىلىدۇ .
فونېتىكىنىڭ تەتقىقات ئوبيېكتى بىر جۈملە سۆز بىلەن ئېيتقاندا ، تىل تاۋۇشىدۇر . يەنى فونېتىكا تىل تاۋۇشلىرى ۋە ئۇنىڭ خۇسۇسىيەتلىرى ، تىل تاۋۇشلىرىنىڭ قانداق ئاساسلارغا ئاساسەن تۈرلەرگە بۆلۈنۈشى ، تىل تاۋۇشلىرىنىڭ ماسلىشىش قانۇنىيەتلىرى ھەم بۇ خىل قانۇنىيەتلەر تۈپەيلىدىن كېلىپ چىقىدىغان ھەرخىل تاۋۇش ئۆزگىرىش ھادىسىلىرى قاتارلىقلارنى ئۆزىنىڭ تەتقىقات ئوبيېكتى قىلىدۇ . ئۇيغۇر تىلى فونېتىكىسىمۇ ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىدىكى مەنە پەرقلەندۈرۈش رولىغا ئىگە بولغان (فونېما بولۇپ خىزمەت قىلىۋاتقان) تىل تاۋۇشلىرىنى يۇقىرىقى تەرەپلەردىن تەكشۈرۈپ تەتقىق قىلىدۇ .

2 . ئۇيغۇر تىلىدىكى فونېتىكىلىق بىرلىكلەر

1) فونېما — سۆزنىڭ فونېتىكىلىق شەكلىنى پەرقلەندۈرۈش ئارقىلىق سۆزلەرنىڭ مەنىسىنى پەرقلەندۈرۈش رولىغا ئىگە بولغان ئەڭ كىچىك فونېتىكىلىق بىرلىك .
ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدا فونېمىلىق رولغا ئىگە بولغان تىل تاۋۇشى جەمئىي 32 بولۇپ ، بۇ 32 تاۋۇش ئەڭ ئالدى بىلەن سوزۇق تاۋۇش ۋە ئۈزۈك تاۋۇش دەپ ئىككى چوڭ تۈرگە بۆلۈنىدۇ .
سوزۇق تاۋۇش — ئۆپكىدىن چىققان ھاۋا ئېقىمىنىڭ ئېغىز بوشلۇقى ياكى بوغۇزدا ھېچقانداق توسالغۇغا ئۇچرىماي ئەركىن ھالدا چىقىشىدىن ھاسىل بولغان تاۋۇشلاردۇر . ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدا فونېما ھېسابلانغان سوزۇق تاۋۇش جەمئىي سەككىز (ئا ، ئە ، ئې ، ئى ، ئو ، ئۇ ، ئۆ ، ئۈ ) بولۇپ ، ئۇلار ئۆز خۇسۇسىيەتلىرى بىلەن ئۈزۈك تاۋۇشلاردىنلا پەرقلىنىپ قالماستىن ، يەنە ئۆزئارامۇ پەرقلىنىدۇ . شۇڭا ، ئۇلار ئېغىزنىڭ ئېچىلىش دەرىجىسىگە قاراپ ، كەڭ سوزۇق تاۋۇش (ئا ) ، كەڭرەك سوزۇق تاۋۇش (ئە ، ئې ، ئو ، ئۆ) ۋە تار سوزۇق تاۋۇش (ئۇ ، ئۈ ، ئى) دەپ ئۈچ تۈرگە بۆلۈنسە ؛ تىلنىڭ ئېغىز بوشلۇقىدىكى ئورنىغا قاراپ ، تىل ئارقا سوزۇق تاۋۇش (ئا ، ئو ، ئۇ) ، تىل ئالدى سوزۇق تاۋۇش (ئە ، ئۆ ، ئۈ) ۋە تىل ئارا سوزۇق تاۋۇش (ئې ، ئى) دېگەن ئۈچ تۈرگە بۆلۈنىدۇ ؛ لەۋ ھالىتىگە قاراپ ، لەۋلەشكەن سوزۇق تاۋۇش (ئو ، ئۇ ، ئۆ ، ئۈ) ۋە لەۋلەشمىگەن سوزۇق تاۋۇش (ئا ، ئە ، ئې ، ئى) دەپ ئىككى تۈرگە بۆلۈنىدۇ .
ئۈزۈك تاۋۇش — ئۆپكىدىن چىققان ھاۋا ئېقىمىنىڭ ئېغىز بوشلۇقى ياكى بوغۇزدا مەلۇم توسالغۇغا ئۇچراپ ، ئۇنى يېڭىپ چىقىشتىن ھاسىل بولغان تاۋۇشلاردۇر . ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدا فونېما ھېسابلانغان ئۈزۈك تاۋۇش جەمئىي 24 (ب ، د ، ف ، گ ، خ ، ج ، ك ، ل ، م ، ن ، پ ، چ ، ر ، س ، ت ، ۋ ، ش ، ي ، ز ، جھ ، غ ، ھ ، ق ، ڭ) بولۇپ ، ئۇلار تاۋۇش چىقىرىش ئورنى (ئۈزۈك تاۋۇشنى تەلەپپۇز قىلغاندا ، ئۆپكىدىن چىققان ھاۋا ئېقىمى توسالغۇغا ئۇچرىغان جاي) ۋە تاۋۇش چىقىرىش ئۇسۇلى (ئۆپكىدىن چىقىرىلغان ھاۋا ئېقىمى ئۇچرىغان توسالغۇنىڭ قانداق يېڭىلگەنلىكى ھەم تاۋۇش پەردىسىنىڭ تىترەش – تىترىمەسلىكى) جەھەتتىن بىر – بىرىدىن پەرقلىنىدۇ . شۇڭا ، ئۇلارنى تاۋۇش چىقىرىش ئورنىغا قاراپ ، قوش لەۋ تاۋۇشى (پ ، ب ، م ) ، چىش – لەۋ تاۋۇشى (ف ، ۋ ) ، تىل ئۇچى – چىش تاۋۇشى (س ، ز) ، تىل ئۇچى – چىش تۈۋى تاۋۇشى (ت ، د ، ن ، ر ، ل) ، تىل ئۈستى ئالدى – قاتتىق تاڭلاي تاۋۇشى (چ ، ج ، ش ، جھ) ، تىل ئۈستى ئارقا – قاتتىق تاڭلاي تاۋۇشى (ك ، گ ، ي ) ، تىل تۈۋى – يۇمشاق تاڭلاي تاۋۇشى (ق ، ڭ ، خ ، غ) ۋە بوغۇز تاۋۇشى (ھ) دەپ سەككىز تۈرگە بۆلۈشكە بولىدۇ . تاۋۇش چىقىرىش ئۇسۇلىغا قاراپ ، پارتلىغۇچى تاۋۇشلار (پ ، ب ، ت ، د ، ك ، گ ، ق) ، پارتلىغۇچى – سىيرىلاڭغۇ تاۋۇشلار (چ ، ج) ، سىيرىلاڭغۇ تاۋۇشلار (ف ، ۋ ، س ، ز ، ش ، جھ ، ي ، خ ، غ ، ھ) ، دىماغ تاۋۇشلىرى (م ، ن ، ڭ) ، تىترەڭگۈ تاۋۇش (ر) ۋە يان تاۋۇش (ل) دەپ ئالتە تۈرگە ؛ تاۋۇش پەردىسىنىڭ تىترەش – تىترىمەسلىكىگە ئاساسەن ، جاراڭلىق ئۈزۈك تاۋۇش (ب ، د ، گ ، ج ، ل ، م ، ن ، ڭ ، ر ، ۋ ، ز ، جھ ، ي ، غ ، ھ) ۋە جاراڭسىز ئۈزۈك تاۋۇش (پ ، ت ، ك ، ق ، چ ، س ، ش ، خ ، ف) دەپ ئىككى تۈرگە بۆلۈشكە بولىدۇ .
ئۇيغۇر تىلىدىكى تاۋۇشلارنى يۇقىرىقىدەك تۈرلەرگە بۆلۈش ھەربىر تاۋۇشنىڭ تېمبىر جەھەتتىكى خۇسۇسىيىتىنى توغرا ئىگىلەش ، ئۇلارنى توغرا تەلەپپۇز قىلىش ، تاۋۇشلارنىڭ ماسلىشىش قانۇنىيىتىنى توغرا ئىگىلەش ۋە ئۇنى توغرا قوللىنىش ، تاۋۇشلاردىكى ھەرخىل ئۆزگىرىشلەرنى ئايدىڭلاشتۇرۇۋېلىش قاتارلىق جەھەتلەردە مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە .
2 ) تاۋۇش ئېلېمېنتى — ئىنسان تاۋۇشىنى تاۋۇش تېمبىرى نۇقتىسىدىن تەھلىل قىلىش نەتىجىسىدە ئېنىقلانغان ئەڭ كىچىك فونېتىكىلىق بىرلىك . مەسىلەن : «ئەتە» دېگەن سۆز ئۈچ تاۋۇش ئېلېمېنتىدىن تەركىب تاپقان .
3) بوغۇم – فونېتىكىلىق قۇرۇلمىدىكى ئەڭ كىچىك بىرلىك بولۇپ ، ئاڭلاش سېزىمىدا تەبى’ئىي ھېس قىلىشقا بولىدىغان تاۋۇش ئۈزۈندىسىدۇر .
ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدىكى بوغۇملارنىڭ تۈزۈلۈش شەكلى تۆۋەندىكىدەك 11 خىل (ئەسكەرتىش : سوزۇق تاۋۇشلارغا « »نى ، ئۈزۈك تاۋۇشلارغا « » نى ۋەكىل قىلىپ ئېلىپ ، بوغۇملارنىڭ شەكلىنى تۆۋەندىكىدەك كۆرسىتىمىز . بۇ بەلگىلەر ئوڭدىن سولغا قارىتىپ بېرىلگەن) :
① — ئە – تە ، ئو – رۇن . . .
② — با – لا ، قۇ – تا . . .
③ — ئال ، ئەت . . .
④ — يول ، ماڭ . . .
⑤ — ئارت ، ئىشت . . .
⑥ — خەلق ، دوست . . .
⑦ — گرا – دۇس ، ستا – نوك . . .
⑧ — گرام ، پرىن – سىپ . . .
⑨ — فرانك ، فرونت . . .
⑩ — جۇڭ – خۇئا . . .
⑾ — يۈئەن ، گۇئاڭ – جۇ . . .

3 . فونېمىلارنىڭ ماسلىشىش قانۇنىيىتى

ئۇيغۇر تىلىدا سۆزدە ياكى سۆزگە قوشۇمچىلار ئۇلانغاندا ، سوزۇق تاۋۇشنىڭ تىل ئورنى (تاڭلاي ئاھاڭداشلىقى) ۋە لەۋ ھالىتى (لەۋ ئاھاڭداشلىقى) جەھەتتىن ، ئۈزۈك تاۋۇشلارنىڭ جاراڭلىق – جاراڭسىزلىق جەھەتتىن ئۆز ئارا ماسلىشىپ كېلىشى تاۋۇشلارنىڭ ماسلىشىش قانۇنىيىتى ياكى تاۋۇشلارنىڭ ئاڭاھداشلىقى دەپ ئاتىلىدۇ . مەسىلەن ، «ئورغاق» دېگەن سۆزنىڭ تەركىبىدىكى سوزۇق تاۋۇشلار تىل ئارقا بولۇش جەھەتتىن ماسلاشقان بولسا ؛ «ئۆكۈنۈش» دېگەن سۆزنىڭ تەركىبىدىكى سوزۇق تاۋۇشلار لەۋلىشىش ھەم تىل ئالدى بولۇش جەھەتتىن ماسلاشقان . «تىلدىن» دېگەن سۆزدىكى ئۈزۈك تاۋۇشلار («ل» بىلەن «د») جاراڭلىق بولۇش جەھەتتىن ماسلىشىپ كەلگەن .

4 . ئۇيغۇر تىلىدىكى نۇتۇق ئېقىمىدا يۈز بېرىدىغان تاۋۇش ئۆزگىرىشلىرى

نۇتۇق ئېقىمىدىكى تاۋۇش ئۆزگىرىشى (فونېتىكىلىق ئۆزگىرىش) تىل تاۋۇشلىرىنىڭ مەلۇم بىر دەۋردىكى ئۆزگىرىش ھادىسىسىنى كۆرسىتىدۇ . دېمەك ، تىل تاۋۇشلىرىنى بىر – بىرىگە ئۇلاپ تەلەپپۇز قىلغاندا ، ئۆزئارا تەسىر قىلىش نەتىجىسىدە ھاسىل بولغان فونېتىكىلىق ئۆزگىرىش نۇتۇق ئېقىمىدىكى تاۋۇش ئۆزگىرىشلىرى دەپ ئاتىلىدۇ .
ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدا نۇتۇق ئېقىمىدا يۈز بېرىۋاتقان مۇھىم فونېتىكىلىق ئۆزگىرىشلەر تۆۋەندىكىچە :
1) ئاسسىمىلياتسىيە — قوشنا كەلگەن ئوخشىمايدىغان ئىككى تاۋۇشنىڭ بىرىنىڭ يەنە بىرىنى تولۇق ياكى قىسمەن ھالدا ئۆزىگە ئوخشىتىۋېلىشى .
ئاسسىمىلياتسىيە ھادىسىسى ئاسسىمىلياتسىيىلەش ۋە ئاسسىمىلياتسىيىلىنىش دەرىجىسىگە قاراپ ، تولۇق ئاسسىمىلياتسىيە (قوشنا كەلگەن ئوخشىمايدىغان ئىككى تاۋۇشتىن بىرىنىڭ يەنە بىرىنى ھەم تاۋۇش چىقىرىش ئورنى ھەم تاۋۇش چىقىرىش ئۇسۇلى جەھەتتىن ئۆزىگە ئوخشىتىۋېلىشى . مەسىلەن ، «ئون يەتتە» دېگەن سۆز جانلىق تىلدا «ئوييەتتە» دەپ تەلەپپۇز قىلىنىدۇ) ۋە قىسمەن ئاسسىمىلياتسىيە (قوشنا كەلگەن ئوخشىمايدىغان ئىككى تاۋۇشتىن بىرىنىڭ يەنە بىرىنى ياكى تاۋۇش چىقىرىش ئورنى ياكى تاۋۇش چىقىرىش ئۇسۇلى جەھەتتىن ئۆزىگە ئوخشىتىۋېلىشى . مەسىلەن ، «مەنمۇ» دېگەن سۆز جانلىق تىلدا «مەممۇ» دەپ تەلەپپۇز قىلىنىدۇ) دەپ ئىككى تۈرگە بۆلۈنسە ؛ ئاسسىمىلياتسىيىلەش ۋە ئاسسىمىلياتسىيىلىنىش يۆنىلىشىگە ئاساسەن ، ئوڭ ئاسسىمىلياتسىيە (قوشنا كەلگەن ئىككى تاۋۇشتىن ئالدىنقىسىنىڭ كېيىنكىسىنى تولۇق ياكى قىسمەن ھالدا ئۆزىگە ئوخشىتىۋېلىشى . مەسىلەن ، «شەنبە» دېگەن سۆز جانلىق تىلدا «شەنبە» دەپ تەلەپپۇز قىلىنىدۇ) ۋە تەتۈر ئاسسىمىلياتسىيە (قوشنا كەلگەن ئىككى تاۋۇشتىن كېيىنكىسىنىڭ ئالدىنقىسىنى تولۇق ياكى قىسمەن ھالدا ئۆزىگە ئوخشىتىۋېلىشى . مەسىلەن ، «تۇزسىز» دېگەن سۆ جانلىق تىلدا «تۈسسىز» دەپ تەلەپپۇز قىلىنىدۇ) دەپ ئىككى تۈرگە بۆلۈنىدۇ .
2) دىسسىمىلياتسىيە — بىر – بىرىگە ئوخشاش ياكى ئوخشاپ كېتىدىغان ئىككى تاۋۇش ئۆزئارا ئۇلىنىپ كەلگەندە ، ئىككىسى چىقىشالماي ، بىرىنىڭ باشقا تاۋۇشقا ئۆزگىرىپ كېتىش ھادىسىسى . مەسىلەن ، «ياغاچچى» دېگەن سۆز جانلىق تىلدا «ياغاشچى» دەپ تەلەپپۇز قىلىنسا ، «باقتىڭ» دېگەن سۆز «باختىڭ» دەپ تەلەپپۇز قىلىنىدۇ .
3 ) تاۋۇشلارنىڭ قوشۇلۇپ قېلىشى — نۇتۇق جەريانىدا ، بەزى سۆزلەرگە ئايرىم تەلەپپۇز قىلغاندا كۆرۈلمەيدىغان تاۋۇشلار قوشۇلۇپ قېلىش ھادىسىسى . مەسىلەن ، دە + ئىش = دېيىش ، يە + ئىش = يېيىش . . .
4) تاۋۇشلارنىڭ چۈشۈپ قېلىشى — نۇتۇق جەريانىدا ، بەزى سۆزلەردىكى ئەسلىدە بار تاۋۇشلارنىڭ چۈشۈپ قېلىش ھادىسىسى . مەسىلەن ، ئوغۇل + ئۇم = ئوغلۇم ، ئۆمۈر + ئۈم = ئۆمرۈم . . .
5) تاۋۇشلارنىڭ ئاجىزلىشىشى — نۇتۇق جەريانىدا ، ئاۋاز كۈچىنىڭ ئاجىزلىشىشى تۈپەيلىدىن تاۋۇش تېمبىرىنىڭ ئۆزگىرىش ھادىسىسى . مەسىلەن ، باش + ئى = بېشى ، ئالما + لار = ئالمىلار . . .
6) تاۋۇشلارنىڭ ئورۇن ئالمىشىشى — نۇتۇق جەريانىدا ، ئىككى تاۋۇشنىڭ ئۆزئارا ئورۇن ئالماشتۇرۇش ھادىسىسى . مەسىلەن ، «قاملاشمىغان» ، دېگەن سۆز ئۇيغۇر تىلىنىڭ بەزى شېۋىلىرىدە «قاملاشمىغان» ؛ «تەكشۈرمەك» دېگەن سۆز «تەشكۈرمەك» دەپ تەلەپپۇز قىلىنىشى .

خوتەن دىئالېكتى شەرقتە چاقىلىق ، غەربتە گۇما ناھىيىسىگىچە بولغان توققۇز ناھىيىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ . خوتەن دىئالېكتى تەۋەسىدىكى ھەرقايسى ناھىيىلەر ئارا ئوخشاشمىغان دەرىجىدە بەزى شېۋە پەرقلىرى بار .
لوپنۇر دىئالېكتى لوپنۇر ناھىيىسى تەۋەسىدىكى رايونلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ . بۇ دىئالېكتنىڭ دائىرىسى تار ، سۆزلىشىدىغان ئادەم سانى باشقا ئىككى دىئالېكتقا قارىغاندا خېلىلا ئاز بولسىمۇ ، فونېتىكا ، لېكسىكا ۋە گرامماتىكا جەھەتتىكى ئالاھىدىلىكى باشقا ئىككى دىئالېكت بىلەن سېلىشتۇرغاندا مەلۇم پەرقلەرگە ئىگە بولغاچقا ، ئايرىم بىر دىئالېكت قىلىپ بېكىتىلگەن .
3 . ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلى ۋە ئۇنىڭ نورمىلىرى

1 . ئەدەبىي تىل ۋە ئۇنى قېلىپلاشتۇرۇش

ئورتاق تىلنىڭ قېلىپلاشتۇرۇلغان شەكلى ئەدەبىي تىل دەپ ئاتىلىدۇ . قېلىپلاشتۇرۇلغانلىقى (ئۆلچەملەشتۈرۈلگەنلىكى) ئۈچۈن ئۆلچەملىك تىل دەپمۇ ئاتىلىدۇ .
ئەدەبىي تىل يېزىقچە ۋە ئېغىزچە شەكىلدە مەۋجۇت بولۇپ تۇرىدۇ . ئەدەبىي تىلنىڭ يېزىقچە شەكلى (يېزىق تىلى) ئەدەبىي ، سىياسىي ، ئىلمىي ئەسەرلەر ، دەرسلىكلەر ۋە گېزىت – جھۇرناللاردا ئىشلىتىلىدۇ؛ ئېغىزچە شەكلى (ئېغىز تىلى) رادى’ئو ، تېلېۋىزىيە ، كىنو ، سەھنە ، دەرسخانىلاردا ۋە باشقا رەسمىي سورۇنلاردا ئىشلىتىلىدۇ .
تىلنى قېلىپلاشتۇرۇش دېگەنلىك ، ئورتاق تىلغا فونېتىكا ، سۆزلۈك ، گرامماتىكا ۋە يېزىق قاتارلىق جەھەتلەردە ئۆلچەم بەلگىلەش دېمەكتۇر . دىئالېكتلارنىڭ سىڭىپ كىرىشى ، باشقا تىللارنىڭ تەسىرى ، شەخسلەرنىڭ ئىجادىيىتى ۋە قەدىمكى تىللارنىڭ قالدۇقلىرىنىڭ مەۋجۇت بولۇشى قاتارلىق سەۋەبلەر تۈپەيلىدىن تىلدا دا’ئىم چۈشىنىكسىز ئەھۋاللار ئۇچرايدۇ . بۇنداق چۈشىنىكسىز ئەھۋاللارنىڭ مەۋجۇت بولۇپ تۇرۇشى كىشىلەرنىڭ ئالاقىلىشىشىگە تەسىر يەتكۈزىدۇ . شۇنىڭ ئۈچۈن ھاجەتسىز نەرسىلەرنى چىقىرىپ تاشلاش ، ئېنىقسىز نەرسىلەرنى ئازايتىپ ، بىردەكلىكنى كۈچەيتىش ، مانا مۇشۇنداق مەسىلىلەرنى شۇ تىلنىڭ ئىچكى تەرەققىيات قانۇنىيىتىگە مۇۋاپىقلاشتۇرۇش تىلنى قېلىپلاشتۇرۇش بولىدۇ . تىلنى قېلىپلاشتۇرۇشنىڭ ئۆلچىمى شەخسلەرنىڭ سۇبيېكتىپ خاھىشى بىلەن ئەمەس ، بەلكى ئوبيېكتىپ ئاساس بويىچە بېكىتىلىدۇ ، يەنى سۆزلۈك ۋە گرامماتىكا جەھەتتە مەركىزىي دىئالېكت ، فونېتىكا جەھەتتە مەركىزىڭ دىئالېكت رايونىدىكى مەلۇم بىر نۇقتا ئۆلچەم قىلىنىدۇ . تىلنى قېلىپلاشتۇرۇش تىلنىڭ تەرەققىياتىنى بوغۇش ياكى چەكلەش ئەمەس ، بەلكى تىلنىڭ ساغلام تەرەققىي قىلىشىنى ، ئۇنىڭ ئالاقە قوراللىق رولىنىڭ ياخشى جارى قىلىنىشىنى كاپالەتلەندۈرۈش ، شۇنىڭدەك تىلنىڭ ئىگىسى بولغان مىللەتنىڭ مەدەنىيىتىنىڭ يۈكسىلىشىگە تۈرتكە بولۇشتىن ئىبارەت . زامانىۋىلىشىش دەۋرىدە تۇرۇۋاتقان بىر مىللەت ، ئەلۋەتتە ، ئۆزىنىڭ تىل – يېزىقىنى ئۆلچەملەشتۈرۈشى ۋە قېلىپلاشتۇرۇشى كېرەك . مۇنداق قىلىش شۇ مىللەتنىڭ مەدەنىيەت قۇرۇلۇشى ۋە ئىقتىسادىي قۇرۇلۇشىنىڭ تەرەققىياتى بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك .

2 . ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىنىڭ نورمىلىرى

ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىنىڭ نورمىلىرى ، يەنى ئىملا قا’ئىدىسى بىلەن تەلەپپۇز قا’ئىدىسى ئەدەبىي تىلنى قېلىپلاشتۇرۇشنىڭ ئۆلچىمىدۇر . ئەدەبىي تىل نورمىسىدا يېزىش ۋە سۆزلەش يالغۇز تىل خادىملىرىنىڭ ۋەزىپىسى بولۇپلا قالماستىن ، بەلكى پۈتۈن مىللەتنىڭ پەن – مەدەنىيەت سەۋىيىسىنى يۈكسەلدۈرۈشىگە مۇناسىۋەتلىك بىر ئىش . مەلۇم مەنىدىن ئېيتقاندا ، ئەدەبىي تىل نورمىسىدا يېزىش ۋە سۆزلەش كىشىلەرنىڭ مەدەنىيەت سەۋىيىسىنى باھلايدىغان ئۆلچەملەرنىڭ بىرى ، شۇنىڭدەك كىشىلەرنىڭ ئۆزلىرىنىڭ مىللىي تىلىغا تۇتقان پوزىتسىيىسى ، تەربىيە كۆرۈش دەرىجىسى قاتارلىقلارنىڭ ئەڭ روشەن بەلگىلىرىدىن بىرى . ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىنىڭ ئىملا قا’ئىدىسى بىلەن تەلەپپۇز قائىدىسىدە يېزىش بىلەن تەلەپپۇز قىلىشتا پەرقلىنىدىغان بەزى ھادىسىلەرگە مۇۋاپىق قا’ئىدە بېرىلگەن . كىشىلەر كۆپ ھاللاردا ، ئۆزلىرىنىڭ ئادىتى نۇقتىسىدىن ، ئۆزىگە قۇلاي بولۇش نۇقتىسىدىن ، سۆزلەرنىڭ يېزىلىشى بىلەن ئوقۇلۇشىنىڭ بىردەك بولۇشىنى ، يەنى قانداق يېزىلغان بولسا ، شۇنى ئەينەن ئوقۇش ، قانداق تەلەپپۇز قىلىنسا ، شۇ بويىچە يېزىشنى ئارزۇ قىلىدۇ . ئەمما تىل بىلەن يېزىق ماھىيىتىدىن ئېيتقاندا ، ئىجتىما’ئىي ھادىسە . شەخسلەر پەقەت پۈتۈن جەمئىيەت ئورتاق ئېتىراپ قىلغان قا’ئىدە بويىچە سۆزلەش ۋە يېزىشقا مەجبۇر . ئەدەبىي تىل نورمىسى شۇ تىلنى تېخىمۇ بېيىتىش ، تېخىمۇ ساغلام تەرەققىي قىلدۇرۇش ئۈچۈن ، شۇ تىلنىڭ تەرەققىيات قانۇنىيىتىگە ئۇيغۇنلاشقان ھالدا جەمئىيەتنىڭ (جەمئىيەتنىڭ ۋەكىلى سۈپىتىدە ھاكىمىيەت ئورگانلىرى ، تىل – يېزىق مۇتەخەسسىسلىرى ۋە باشقا مۇناسىۋەتلىك خادىملارنىڭ) مەقسەتلىك ئارىلىشىشى ئارقىسىدا مەيدانغا كېلىدۇ . بۇ خىل نورما تەبى’ئىي ھالدا شەخسلەرنىڭ بەزى ئادەتلىرىنى رەت قىلىدۇ .