تارىم تور بېكىتى

 روماننىڭ ئىناۋىتىنى قوغدايلى

(ھايات-مامات ھارغىنلىقى» رومانى-شاڭخەي ئەدەبىيات-سەنئەت نەشىرىياتى 2012-يىلى 10-ئايدىكى نەشىرىگە يېزىلغان كىرىش سۆز)
مويەن

ئالاھەزەل ئىككى يىل ئىلگىرى، «رومانلاردىن تاللانما» ژۇرنىلىنىڭ تۇنجى سانى چىققاندا، ئۇلار ماڭا بىرنەچچە جۈملە بىرنېمە يېزىپ بېرىشنى تاپشۇردى، رەت قىلالماي مۇنداق يازدىم: «ئۇزۇنلۇق، زىچلىق ۋە قىيىنلىق روماننىڭ بەلگىسى، شۇنداقلا بۇ ئۇلۇغ ژانېرنىڭ ئىناۋىتى».
ئۇزۇنلۇق دېگىنىمىز، تەبىئىيكى، روماننىڭ ھەجىمىدۇر. 200 مىڭ خەتتىن ئارتۇق ھەجىمدە بولمىسا، روماننىڭ ھەيۋىسى يېتەرلىك بولمايدۇ. خۇددى قاپلان جەسۇر، چەبدەس بولسىمۇ، لېكىن ئاخىرقى ھېسابتا جۇغىنىڭ كىچىكلىكىدىن تاغ خاقانى بولالمىغاندەكلا ئىش. ھەجىمى ئانچە چوڭ بولمىغان نۇرغۇن رومانلارنىڭ كۈچ- قۇدرەت ۋە قىممەت جەھەتتە بەزى كېلەڭسىز رومانلارنى بېسىپ چۈشىدىغانلىقى ئەلۋەتتە ماڭا ئايان، ھەجىمى ئانچە چوڭ بولمىغان نۇرغۇن رومانلارنىڭ كىلاسسىك ئەسەر بولۇپ قالغانلىقىمۇ ماڭا ئايان، ئەمما چاڭجياڭ دەرياسى كەبى ھەيۋىتى زور ئەسەرلەرنىڭ گۈزەللىكى ئەپچىل ئەسەرلەردە ھازىرلانمايدۇ. رومان ئۇزۇن بولۇشى كېرەك، ئۇزۇن بولمىسا رومان دېگىلى بولاتتىمۇ؟ روماننى ئۇزۇن يازماقمۇ ئۇنچە ئاسان ئەمەس. بىز روماننى قىسقا يېزىش ھەققىدىكى مۇراجىئەتنى ئاڭلاپ تۇرىمىز، لېكىن مەن بۇ يەردە مۇراجىئەت قىلىدىغىنىم: رومان دېگەننى  ئۇزۇن يېزىش كېرەك! ئەلۋەتتە، رومان بولغانىكەن، ئۇزۇن بولۇشى ھەمدە ۋەقەلىك بىلەن خەتنىڭ جۇغلانمىسى بولۇپ قالماسلىقى، بەلكى بىر خىل كۆڭلىمىزدىكى كەڭ مۇھىتنى سەنئەتلىك ئىپادىلەيدىغان بىناكار بولۇشى كېرەك. چاڭجياڭنىڭ جەنۇبىدىكى نەپىس باغچىلارنى بەرپا قىلغۇچى بىناكارلار، سۈنئىي تاغ ئۈستىگە كىچىك راۋاق سېلىۋاتقان بىناكارلارمۇ ئەلۋەتتە قالتىس، ئەمما ئۇلار گۇگوڭ سارىيى ۋە ئەلئېھراملارنى ئاپىرىدە قىلالماسلىقى مۇمكىن، سەددىچىندەك زور قۇرۇلۇشلارغا تېخىمۇ يېتەكچىلىك قىلالماسلىقى مۇمكىن. بۇ خۇددى ئۇرۇش ۋاقتىدا بىراۋ بىر پولىكقا قوماندانلىق قىلغاندا، ناھايىتى قاملاشۇرسىمۇ، بىرەر كورپۇس، بىرەر ئارمىيەگە قوماندانلىق قىلىشنى قاملاشتۇرالمىغاندەكلا ئىش. ئوفىتسېر دېگەن ئوفىتسېر، گېنېرال دېگەن گېنېرال، گېنېراللارنىڭ ھەممىسىلا قوشۇن ئىچىدىن بىر- بىرلەپ يېتىشىپ چىققان ئەمەس. ئەلۋەتتە، ئاددىيلا قىلىپ رومان يازغانلارنى گېنېرال، ھېكايە يازغانلارنى ئوفىتسېر دېگىلى بولمايدۇ. كەلتۈرگەن نەقىلىم تازا قاملاشمىدى، كەچۈرگەيسىلەر.
رومان يېزىشقا ماھىر بىر يازغۇچىنىڭ چوقۇملا ھېكايە ـــ پوۋېست ـــ رومان يېزىش يولىنى باسقان بولۇشى ناتايىن، ئىشقىلىپ نۇرغۇن يازغۇچىلار (مەنمۇ شۇنىڭ ئىچىدە) مۇشۇنداق يولنى بېسىپ ئۆتكەنلەر. نۇرغۇن كاتتا رومان يازغۇچلىرى ھە دېگەندە قولىغا قەلەم ئېلىپ كاتتا رومانلارنى يازدى، ئالايلى ساۋ شۆچىن، لو گۈەنجۇڭ قاتارلىقلار. مېنىڭچە بىر يازغۇچىنىڭ بىرەر روماننى يازالىشى، يازغاندىمۇ ياخشى يازالىشىدىكى تۈپ سەۋەب ئۇنىڭدا «رومان دىتى»نى ھازىرلىغانلىقى. «رومان دىتى» ھازىرلىغانلارنىڭ كۆڭلىدە زور جىلغىلار، بىپايان تاغ تىزمىلىرى، كەڭرى ئاتموسفېرا بولىدۇ، دېگەن سۆز. ئۇلارنىڭ قەھرىمۇ- مېھرىمۇ بولۇشى كېرەك. كۆڭلىدە زور جىلغىلار، بىپايان تاغ تىزمىلىرى، كەڭرى ئاتموسفېرا بولۇش دەل قەلىمى پىشقانلىقنىڭ تاشقى ئىپادىسى. ئىچى تىتىلداش، ئىچ ئاغرىتىش، يۈكسەك غايە، ئەركىن تەپەككۇر قىلىشتەك بۈيۈك روھ، ئاپئاق قار بىلەن تازىلانغان بىپايان زېمىندەك زور تەسىرات ـــ «رومان دىتى»نىڭ ئىچكى مەنىسى.
ئىچى تىتىلداش، يۈكسەك غايە، بۈيۈك روھ، زور تەسىراتقا ئىگە بولۇشلارنى بىر- بىرلەپ سۆزلەپ ئولتۇرۇشنىڭ ھاجىتى يوق، مەن پەقەت «ئىچ ئاغرىتىش» ئۈستىدىلا توختىلاي. يېقىنقى يىللاردىن بۇيان «ئىچ ئاغرىتىش تۇيغۇسى» نەچچە يىل ئىگىرى مودا بولغان «ئاخىرقى غەمخورلۇق»قا ئوخشاش مودا سۆز بولۇپ قالدى. ئىچ ئاغرىتىشنىڭ ياخشى نەرسە ئىكەنلىكى ماڭىمۇ ئايان، ئەمما بىزگە كېرىكى باچكا دۈملىمىسى يەپ بولۇپلا قانىتى يارىلانغان كەپتەرنىڭ قانىتىنى تېڭىپ قويىدىغان ئىچ ئاغرىتىش ئەمەس؛ سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ئۇرۇش فىلىملىرى ۋە ھوللىۋود فىلىملىرىدىكىدەك ئۇنداق ئەندىزىلەشكەن، ھېسسىياتنى غىدىقلايدىغان ئىچ ئاغرىتىش ئەمەس؛ پۈتۈن جەمئىيەت ئاغرىپ قالغان بىر مۈشۈكئېيىققا مېھىر– شەپقەت يەتكۈزىدىغان، ئەمما پۇلى بولمىغانلىقتىن ئۆيىدە ئۆلۈمنى كۈتۈپ ياتقان ئادەم بىلەن كارى بولمايدىغان ئۇنداق ئىچ ئاغرىتىش ئەمەس. ئىچ ئاغرىتىش «سول يۈزىگە ئۇرسا، ئوڭ يۈزىنى تۇتۇپ بېرىش»لا ئەمەس، ئىچ ئاغرىتىش ئازاب- ئوقۇبەت ئىچىدە ئاق كۆڭۈللۈك ۋە نازاكەتلىك ھالەتنى ساقلاشمۇ ئەمەس، ئىچ ئاغرىتىش قاننى كۆرسىلا ھوشىدىن كېتىش ياكى «مەن ھوشۇمدىن كېتىدىغان بولدۇم» دەپ ۋارقىراش ئەمەس، ئىچ ئاغرىتىش گۇناھ ۋە رەزىللىكتىن ئۆزىنى ئېلىپ قېچىش تېخىمۇ ئەمەس. «ئىنجىل» ئىچ ئاغرىتىش ۋە رەھىمدىللىك ھەققىدىكى كىلاسسىك ئەسەر، ئەمما ئۇنىڭدىمۇ ئۆزئارا ئارىلىشىپ تۇتۇقلىشىپ كەتكەن كۆرۈنۈشلەر خېلى بار. بۇددا دىنى ئىچ ئاغرىتىش ۋە رەھىمدىللىك تەرغىب قىلىنىدىغان دىن، ئەمما ئۇنىڭدىمۇ دوزاخ ۋە تەننى شۈركەندۈرىدىغان دەھشەتلىك جازالار بار، ئەگەر ئىچ ئاغرىتىش ئىنسانىيەتنىڭ رەزىللىكى بىلەن كۆرۈمسىزلىكىنى يوشۇرسا، بۇنداق ئىچ ئاغرىتىش بىلەن ساختا ساۋاب بىر ئىش بولۇپ قالىدۇ. مىڭ سۇلالىسى دەۋرىدە يېزىلغان «جىن پىڭمېي» دېگەن رومان يامان ئاتاققا قالغان، ئەمما چۈشەنگەن تەنقىدچىلەر ئۇنى ئىچ ئاغرىتىش تېمىسىدىكى ئەسەر دېيىشىدۇ. مانا بۇ دەل جۇڭگوچە ئىچ ئاغرىتىش بولۇپ، غەرب پەلسەپەسى ۋە دىنى ئاساسىدىكى ئىچ ئاغرىتىش بولماستىن، جۇڭگو پەلسەپەسى، دىنى ئاساسىدىكى ئىچ ئاغرىتىشتۇر. رومان ھەممىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدىغان ناھايىتى چوڭ ژانېر، ئۇنىڭدا قوزىمۇ، قۇشقاچمۇ، شىرمۇ، تىمساھمۇ بولىدۇ. سىز شىر قوزىنى يېگەنلىكى ياكى تىمساھ قۇشقاچنى يۇتۇۋالغانلىقى تۈپەيلىدىنلا ئۇلارنى ئىچ ئاغرىتمىدى دېسىڭىز بولمايدۇ. ئۇلارنىڭ ئولجىنى تۇتقان ۋە ئۆلتۈرگەن چاغدا يۈكسەك ماھارىتىنى نامايان قىلغانلىقى، ئولجىغا ئېرىشكەن چاغدا خۇشاللىققا چۆمگەنلىكىگە قاراپ، ئۇلارنى شەپقەتسىز دېسىڭىز بولمايدۇ. قوزا بىلەن قۇشقاچلا بار دۇنيانى دۇنيا دېگىلى بولمايدۇ؛ ياخشى ئادەملا بار روماننى رومان دېگىلىمۇ بولمايدۇ. قوزىمۇ ئوت- چۆپ يەيدۇ؛ قۇشقاچمۇ قۇرت– قوڭغۇز يەيدۇ؛ ياخشى ئادەممۇ بەزىدە بولمىغۇر خىيالدا بولۇپ قالىدۇ. ئېگىزدە تۇرۇپ تۆۋەنگە قارىغاندا، ياخشى ئادەم بىلەن يامان ئادەمنىڭ ھەممىسىلا بىچارە ئادەملەر. ئاددىي مەنىدىكى ئىچ ئاغرىتىش ياخشى ئادەملەرگىلا ھېسداشلىق قىلىش بولسا، كەڭ مەنىدىكى ئىچ ئاغرىتىش ياخشى ئادەملەرگە ھېسداشلىق قىلىپلا قالماي، يامان ئادەملەرگىمۇ ھېسداشلىق قىلىشتۇر.