نىدائىي يانبىلوگى

ئۇيغۇر خەتتاتلىق تارىخىدىن سۆز

(يۈسۈپ خاس ھاجىپ شېئىرى)

   قەدىمكى تۈركىي يېزىقلارغا دائىر ماتىرىياللار 1692-يىلىدىن ئېتىبارەن تېپىلىشقا باشلىدى. دەسلەپتە بۇ يېزىقلار ‹‹رۇن›› يېزىقى دەپ ئاتالدى. ‹‹رۇن›› دېگەن سۆز گىرمانچە ‹‹سىر-سىرلىق›› دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدىكەن. شەكىل جەھەتتىن ‹‹گوت›› (قەدىمكى گېرمان) يېزىقىغا ئوخشاپ كەتكەنلىكى ئۈچۈن، تۈركىي يېزىقتىمۇ گىرمانلارنىڭ (رەين ۋە دوناي بويلىرىغا تارقالغان خەلق) يېزىقى ــ ‹‹رۇم›› يېزىقى دېگەن نامنى قوللانغان. بۇ ‹‹رۇن›› يېزىقى دەپ ئاتالغان گوت يېزىقى تەخمىنەن ئېرامىزنىڭ 3 ~ 2 ئەسىرلىرىگە تەئەللۇق دەپ قارالماقتا. لېكىن مۇتەخەسسىسلەر شەرقتىكى تۈركىي ‹‹رۇم يېزىق››نى غەربتىكى ‹‹رۇم›› يېزىقتىن ئىلگىرى پەيدا بولغان، يەنى ئېرامىزدىن ئىلگىرىكى 4-ئەسىرگە مەنسۈپ دەپ دەلىللەشمەكتە. ئورخۇن-يېنسەي بىتىگتاشلىرى تېپىلىپ، بۇ بىتىگداشلاردىكى ھەرپلەرنى 1893-يىلى دانىيەلىك ئالىم ۋىلھېلىم تومسۇن ۋە ئۇنىڭدىن كېيىن رۇسىيەلىك ئالىم ۋ . ۋ . رادلوف ئوقۇپ چىقتى. شۇنداق قىلىپ بۇ بىتىگداشلاردىكى يېزىق ‹‹رۇن›› يەنى ‹‹سىر›› ئەمەسلىكى ئالىملار تەرىپىدىن ئېنىقلاندى. قەدىمكى تۈركىي ئېلىپبەدىكى بەزى ھەرپلەرنىڭ شەكىللىرىگە ئىنچىكىلەپ نەزەر سالىدىغان بولساق، تۈركىي تىللىق خەلقلەر، ئادەتتىكى قەدىمكى زاماندا كەڭ قوللانغان تامغىلارمۇ تۈركىي ئېلىپبەنىڭ شەكىللىنىشىگە ئاساس بولغان. بۇنداق تامغىلارـ قىياتاش بەلگىلىرى ياكى ‹‹خەتلىرى››دە مۆلچەرلەنمەكتە. بۇنداق بەلگىلەر موڭغۇلىيە، ئالتاي، يەتتەسۇ، لوپنۇر، قومۇل رايونلىرىدا كەينى-كەينىدىن كۆپلەپ تېپىلماقتا. قىيالارغا تۈرلۈك شەكىلدە ئويۇلغان بۇ تامغىلاردا مەزمۇن جەھەتتىن، ئوۋ، بايرام، ھەر خىل سورۇنلار، كۈندىلىك تۇرمۇش ئۆرپ-ئادەتلىرى، جەڭ، سۇلھ، توي-تۆكۈن قاتارلىق پائالىيەتلەر ئەكس ئەتتۈرۈلگەن. بۇنداق تامغىلارنىمۇ يېزىقنىڭ بىر تۈرى دېيىشكە بولىدۇ. يېزىقنىڭ بۇ تۈرى ئىروگلىف ( رەسىملىك ) يېزىق بىلەن فۇنىتىكىلىق يېزىق ئارىلىقىدىكى بىر خىل يېزىق ــ يەنى ئىدىئوگرافىك يېزىق بولۇپ، ھەر بىر تامغا بىر خىل چۈشەنچىنى ئىپادىلىگەن . قىياتاشلاردىكى بۇ خىل يېزىقلارنىڭ كاللىگرافىك جەھەتتىن خىلمۇ خىللىقى بۇ ‹‹يېزىق››نىڭ خەلق ئاممىسى ئارىسىدا كەڭ قوللىنىلغانلىقىنى كۆرسىتىدۇ.  

مەنبەسى: تەڭرىتاغ ئۇيغۇرچە تورى

تەييارلىغۇچى: توخنىياز ئىسمائىل نىدائىي