نۆۋەتتىكى ئۇيغۇر تولوقسىز ئوتتۇرا ئانا تىل مەكتەپلىرى 8-يىللىق 1-قىسىم تىل-ئەدەبىيات دەرسلىكىگە «ئۇيغۇر يېزىقلىرى» ناملىق مەخسۇس تېما كىرگۈزۈلگەن بولۇپ، ئۇ بىر تەرەپتىن كەڭ تىل-ئەدەبىيات ئوقۇتقۇچىلىرىنىڭ ئانا تىل-يېزىقىمىزنىڭ ئومومىي ئەھۋالى ۋە ئۇيغۇر مەدەنىيەت تارىخى توغىرىسىدكى ئۇنۋېرسال ساپاسىنى يۇقىرى كۆتەرسە، يەنە بىر تەرەپتىن ئوقۇغۇچىلاردا ئانا تىل-يېزىقىمىزنىڭ تەرەققىيات تارىخى، ئىشلىتىلىش دەۋرى ۋە كۆلىمى توغرىسىدا دەسلەپكى تونۇش ھاسىل قىلىش رولىنى ئوينايدۇ، شۇنداقلا، ئۇلاردا ئانا تىلى بىلەن غورۇرلىنىش ھەم ئۇنى قەدىرلەش، ئۆزىمىزنىڭ تىل ھەم يېزىق تارىخىمىزنى تەتقىق قىلىش ئىستىكىنى قوزغايدۇ. بۇ نۇقتىدىن قارىغاندا يۇقارقى تېمىنىڭ كىرگۈزىلىشى زور رېئال ئەھمىيەتكە ئىگە.
بىراق، نۆۋەتتىكى رېئاللىق شۇكى، بىزدە بۇ توغىرىدا ئانا تىلىمىزدا نەشىر قىلىنغان ماتېرياللار نىسبەتەن كەمچىل، بار دېيىلگەندىمۇ پارچە ھالەتتە. شۇڭا كەڭ تىل-ئەدەبىيات ئوقۇتقۇچىلىرىنىڭ يۇقارقى تېمىنى ۋايىغا يەتكۈزۈپ ئوقۇتۇشى بىر قەدەر قىيىن. شۇ سەۋەبتىن مەن ئۆزەمنىڭ كۆپ يىللىق ئىزدىنىشلىرىمنىڭ مەھسۇلى بولغان بۇ يازمىنى كەڭ ئوقۇتقۇچى-ئوقۇغۇچىلارنىڭ پايدىلىنىشى ئۈچۈن سۇندۇم.

مۇقەددىمە
شىنجاڭ ياۋرو-ئاسىيا قۇرۇقلۇقىنىڭ مەركىزىي قىسىمىغا جايلاشقان، ئۆزگىچە جۇغراپىيىلىك، ئېتنۇگىراففىيىلىك، دىنىي ۋە مەدەنىيەت ئالاھىدىلىكىگە ئىگە رايون بولۇپ، بۇ رايوندا تارىختىن بۇيان كۆپ خىل مىللەت ۋە ئۇنىڭغا باغلانغان كۆپ خىل تىل-يېزىق، دىن ۋە مەدەنىيەت ئۆزئارا تەسىر كۆرسەتكەن ھالدا مەۋجۇت بولۇپ، بۇ رايوننىڭ ئۆزگىچە مەدەنىيەت قاتلىمىنى، ئارخېئولوگىيىلىك قىممەت سېستىمىسىنى، تارىخي ئەھۋالىنى، گىرەلەشمە دىنىي مۇھىتىنى، تىل-يېزىق خاسلىقىنى شەكىللەندۈرگەن.
شىنجاڭدىن تېپىلغان ئارخېلوگىيلىك تېپىلمىلار ۋە ساقلىنىپ قالغان تارىخىي ئۇچۇرلار ھەم تەتقىقاتچىلارنىڭ تەتقىقات نەتىجىلىرىگە ئاساسلانغاندا، شىنجاڭدا تارىختىن بۇيان تۆت خىل تىل سېستىمىسىغا تەۋە 22 خىل تىل ئىشلىتىلىپ، ئۇنىڭغا دائىر قوليازما يادىكارلىقلىرى ئۈچ خىل يېزىق سېستىمىسىغا تەۋە بولغان 26 خىل يېزىق بىلەن خاتىرلەنگەن. ئۇلارنىڭ كونكېرت ئەھۋالى تۆۋەندىكىدىن ئىبارەت.
1.        شىنجاڭدىن تېپىلغان يېزىقلارنىڭ شاخلىنىش-بارلىققا كېلىش ئەھۋالى:


خۇاشا يېزىقى           خەن سۇلالىسى يېزىقى
سېستىمىسى                      غەربىي شيا يېزىقى
                 قۇجۇ يېزىقى                                 
قىتان يېزىقى     
               

              كارۇشتى يېزىقى      ئۇرخۇن يېزىقى      قىتان يېزىقى                                                   
              پارىس يېزىقى                                             ئۆزبەك يېزىقى
قىرغىز يېزىقى                                                                                                            
              ئەرەب يېزىقى    قارىخانىيلار يېزىقى   چاغاتاي يېزىقى   ئۇيغۇر يېزىقى               
ئەرەمى يېزىقى                                                            قازاق يېزىقى
سېستىمىسى                                                               تاتار يېزىقى                                                                                                         
                                                                        تاجىك يېزىقى
                                                                                 
                               قەدىمكى ئۇيغۇر      موڭغۇل     مانجۇ      شىبە سوغدى يېزىقى    يېزىقى               يېزىقى      يېزىقى     يېزىقى
                              
مانى يېزىقى      
                               سۈرىيە يېزىقى


                                           ساك يېزىقى     تۈبۈت يېزىقى      باسىبا يېزىقى                                                     
بىراھمى يېزىقى   بىراھمى    سانسىكىرىت    توخرى يېزىقى(ئا)                                              سېستىمىسى       يېزىقى      يېزىقى                                 تۈرك يېزىقى                                    
                                          توخرى يېزىقى(ب)                                    

يۇقارقى ئۈچ خىل يېزىق سېستىمىسىغا تەۋە بولغان 26 خىل يېزىققا ئۆزبەك يېزىقى، قىرغىز يېزىقى، ئۇيغۇر يېزىقى، قازاق يېزىقى، تاتار يېزىقى، تاجىك يېزىقى قاتارلىق ئالتە خىل ھازىرقى زامان يېزىقلىرى كىرگۈزۈلمىدى.

2. شىنجاڭدىن تېپىلغان يېزىقلارنىڭ يېزىق سېستىمىسى بويىچە قىسقىچە ئۇچۇرى:
يېزىق
سېستىمىسى       

No       

يېزىق نامى       

خاتىرلەنگەن تىل       

قوللۇنىلغان ۋاقتى
خۇاشيا يېزىق سېستىمىسى        1        خەن يېزىقى        خەنزۇ تىلى        2000 يىلدىن بۇيان
        2        قۇجۇ يېزىقى        خەنزۇ تىلى، قەدىمكى تۈرك، ئۇيغۇر تىلى        3-11-ئەسىرلەر
        3        غەربىي شيا يېزىقى        غەربىي شيا تىلى        1032-1227-يىللار
        4        قىتان يېزىقى        قىتان تىلى        920-1218-يىللار
ئەرەمى يېزىقى سېستىمىسى        5        قارۇشتى يېزىقى        قەدىمكى ئارىيان تىلى        م.ب3-م.ك3-ئەسىرلەر
        6        ئۇرخۇن يېزىقى        قەدىمكى تۈرك، ئۇيغۇر تىلى        8-9-ئەسىرلەر
        7        قىتان يېزىقى        قىتان تىلى        920-1191-يىللار
        8        پارىس يېزىقى        قەدىمكى پەھلىۋىي تىلى        7-16-ئەسىرلەر
        9        ئەرەب يېزىقى        قەدىمكى ئەرەب تىلى        10-11-ئەسىرلەر
        10        قارىخانلار يېزىقى        قەدىمكى تۈرك تىلى        11-14-ئەسىرلەر
        11        چاغاتاي يېزىقى        چاغاتاي تىلى        14-20-ئەسىرلەر
        12        سوغدى يېزىقى        قەدىمكى پەھلىۋىي تىلى        5-7-ئەسىرلەر
        13        قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقى        قەدىمكى ئۇيغۇر تىلى        5-15-ئەسىرلەر
        14        موڭغۇل يېزىقى        قەدىمكى تۈبۈت، موڭغۇل تىلى        1204-ھازىرغىچە
        15        مانجۇ يېزىقى        مانجۇ تىلى        1632-ھازىرغىچە
        16        شىبە يېزىقى        شىبە تىلى        18-ئەسىردىن ھازىرغىچە
        17        مانى يېزىقى        قەدىمكى پەھلىۋىي،تۈرك، ئۇيغۇر تىلى        762-950-يىللار
        18        سۈرىيە يېزىقى        يەھۇدىي تىلى        13-14-ئەسىرلەر
        نۆۋەتتىكى يېزىقلارا        ئۇيغۇر يېزىقى         يېقىنقى ئۇيغۇر تىلى        20-ئەسىردىن باشلاپ
                ئۆزبەك يېزىقى        يېقىنقى ئۆزبەك تىلى        20-ئەسىردىن باشلاپ
                قىرغىز يېزىقى        يېقىنقى قىرغىز تىلى        20-ئەسىردىن باشلاپ
                قازاق يېزىقى        يېقىنقى قازاق تىلى        20-ئەسىردىن باشلاپ
                تاتار يېزىقى        يېقىنقى تاتار تىلى         20-ئەسىردىن باشلاپ
                تاجىك يېزىقى        يېقىنقى تاجىك تىلى        20-ئەسىردىن باشلاپ
بىراھما يېزىقى سېستىمىسى        19        بىراھمى يېزىقى        قەدىمكى ئارىيان تىلى        م.ب3-ئەسىر
        20        سانسىكىرىت يېزىقى        قەدىمكى ئارىيان تىلى        3-ئەسىر
        21        ساك يېزىقى        قەدىمكى ساك تىلى        6-10-ئەسىرلەر
        22        تۈبۈت يېزىقى        قەدىمكى تۈبۈت تىلى        9-ئەسىر
        23        باسىبا يېزىقى        موڭغۇل تىلى        1272-1310-يىللار
        24        توخرى يېزىقى(ئا)        قەدىمكى توخرى تىلى        5-8-ئەسىرلەر
        25        توخرى يېزىقى(ب)        قەدىمكى توخرى تىلى        5-8-ئەسىرلەر
        26        غەربىي تۈرك يېزىقى        قەدىمكى تۈرك، ئۇيغۇر تىلى        6-7-ئەسىرلەر

3. شىنجاڭدا ئىشلىتىلگەن تىللارنىڭ تىل سېستىمىسى بويىچە قىسقىچە ئۇچۇرى
تىل
سېستىمىسى       

No       

تىل نامى       

خاتىرلەنگەن يېزىق       

يېزىق قوللۇنىلغان ۋاقىت
خەنزۇ-زاڭزۇ تىللىرى سېستىمىسى        1       
خەنزۇ تىلى        خەن يېزىقى        2000 يىلدىن بۇيان
                         قۇجۇ يېزىقى        3-11-ئەسىرلەر
        2        قەدىمكى تۈبۈت        موڭغۇل يېزىقى        1204-ھازىرغىچە
ھىندى-ياۋروپا تىللىرى سېستىمىسى       
1
       
قەدىمكى ئارىيان تىلى         كارۇشتى يېزىقى        م.ب3-م.ك3-ئەسىرلەر
                        بىراھمى يېزىقكى        م.ب3-ئەسىر
                        سانسىكىرىت يېزىقى        3-ئەسىر
        2       
قەدىمكى پەھلىۋى تىلى        پارىس يېزىقى        7-16-ئەسىرلەر
                        سوغدى يېزىقى        5-7-ئەسىرلەر
                        مانى يېزىقى        762-950-يىللار
        3        قەدىمكى ساك تىلى        ساك يېزىقى        6-10-ئەسىرلەر
        4        قەدىمكى توخرى تىلى        توخرى يېزىقى(ئا)         5-8-ئەسىرلەر
                        توخرى يېزىقى(ب)        5-8-ئەسىرلەر
        5        يېقىنقى زامان تاجىك تىلى        تاجىك يېزىقى        20-ئەسىردىن باشلاپ
ھام-سام
تىللىرى سېسىمىسى        1        قەدىمكى ئەرەب تىلى        ئەرەب يېزىقى        10-11-ئەسىرلەر
        2        يەھۇدىي تىلى        سۈرىيە يېزىقى        13-14-ئەسىرلەر
ئالتاي تىللىرى سېستىمىسى        

1       

قەدىمكى تۈرك تىلى        قۇجۇ يېزىقى        3-11-ئەسىرلەر
                        ئۇرخۇن يېزىقى        8-9-ئەسىرلەر
                        مانى يېزىقى        762-950-يىللار
                        تۈرك يېزىقى        6-7-ئەسىرلەر
                        قارىخانلار يېزىقى        11-14-ئەسىرلەر
       


2       


قەدىمكى ئۇيغۇر تىلى        ئۇيغۇر يېزىقى        5-15-ئەسىرلەر
                        قۇجۇ يېزىقى        3-11-ئەسىرلەر
                        قارىخانىلار يېزىقى        11-14-ئەسىرلەر
                        ئۇرخۇن يېزىقى        8-9-ئەسىرلەر
                        مانى يېزىقى        762-950-يىللار
                        تۈرك يېزىقى        6-7-ئەسىرلەر
        3        چاغاتاي تىلى        چاغاتاي يېزىقى        14-20-ئەسىرلەر
        4        غەربىي شيا تىلى        غەربىي شيا يېزىقى        1032-1227-يىللار
        5        قىتان تىلى        قىتان يېزىقى        920-1191-يىللار
        6        موڭغۇل تىلى        موڭغۇل يېزىقى        1204-ھازىرغىچە
                        باسىبا يېزىقى        1272-1310-يىللار
        7        مانجۇ تىلى        مانجۇ يېزىقى        1632-ھازىرغىچە
        8        شىبە تىلى        شىبە يېزىقى        18-ئەسىردىن ھازىرغىچە
        9        يېقىنقى ئۇيغۇر تىلى        ئۇيغۇر يېزىقى        20-ئەسىردىن باشلاپ
        10        يېقىنقى ئۆزبەك تىلى        ئۆزبەك يېزىقى        20-ئەسىردىن باشلاپ
        11        يېقىنقى قىرغىز تىلى        قىرغىز يېزىقى        20-ئەسىردىن باشلاپ
        12        يېقىنقى قازاق تىلى        قازاق يېزىقى        20-ئەسىردىن باشلاپ
        13        يېقىنقى تاتار تىلى        تاتار يېزىقى        20-ئەسىردىن باشلاپ
4. ئالتاي تىللىرىنىڭ قىسقىچە ئۇچۇرى:
تىل
سېستىمىسى       
ئالتاي تىللىرىنىڭ تارماقلىرى
       

No
       

تىل نامى       

خاتىرلەنگەن يېزىق       

يېزىق قوللۇنىلغان ۋاقىت
ئالتاي تىللىرى سېستىمىسى         موڭغۇل تىللىرى تارمىقى        1        موڭغۇل تىلى        موڭغۇل يېزىقى        1204-ھازىرغىچە
                                باسىبا يېزىقى        1272-1310-يىللار
        مانجۇ-توڭگۇس تىللىرى تارمىقى        1        مانجۇ تىلى        مانجۇ يېزىقى        1632-ھازىرغىچە
                2        شىبە تىلى        شىبە يېزىقى        18-ئەسىردىن ھازىرغىچە
 

تۈركى تىللار تارمىقى       

1       

قەدىمكى تۈرك تىلى        قۇجۇ يېزىقى        3-11-ئەسىرلەر
                                ئۇرخۇن يېزىقى        8-9-ئەسىرلەر
                                مانى يېزىقى        762-950-يىللار
                                تۈرك يېزىقى        6-7-ئەسىرلەر
                                قارىخانلار يېزىقى        11-14-ئەسىرلەر
               


2       


قەدىمكى ئۇيغۇر تىلى        ئۇيغۇر يېزىقى        5-15-ئەسىرلەر
                                قۇجۇ يېزىقى        3-11-ئەسىرلەر
                                قارىخانىلار يېزىقى        11-14-ئەسىرلەر
                                ئۇرخۇن يېزىقى        8-9-ئەسىرلەر
                                مانى يېزىقى        762-950-يىللار
                                تۈرك يېزىقى        6-7-ئەسىرلەر
                3        چاغاتاي تىلى        چاغاتاي يېزىقى        14-20-ئەسىرلەر
                4        غەربىي شيا تىلى        غەربىي شيا يېزىقى        1032-1227-يىللار
                5        قىتان تىلى        قىتان يېزىقى        920-1191-يىللار
                6        يېقىنقى ئۇيغۇر تىلى        ئۇيغۇر يېزىقى        20-ئەسىردىن باشلاپ
                7        يېقىنقى ئۆزبەك تىلى        ئۆزبەك يېزىقى        20-ئەسىردىن باشلاپ
                8        يېقىنقى قىرغىز تىلى        قىرغىز يېزىقى        20-ئەسىردىن باشلاپ
                9        يېقىنقى قازاق تىلى        قازاق يېزىقى        20-ئەسىردىن باشلاپ
                10        يېقىنقى تاتار تىلى        تاتار يېزىقى        20-ئەسىردىن باشلاپ
5. ئۇيغۇرلار ئىشلەتكەن يېزىقلارنىڭ قىسقىچە ئۇچۇرى:
ئەسكەرتىش: بۇ يېزىقتا ئۇيغۇرلار ئىشلەتكەن تىللاردىن باشقا تىللارمۇ خاتىرلەنگەن بولغاچقا، ئۇلارنىڭ ھەممىسى كىرگۈزۈلدى.
يېزىق
سېستىمىسى       

No       

يېزىق نامى       

خاتىرلەنگەن تىل       

قوللۇنىلغان ۋاقتى
خۇاشيا يېزىق سېستىمىسى        1        قۇجۇ يېزىقى        خەنزۇ تىلى، قەدىمكى تۈرك، ئۇيغۇر تىلى        3-11-ئەسىرلەر


ئەرەمى يېزىقى سېستىمىسى        2        ئۇرخۇن يېزىقى        قەدىمكى تۈرك، ئۇيغۇر تىلى        8-9-ئەسىرلەر
        3        قارىخانلار يېزىقى        قەدىمكى تۈرك تىلى        11-14-ئەسىرلەر
        4        چاغاتاي يېزىقى        چاغاتاي تىلى        14-20-ئەسىرلەر
        5        قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقى        قەدىمكى ئۇيغۇر تىلى        5-15-ئەسىرلەر
        6        مانى يېزىقى        قەدىمكى پەھلىۋىي،تۈرك، ئۇيغۇر تىللىرى        762-950-يىللار
        7        ئۇيغۇر يېزىقى         يېقىنقى ئۇيغۇر تىلى        20-ئەسىردىن باشلاپ
بىراھما يېزىقى سېستىمىسى        8        غەربىي تۈرك يېزىقى        قەدىمكى تۈرك، ئۇيغۇر تىلى        6-7-ئەسىرلەر


6. جۇڭگودىكى تۈركى تىللىق مىللەتلەر ۋە ئۇلارنىڭ تىللىرىدىكى بىر قىسىم سۆزلۈكلەرنىڭ سېلىشتۇرۇلمىسى
جۇڭگودا تۈركىي تىللار ئائىلىسىگە تەۋە تىللار ئۇيغۇر تىلى، قازاق تىلى، قىرغىز تىلى، ئۆزبېك تىلى، تاتار تىلى، تۇبا تىلى، سالار تىلى، يۇگۇر (سېرىق ئۇيغۇر) تىلى قاتارلىق سەككىز بولۇپ، بۇنىڭغا ئاساسەن تۈركىي تىللار ئائىلىسىگە كىرىدىغان سەككىز مىللەت شەكىللەنگەن. ئۇلار تۆۋەندىكىلەردىن ئىبارەت: ئۇيغۇر مىللىتى، قازاق مىللىتى، قىرغىز مىللىتى، ئۆزبېك مىللىتى، تاتار مىللىتى، تۇبا مىللىتى، سالار مىللىتى، يۇگۇر (سېرىق ئۇيغۇر) مىللىتى. يۇقارقى سەككىز تۈركىي تىلى فونېتىكا، لېكسىكا ۋە گىرامماتىكىلىق جەھەتلەردىن كۆپ ئوخشاشلىقلارغا ئىگە بولۇپ، ئۆزئارا تۇغقان تىللار ھېسابلىنىدۇ. شۇ سەۋەبتىن بۇ تىللاردا سۆزلىشىدىغان خەلقلەر ئارىسىدا ئۆزئارا پىكىر بىرلىكى ھاسىل قىلىش، كۆز قاراش ۋە مەدەنىيەت ئالماشتۇرۇش جۇڭگودىكى باشقا تىللىق خەلقلەرگە نىسبەتەن زور ئاسانلىقلارغا ئىگە. بىراق، جۇڭگودىكى تۈركىي مىللەتلەر ئۇزاق يىللاردىن بۇيان باشقا مىللەتلەر بىلەن، بولۇپمۇ خەنزۇ مىللىتى بىلەن ئارىلىشىپ ياشاش جەريانىدا، ئۇلارنىڭ تىلى تەبىئىي ھالدا خەنزۇ تىلىنىڭ، يەنى خەنزۇ تىلى لېكسىكىسىنىڭ تەسىرىگە ئۇچرىغان ھەم ھەرقايسى مىللەتلەر تىلىنىڭ خەنزۇ تىلى لېكسىكىسىنىڭ تەسىرىگە ئۇچىراش دەرىجىسى ئوخشاش ئەمەس. بولۇپمۇ سالا ۋە يۇگۇر تىللىرىنىڭ خەنزۇ تىلىنىڭ تەسىرىگە ئۇچىراش نىسبىتى بىر قەدەر يۇقىرى بولۇپ، بۇ تىللارغا خەنزۇ تىلىدىن كىرگەن سۆزلەر باشقا تىللارغا قارىغاندا بىر قەدەر يۇقىرى نىسبەتنى ئىگىلەيدۇ.
مەن تۆۋەندە ئۇلارنىڭ تىللىرىدكى لېكسىكىلىق ئوخشاشلىقلارغا دائىر بىر قىسىم سۆزلۈكلەرنى مىسال تەرىقىسىدە كۆرسىتىپ ئۆتىمەن:

تۈركىي تىللىق مىللەتلەرنىڭ نامى
ئۇيغۇر        قازاق        قىرغىز        ئۆزبېك        تاتار        تۇبا        سالار        يۇگۇر
ئاخشام        ئاقشام        كېچقۇرۇن        ئاقشام        ئاخشام        گېشە        گېجې        گېجې
ئارتۇق        ئارتەق        ئارتەق        ئرتىق        ئارتەق        ئارتۇق        ئاتوخ        ئاخرتەق
بوش        بوس        بوش        بوش        بوش        بوش        بوش        بوس
ئېھتىياج        ئاجەت        كېرەك        ئېھتىياج        ئىختىياج        كېرېك        كېلى        كېرېك
ئىككى        ئېكى        ئېكى        ئىككى        ئېكى        ئىجى        ئىگى        شىگى
ئىچكىرى        ئىشكى        ئىچكېرى        ئشكېرى        ئىشكېرى        ئىشتى        ئىشىندىگى        ئەشگېر
كۆر        كۆر        كۆر        كۆر        كۆر        گۆر        گور        گۆر
نېپىز        جۇقا        جۇقا        نېپىز        يوقا        جۇغا        يوخبا        جوگا
ئوسۇرۇق        ئوسەرەق        ئوسۇراق        ئوسىرىق        ئوسەرەق        ئوزۇرۇك        ئوسىراخ        ئوخسەرەق
چۇلۋۇر        شەلبەر        چەلبەر        چىلۋىر        چەلبەر        تۈگنىگ        چۇلەر        جەلۋەر
سالپاڭ        سالپاڭ        سالپاڭ        سالپاڭ        سالەنغان        دەلدەڭ        سالەنگەن        ساڭگەلا
سۇنۇق        سەنەق        سەنەق        سۇنىق        سەنەق        سۇنۇك        سۇنەخ        ئۇزەتگەن
تالقان        تالقان        تالقان        تالقان        تالقان        دالغان        تاغان        تالگان
تېرە        تېرى        تېرى        تېرە        تېرى        بۇلغائار        تىرە        تېرە
تۇمان        تۇمان        تۇمان        تۇمان        تۇمان        تۇمان        دۇمان        مانان
تۇرۇپ        لوبە        تۇرۇپ        تۇرۇپ        تۇرما        لوبۇ        تۇرما        دۇرما
تەرلە        تېرلې        تەرلە        تەرلە        تەرلە        دەردى        دېرلې        تېرۇن
ئۇزۇن        ئۇزەن        ئۇزۇن        ئۇزۇن        ئۇزۇن        ئۇزۇن        ئۇزىن        ئۇزۇن
يولۋاس        جولبارەس        جولبارس        يولبارس        يولبارس        پار        باس        بارس

پايدىلانغان ماتېرياللار: 1. «بىزنىڭ تارىخىي يېزىقلىرىمىز»، قۇربان ۋەلى كىرورا. «شىنجاڭ ياشلار-ئۆسمۈرلەر نەشرىياتى» 1986-يىل 6-ئاي 1-نەشىرى، 1988-يىل 8-ئاي 2-بېسىلىشى.
2.        «جۇڭگودىكى تۈركى تىللار»، نەسۇرىللا يولبولدى، مۇھەببەت قاسىم. «شىنجاڭ داشۆ نەشرىياتى » 1987-يىل 12-ئاي 1-نەشىرى، 1-بېسىلىشى.
3.         «تۈركى تىللار» ن. ئا. باسكاكوۋ (سوۋېت ئىتتىپاقى). «مىللەتلەر نەشرىياتى» 1986-يىل 6-ئاي 1-نەشىرى، 1-بېسىلىشى.
4.        «جۇڭگودىكى تۈركى تىللارنىڭ سېلىشتۇرما سۆزلىكى». «خەلق نەشىرياتى» (خەنزۇچە) 1990-يىلى 12-ئاي 1-نەشىرى، 1-بېسىلىشى.

2010-يىلى 5-ئايدا يېزىلدى، 2013-يىلى 3-ئاينىڭ 28-كۈنى تولوقلاندى

مەنبە:ئەجداد تارىخ مۇنبىرى