ئوتتۇرا ئەسىر ئۇيغۇر جەمئىيىتى
بىرىنچى باب
تەڭرىتاغ ئۇيغۇر خانلىقى
1- پاراگراف تەتقىقاتنىڭ قىيىن نۇقتىسى ۋە ئەھمىيىتى
回鹘 (ئۇيغۇر Uighur) قەدىمقى ئۇيغۇرلارنىڭ خەنزۇچە تەلەپپۇزدا يېزىلىشى. تەڭرىتاغ ئۇيغۇر ئېلى، دېگىنىمىزدە 8-ئەسىرنىڭ 40-يىللىرى چۆللۈكنىڭ شىمالىدىن بەشبالىق (بۈگۈنكى جىمىسار)، شەرقىي بوغدا تاغلىرى (ئالتۇنقۇم چوققىسى ئەتراپى)، تەڭرىتاغنىڭ شەرقىي ۋە ئوتتۇرا قىسىمىدىكى يۇلدۇز يايلىقى، قاراشەھەردىن تاكى كۈسەنگىچە كۆچۈپ بارغان ئۇيغۇرلارنى كۆرسىتىدۇ (بۇ يەردە ۋاقت ئۇقۇمى ئالمىشىپ قالغان بولسا كېرەك، 9-ئەسىرنىڭ 40-يىللىرىدىكى ۋەقە بىر ئەسىر ئالدىغا سۈرۈلۈپ قاپتۇـــــ تەرجىمان)①. ئەمما، تارىخىي ۋەسىقە-دەستۇرلاردىكى مەنبەلەرنى ئەستايىدىلراق ئاختۇرۇپ تەكشۈرۈپ باقىدىغان بولساق، بۇ دەۋردىكى ئۇيغۇرلار (回鹘)نىڭ نەچچە خىل نامدا ئاتالغىنىنى، يەنى «بەشبالىق ئۇيغۇرلىرى» (北庭回鹘)، «ئەنشى ئۇيغۇرلىرى» (安西回鹘)، «كۈسەن ئۇيغۇرلىرى» (龟兹回鹘)، «قوچۇ ئايمىقى ئۇيغۇرلىرى» (西州回鹘)، «ئىدۇققۇت ئۇيغۇرلىرى» (高唱回鹘)، «قاراقوچۇ ئۇيغۇرلىرى» (和州回鹘) ②، «بۈيۈك ئۇيغۇر كۈسەن ئېلى» (大回鹘龟兹国)، «ئۇلۇغ قۇتلۇق بۈيۈك ئۇيغۇر ئىدۇققۇت ئېلى» (大福大回鹘国) دەپ ئاتالغانلىقىنى بايقايمىز. ئوخشاش دەۋردىن كېيىنكى مۇسۇلمان تارىخ مەنبەلىرىدە يەنە«توققۇزئوغۇز»(托古兹古斯)، «ئارسلان ئۇيغۇرلىرى» (阿尔斯兰回鹘) قاتارلىق ناملارنىمۇ ئۇچرىتىمىز③. يېقىنقى يۈز يىلدىن بۇيان ئالاقىدار ئالىم-مۇتەخەسىسلەر غەربكە كۆچكەن ئۇيغۇرلار ۋە ئۇلارنىڭ بۇ يېڭى ھاكىمىيىتىنى تۈرلۈك نۇقتىدىن، ئوخشاشمىغان قاتلامدىن ئومۇمىيۈزلۈك، كۆپ تەرەپلىمىلىك تەتقىق قىلىپ كەلدى، ئۇلار ئۆزلىرىنىڭ تەتقىقات مەزمۇنلىرىنىڭ ئېھتىياجىغا ئاساسەن ئوخشاش بىر ئۇيغۇرنى «غەربىي ئۇيغۇرلار» (西回鹘国)، «ئەنشى ئۇيغۇر ئېلى» (安西回鹘国)، «ئىدۇققۇت ئۇيغۇر خانلىقى» (高唱回鹘汗国)، «ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلى» (高唱回鹘王国) دېگەندەك ئوخشاشمىغان ناملاردا ئاتىدى،
يېقىنقى زامان غەربىي يۇرت ئېكىسپېدىتسىيەسى ۋە ئارخېئولوگىيەلىك بايقاشقا ئاساسلانغاندا، تۇرپان، قاراشەھەر، كۇچا قاتارلىق جايلاردىن ناھايىتى نۇۇرغۇن ئۇيغۇرچە، كۈسەنچە (توخرىيچە؟-تەرجىمان)، ئاگنىيچە (بۇمۇ توخرىيچە بولسا كېرەك-تەرجىمان)، ئۇدۇنچە (ساكچە ياكى سانسىكرىتچە بولسا كېرەك-تەرجىمان) قاتارلىق زور مىقداردىكى نۇرغۇن قىممەتلىك مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان تۈرلۈك تارىخىي يازما ماتېرىياللار ۋە تامغىلىق بىتىم-ۋەسىقىلەر، دىنىي يادىكارلىقلار تېپىلىپ، دۇنيا ئىلىم ساھەسىنىڭ دېققىتىنى تارتتى، ئەپسۇس، ئەينى زامان كىشىلىرى قالدۇرۇپ كەتكەن ئاشۇ دەۋر توغرىسىدىكى بىرەر پارچە تارىخىي ئەسەر ئۇچرىمىدى، شۇنىڭدەك ھەتتا خانلىق ھۆكۈمدارلىرى خانلارنىڭ سەلتەنەت سۈرگەن يىل دەۋرلىرىگە ئائىت ئەقەللىي تارىخىي خاتىرىلەرمۇ تېپىلمىدى. بۇ دەۋرگە ئائىت بىزگىچە يېتىپ كەلگەن تارىخ ماتېرىياللىرى بولسا بەك مۇرەككەپ، پارچە-پۇرات، ئۇنىڭ ئۈستىگە نۇرغۇنلىرى «ئۆلگەن يېزىق» تىكى ماتېرىياللار بولۇپ، تېخىچە ئوقۇش مۇمكىن بولمىغان يازما يادىكارلىقلاردۇر. مانا بۇلار بىزگە نۇرغۇن سىرلارنى قالدۇرۇپ، تەتقىقاتىمىزغا نۇرغۇن قىيىن-مۈشكۈلاتچىلىق تۇغدۇرماقتا.
ئېلىمىزنىڭ غەربىي يۇرت تارىخى مۇتەخەسىسلىرى، ئىلىم ساھەسىدىكى پېشقەدەملەر مۇشۇ يېڭىدىن گۈللەنگەن ئۇيغۇر ھاكىمىيىتىنى (回鹘政权) ئوخشاشمىغان ناملاردا ئاتىدى ياكى مىللەت تەۋەلىكى ۋە جۇغراپىيەلىك نام بويىچە ئاتىدى؛ ياكى ئۇيغۇر (回鹘) دىن ئىبارەت بۇ يېڭىدىن گۈللەنگەن ھاكىمىيەتنىڭ ئاخىرقى ھېسابتا تارىيىپ ئىدۇققۇت رايونى بىلەن چەكلىنىپ قالغانلىقىنىلا ئاساس قىلىۋېلىشتى. ئومۇمەن، يۇقىرىقى نەچچە خىل ئاتاشلار بۇ كىتابىمىزدا بايان قىلماقچى بولغان مەزمۇنغا زادىلا ئۇيغۇن كەلمەيدۇ، شۇڭا، پەقىر غەربكە كۆچكەن ئۇيغۇرلارنىڭ 9-ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىدىن كېيىن تەڭرىتاغنىڭ جەنۇب-شىمالىدىكى ئىجتىمائىي، ئىقتىسادىي پائالىيەتلىرى، تەرەققىياتىنىڭ ئۆزگىرىش تارىخى ۋە جەريانى ھەمدە ئۇنىڭ ئالاھىدىلىكلىرىگە ئاساسەن، «تاڭرىتاغ ئۇيغۇرلىرى» دېگەن نامنى باشقا ناملاردىن تېخىمۇ توغرا ھەم ئىلمىي، دەپ قارايمەن.
بىز بۇ دەۋردىكى تارىخ ئەمەلىيىتىنى ئەستايىدىل تەكشۈرگىنىمىزدە يۇقىرىقى «بەشبالىق ئۇيغۇرلىرى» (北庭回鹘)، «ئەنشى ئۇيغۇرلىرى» (安西回鹘)، «كۈسەن ئۇيغۇرلىرى» (龟兹回鹘)، «قوچۇ ئايمىقى ئۇيغۇرلىرى»(西州回鹘)،«ئىدۇققۇت ئۇيغۇرلىرى»(高唱回鹘)، «قاراقوچۇ ئۇيغۇرلىرى» (和州回鹘)، «بۈيۈك ئۇيغۇر كۈسەن ئېلى» (大回鹘龟兹国)، ««ئۇلۇغ قۇتلۇق بۈيۈك ئۇيغۇر ئىدۇققۇت ئېلى» (大福大回鹘国) دېگەندەك بىرمۇنچە ناملارنىڭ مەيلى زامان دائىرىسى بولسۇن، مەيلى نوقۇل مىللەتنىڭ جۇغراپىيەلىك ئورنى بولسۇن ئۇيغۇرلارنىڭ ئەينى زاماندىكى ئەمەلىي ئەھۋالىنى تارىخىي نۇقتىدىن ئەكس ئەتتۈرۈپ بېرەلمەيدىغانلىقىنى بايقايمىز. چۈنكى، «ئۇيغۇرلارنىڭ غەربكە كۆچۈش» ۋەقەسىدىن كېيىن، غەربكە كۆچكەن ئۇيغۇرلارنىڭ بىر تارمىقى، يەنى پانتېكىن باشچىلىقىدىكى ئون بەش قەبىلە ئەۋۋەل بەشبالىقتا (بۈگۈنكى جىمىسار) چۈشكۈن قىلىپ چېدىر تىككەندىن كېيىن، تەڭرىتاغنىڭ شەرقى قىسىمىدىكى يايلاقلار ۋە ئوتتۇرا قىسىمىدىكى يۇلدۇز يايلىقىنى ئىختىيارىغا ئېلىپ بەشبالىق ھاكىمىيىتىنى تىكلەپ، پانتېكىن ئۆزىنى يابغۇ، دەپ جاكارلىدى؛ ئاندىن پانتېكىن 200 مىڭ ئادىمىنى باشلاپ تېزلىكتە تەڭرىتاغدىن جەنۇبقا ھالقىپ ئۆتۈپ سۇلمىگە (ئاگنى، چالىش،قاراشەھەر-تەرجىمان) كېلىپ، ئۆزىنى قاغان، دەپ جاكارلىدى ھەم شۇھامان تاڭ سۇلالىسى بۇنى ئېتراپ قىلدى. تاڭ سۇلالىسىنىڭ ئەلچى-يالۋاچلىرى گەرچە ئۇزاق يولدا ھايال بولۇپ قېلىپ، ۋاقتىدا كېلىپ ئوتۇغات نامى بېرىشكە ئۈلگۈرەلمىگەن بولسىمۇ ئەمما بۇ تارىخىي پاكت بولۇپ قېلىۋەردى. تاڭ سۇلالىسى ئوردىسىنىڭ ئۈچ قېتىم ئوتۇغات بەرگەنلىكىدىن ئىبارەت تارىخىي پاكىت بۇنى ئىسپاتلايدۇ④. مەيلى ئۇيغۇرلارنىڭ ئەڭ دەسلەپ بەرپا قىلغان سىياسىي مەركەز بولسۇن ياكى ئىشلەپچىقىرىش بىلەن شۇغۇللانغان، تۇرمۇش كەچۈرگەن ئاساسلىق رايونلىرى نۇقتىسىدىن بولسۇن، «تەڭرىتاغ ئۇيغۇرلىرى» دەپ ئاتاش ناھايىتى مۇۋاپىق ھەم تارىخىي پاكتقا ئۇيغۇن. ھالبۇكى، ئىدۇققۇت، دېگەن بۇ نام قەدىمدە نوقۇل بىر يەرنىڭلا نامى بولۇپ، بۈگۈنكى تۇرپان رايونىلا كۆرسىتەتتى. غەربىي خەن سۇلالىسى زامانىغا دائىر يازما مەنبەلەردە «ئىدۇققۇت تېمى» (高昌壁) دەپ ئاتالغان بولۇپ، بۇ سۆزنىڭ مەناسى توغرىسىدا «شىمالىي سۇلالىلەر تارىخى. غەربىي يۇرت تەزكىرىسى» (北史.西域传) دە «ئىدۇققۇت ئالدى قۇس خانلىقىنىڭ يېرى، … يەر شارائىتى ناھايىتى ھەيۋەتلىك، ئادىمى كۆپ بىر جاي» دەپ تەبىر بېرىلگەن. 640-يىلى تاڭ سۇلالىسى بۇ يەردە ئىدۇققۇت ناھىيەسى تەسىس قىلىپ قوچۇ ئايمىقىغا بۆلۈپ بەرگەن. مىلادى 11-ئەسىردە قاراخانىلار خانلىقىنىڭ مەشھۇر تىلشۇناسى ماھمۇت كاشغەرىي ئۆزىنىڭ «دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك» دېگەن ئەسىرىدە قوچو (Qoço) دەپ ئاتىغان ھەم «قوچو ئۇيغۇرلارنىڭ بىر شەھىرى، شۇنىڭدەك ئۇ مەزكۇر جايدىكى بارلىق شەھەرلەرنىڭ ئومۇىي نامى» دەپ ئېنىق خاتىرىگە ئالغان. سۇڭ، لياۋ، يۈەن، مىڭ سۇلالىلىرى زامانىدا خەنزۇچى تارىخ مەنبەلىرىدە ئۇيغۇرچە يېزىش ئۇسۇلى بويىچە «قاراقوچو» (和州)، «قوچو» (霍州)، «قوجۇ» (火州) دېگەن ناملاردا يازغان. يۈەن سۇلالىسى دەۋرىدە يېزىلغان «ئىدۇققۇت ئۇيغۇرلىرىدىكى نەسەبلەر تەزكىرىسى» دە «بۈگۈنكى ئۇيغۇرلار [伟兀]نىڭ ئىدۇققۇتلۇقلار دېيىلىشىدە، ئۇلار ياشىغان جاي شۇ نامدا ئاتىلىدۇ، ئادەملىرى بولسا ئۇيغۇرلار [回鹘] دېيىلىدۇ» دەپ خاتىرىلەنگەن.
ئومۇمەن، ئىسىم ئىگىسىگە بېقىنىش پىرىنسىپى بويىچە، «ئىدۇققۇت ئۇيغۇرلىرى» دېگەن نامدىن كىشىلەر ئىدۇققۇت (تۇرپان) رايونىدىلا ياشايدىغان ئۇيغۇر ئوخشايدۇ، دەيدىغان ئۇقۇمغا كېلىپ قالىدۇ. چۈنكى، تۇرپان ئويمانلىقى ئۆزگىچە بىر جۇغراپىيەلىك ئورۇن ۋە مۇھىت بولغاچقا خاس بىر رايون سىستېمىسى شەكىللەندۈرگەن، ئادەتتە دېيىلىدىغان تۇرپان ئويمانلىقى تەڭرىتاغنىڭ شەرقىي شىمالىدىكى بەشبالىق، شەرقىي ۋە ئوتتۇرا قىسىم تەڭرىتاغلىرىدىكى يۇلدۇز يايلىقىنى ئۆز ئىچىگە ئالمايدۇ ھەم بۇ ئويمانلىق بۇ رايوننى قاپلىيالمايدۇ، شۇنىڭدەك قاراشەھەر (سۇلمى، ئاگنى، چالىش) ئويمانلىقى ۋە كۈسەن بوستانلىقىنى ئىپادىلىيەلمەيدۇ. ئەمما، ئەينى زاماندىكى غەربكە كۆچكەندىن كېيىنكى ئۇيغۇرلار بولسا ئەۋۋەل بەشبالىقنى چۈشكۈن قىلىپ قارارگاھ قۇرۇپ «قاغان بۇت» شەھىرى، دەپ ئاتىغان، ئاندىن سۇلمى، كۈسەن تەرەپلەرگە قاراپ كېڭەيگەن ھەم بەشبالىق بىلەن سۇلمىنى يېڭىدىن گۈللەنگەن بۇ قاغانلىقنىڭ مەركىزىي شەھەرلىرى قىلىشقان⑤.
كېيىنكى چاغلاردا ئىدۇققۇت بۇ قاغانلىقنىڭ سىياسىي، ئىقتىسادىي، مەدەنىيەت مەركىزى بولۇپ قالغان بولسىمۇ ئەمما شۇنىڭغىچە بولغان ئارىلىقتا خېلى ئۇزاق بىر تارىخىي تەرەققىيات جەريانى ئۆتكەن. ناۋادا «ئىدۇققۇت ئۇيغۇر ئېلى» (ياكى خانلىقى) دەپ ئاتايدىغان بولساق، ئۇنداقتا ئۇيغۇرلارنىڭ (回鹘) تەڭرىتاغنىڭ شىمالىدىكى بەشبالىق ھەم جەنۇبىدىكى قاراشەھەر (سۇلمى، ئاگنى، چالىش)، كۇچا (كۈسەن)نىڭ تەرەققىيات تارىخىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بىر تارىخنى يورۇتۇپ بېرەلمەيمىز. شۇڭا، ئۇيغۇرلار غەربكە كۆچكەندىن كېيىنكى دەسلەپتە قۇرغان خانلىقنىڭ تارىخىي ئەمەلىيىتىنى چىقىش قىلىپ «تەڭرىتاغ ئۇيغۇر خانلىقى» دەپ ئاتاش ئەمەلىيەتكە، ئۇيغۇر (回鹘) تارىخىنىڭ تەرەققىيات ئەمەلىيىتىگە ئۇيغۇن كېلىدۇ. مۇشۇ نام ئارقىلىقلا تەڭرىتاغ ئۇيغۇرلىرىنىڭ خانلىق قۇرۇش تارىخىنى نىسبەتەن توغرا، ئىلمىي بايان قىلىپ بەرگىلى بولىدۇ.
ياپونىيەلىك غەربىي يۇرت تارىخچىسى، مەرھۇم ئالىم يامادا نوبۇئونىڭ 1994-يىلى نەشىر قىلىنغان «يىراق تەڭرىتاغ ـــــ ياۋرو-ئاسىيا ۋە ياپونىيەلىكلەر» دېگەن كىتابىدا، «تەڭرىتاغ ئۇيغۇر خانلىقى» (天山回鹘王国) دېگەن مەخسۇس بىر باب بايان قىلىنىپ، تەڭرىتاغ ئۇيغۇرلىرى (天山回鹘) نىڭ خانلىق قۇرۇش تارىخى ۋە بۇ خانلىقنىڭ سۇڭ سۇلالىسى بىلەن بولغان مۇناسىۋەت تارىخى تەتقىق قىلىنغان. يېقىندا ياپونىيەنىڭ مەشھۇر ئۇيغۇر تارىخچىلىرىدىن ئۇمېمۇرا خىروشى بىلەن خىروشى ئىخارا بىرلىشىپ يازغان «دۇنيا تارىخى (7). سۇڭ سۇلالىسى ۋە مەركىزىي ياۋرو-ئاسىيا تارىخى» دېگەن كىتابىدا، «تەڭرىتاغ ئۇيغۇر خانلىقى» (天山回鹘王国) نىڭ قۇرۇلۇش جەريانى ۋە بۇ خانلىقنىڭ تارىخىي رولى مەخسۇس مۇھاكىمە قىلىنغان⑥. توكيو ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ پروفېسسورى كپماتسو خىسائو باش مۇھەررىرلىكىدە تۈزۈلگەن «دۇنيادىكى ئەللەر تارىخى [4-توم] مەركىزىي ياۋرو-ئاسىيا تارىخى» دىمۇ «تەڭرىتاغ ئۇيغۇر خانلىقى ـــــ بوستانلىقلارنىڭ تۈركلىشىشىنىڭ دەۋر بۆلگۈچ ئەھمىيىتى» (天山回鹘王国—— 绿洲的突厥化的划时代意义) دېگەن باب-پاراگرافلار تەسىس قىلىنىپ، «تەڭرىتاغ ئۇيغۇر خانلىقى» (天山回鹘王国) نىڭ تارىخى ۋە بۇ خانلىقنىڭ تارىم ئويمانلىقىدىكى بوستانلىقلارنى تۈركلەشتۈرۈشىدىن بارلىققا كەلگەن دەۋر بۆلگۈچ ئەھمىيىتى قاتارلىق مۇھىم مەزمۇنلار مۇھاكىمە قىلىنغان.
«تەڭرىتاغ ئۇيغۇر خانلىقى» (天山回鹘王国) تارىخىدىن ئىبارەت بۇ مۇھىم تېما دۆلىتىمىز ئىچىدىكى ئالىملارنىڭ تەتقىقاتىدا تېخى بىر بوشلۇق، ھالبۇكى بۇ تارىخىي تېمىغا مۇناسىۋەتلىك ئەسەرلەردە يېڭىدىن گۈللەنگەن بۇ ئۇيغۇر (回鹘) ھاكىمىيىتى بىردەك كونا ئىز ياقلىنىپ «ئىدۇققۇت ئۇيغۇر خانلىقى» (高唱回鹘王国) دەپ ئاتالغان، ئېنىقكى، بۇنداق ئاتاشتا ئېغىر كەمتۈكلۈك مەۋجۇد. «تەڭرىتاغ ئۇيغۇر خانلىقى» (天山回鹘王国) تارىخى ئېلىمىزنىڭ مىللەتلەر تارىخىدىكى، بولۇپمۇ ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ ئوتتۇرا ئەسىر تارىخى تەتقىقاتىدىكى مۇھىم ئەھمىيىتى ۋە ئىلىم ساھەسىنىڭ بۇ ھەقتىكى تەتقىقاتىدىكى بۇ يېتەرسىزلىك پەقىرنى بۇ جەھەتتە مەخسۇس بىر باب ئاجرىتىپ دەسلەپكى ئىزدىنىشلىرىمنى بايان قىلىشىمغا تۈرتكە بولدى. 19-ئەسىرنىڭ ئاخىرلىرىدىن 20-ئەسىرنىڭ باشلىرىغىچە چەتئەل ئېكىسپېدىتسىيە ئەترەتلىرىنىڭ بەشبالىق، تۇرپان، قاراشەھەر، كۇچا قاتارلىق جايلاردا ئېلىپ بارغان ئارخېئولوگىيەلىك قېزىشلىرىدا قولغا كەلتۈرگەن زور مىقداردىكى يازما يادىكارلىقلىرى، بولۇپمۇ ئۇيغۇرچە (回鹘) يازما يادىكارلىقلار ئۇيغۇرشۇناسلىق (回鹘学) تەتقىقاتىنى يېڭى بىر يۈكسەكلىككە كۆتۈردى. بۇ ھەقتە پەقىر ئالدىنقىلارنىڭ تەتقىقاتى ئاساسىدا «تەڭرىتاغ ئۇيغۇرلىرى» (天山回鹘) نىڭ نەچچە ئەسىرلىك تەرەققىياتىدا خانلارنىڭ نامى، خانلارنىڭ نەسەبى، جەمئىيەتنىڭ ئىچكى قۇرۇلمىسى، ئىقتىساد، مەدەنىيەتنىڭ تەرەققىياتى قاتارلىق جەھەتلەردە ئىزدىنىپ سېلىشتۇرما تەتقىقاتلارنى ئىجرا قىلغان ئىدىم. بۇنىڭدىن شۇنداق خۇلاسىگە كەلدىمكى، «تەڭرىتاغ ئۇيغۇر خانلىقى» (天山回鹘王国) نىڭ نامى، ئورنىنى بېكىتىش ھەمدە ئۇنىڭ نەچچە يۈز يىللىق بوران-چاپقۇنلۇق تارىخىنى قايتىدىن قۇراشتۇرۇشنىڭ ئېلىمىزنىڭ غەربىي شىمالىدىكى مىللەتلەر تارىخىنىڭ مۇھىم تەتقىقات قىممىتىنى ئومۇمىييۈزلۈك چۈشىنىش ۋە تونۇش، ئۇيغۇرلارنىڭ ئوتتۇرا قەدىمقى تارىخىنىڭ تەرەققىيات ئۆزگىرىشىدىكى تارىخىي ئىزنالىرىنى ئىلمىي بايان قىلىش، ئېلىمىزنىڭ بىرلىككە كەلگەن كۆپ مىللەتلىك دۆلەت بولۇپ شەكىللىنىش تەرەققىيات تارىخىنىڭ جەريانىنى توغرا شەرھلەپ، پۈتكۈل مىللەتنىڭ جۇڭخۇا مىللىتى، جۇڭخۇا تارىخى مەدەنىيىتىگە بولغان تونۇشىنى ئۆستۈرۈشتە مۇھىم تەتقىقات قىممىتى ۋە رېئال ئەھمىيىتى بار.
2- پاراگراف كۆچمەن چارۋىچى خەلقنىڭ سەرگەردانلىق ئىزلىرى
840-يىلى، قاغانلىق قۇرۇلغىنىغا يۈز يىلچە بولغان مەزگىلدە، ئۇيغۇر قاغانلىقى تەبىئىي ئاپەت ۋە ئىچكىي ئۇرۇش تەھلىكىسىدە ھالاك بولدى. ئۇيغۇر قاغانلىقى (回鹘汗国) نىڭ ئاھالىسى تۈركۈم-تۈركۈملەپ چۆللۈكنىڭ شىمالىدىكى يايلاقنى تاشلاپ زور كۆلەملىك مىللىي كۆچ-كۆچ، يۆتكىلىش ۋە سەرگەردانلىقنى باشلىۋەتتى. جۇڭگونىڭ خەنزۇچە «كونا تاڭنامە»، «يېڭى تاڭنامە» قاتارلىق دەستۇرلىرى ئۇيغۇر قاغانلىقىنىڭ ھالاك بولغانلىقى، بۇ قاغانلىق ئاھالىسىنىڭ ئۈچ يولغا بۆلۈنۈپ كۆچكەنلىكى خۇسۇسىدىكى تارىخىي ۋەقەنىڭ جەريانىنى تەپسىلىي خاتىرىلەپ قالدۇردى، بۇ تارىختا «ئۇيغۇرلارنىڭ غەربكە كۆچۈشى» (回鹘西迁) دېيىلدى. تەبىئىي ئاپەت، ئىچكى ئۇرۇش مالامەتلىرى تۈپەيلىدىن قاغانلىق ھالاك بولۇپ، كۆچمەن چارۋىچى ئاھالە تەرەپ-تەرەپكە پىتراپ كەتتى. چىن-خەن سۇلالىلىرى دەۋرىدىكى ھۇنلار، تاڭ-سۇڭ سۇلالىلىرى دەۋرىدىكى تۈرك-ئۇيغۇردىن ئىبارت بۇ مىللەتلەر تارىخ ئېقىنىغا ئەگىشىپ غەربكە سىلجىپ كەلدى ھەم بۇ مىللەتلەر ئۆزلىرىنىڭ ئەلمىساقتىن بۇيان ماكان تۇتۇپ كەلگەن يۇرتىنى مەڭگۈگە تەرك ئەتتى. ئۇلارنىڭ كۆچۈشى بىلەن چۆللۈكنىڭ شىمالىدىكى يايلاقتىكى مىللەت قۇرۇلمىسىدا زور ئۆزگىرىشلەر بارلىققا كېلىپ، كېيىنكى موڭغۇللارنىڭ تەرەققىياتىغا غايەت زور بوشلۇق ھازىرلاپ بەردى. ئۈچ يۈز يىللىق تەرەققىيات ئارقىلىق موڭغۇللار بۇ گۈزەل يايلاقنىڭ مەڭگۈلۈك ھۆكۈمرانىغا ئايلاندى. ئومۇمەن، «ئۇيغۇرلارنىڭ غەربكە كۆچۈش» (回鹘西迁) ۋەقەسى مەركىزىي ياۋرو-ئاسىيا تارىخىدىكى بىرقېتىملىق زور ۋەقە بولۇپ قالدى.*
تارىخىي ماتېرىياللاردا خاتىرىلىنىشىچە، ئۇيغۇرلار «غەربكە كۆچۈش» جەريانىدا، بىر قىسىملىرى جەنۇبقا كېتىپ ئوتتۇرا تۈزلەڭلىككە سىڭىشىپ كەتكەن؛ بىر قىسىمى شەرققە كېتىپ چەكسىز كەتكەن ئورمانلىقلاردا غايىب بولغان؛ بىر قىسىمى خېشى كارىدورىغا كىرىپ تارىختا «خېشى ئۇيغۇرلىرى»، «گەنجۇ ئۇيغۇرلىرى» دېگەندەك ناملاردا ئاتالغان؛ يەنە بىر قىسىمى ئالتاي تاغلىرى بىلەن تەڭرىتاغنىڭ جەنۇب-شىمالىغا يوپۇرۇلۇپ كېلىپ، ئۆزلىرىنىڭ ئەلمىساقتىنلا بۇ يەرلەرنى ماكان تۇتقان مىللەتداشلىرىغا قوشۇلغان. ئالتاي تاغلىرى بىلەن تەڭرىتاغنىڭ جەنۇب-شىمالى رايونلىرى ئەلمىساقتىن بېرى ئۇيغۇر ئەجدادلىرى پادا بېقىپ، ئۇرۇش قىلىپ، تىرىكچىلىك قىلىپ كەلگەن جايلار، شۇنداقلا يىراق-يېقىندىن كېلىپ-كېتىپ تۇرىدىغان ئۇيغۇر يولۇچى-كارۋانلارنىڭ دائىم ئۆتۈدىغان يەرلىرى ئىدى. شۇڭا ئۇلار شىمالدىكى يايلاقتا تالاپەتكە ئۇچراپ بەختسىز تەقدىرگە قالغاندا، ئەلۋەتتە تەڭرىتاغنىڭ جەنۇب-شىمالىغا كەلمەي باشقا چارىسىمۇ يوق ئىدى. قاغانلىقنىڭ ھالاك بولۇشى، سەلتەنەت مەركىزىنىڭ گۇمران بولۇشى، سىياسىي قاراگاھنىڭ غۇلىشى ئەلۋەتتە مىللەتنىڭ تەلتۆكۈس زاۋال تېپىپ غايىب بولۇشىدىن دېرەك بەرمەيدۇ. ئۇلارنىڭ دۆلەت ھاكىمىيىتى تارىخ توزاندىلىرى تەرىپىدىن كۆمۈۋېتىلگەندىن كېيىن، كىشىلەر تەبىئىي رەۋىشتە قايتىدىن جەم بولۇپ مەۋجۇدلۇق، قايتا تىرىكچىلىك، يېڭى تەرەققىيات ماكانى ئىزدەشكە مەجبۇر بولىدى. ئۇزاق ئۆتمەي ئۇلار بۇنداق ماكاننى تېپىشتى، ھەرقايسىسىنىڭ يېڭىدىن سىياسىي، ئىقتىسادىي، مەدەنىيەت ھوقۇق مەركىزى بار بولدى. بۇلارنىڭ ئىچىدىكى بىر قىسىم ئۇيغۇرلار پانتېكىن باشچىلىقىدا بەشبالىقنى ئىختىيارىغا ئېلىپ، تەڭرىتاغنىڭ ئوتتۇرا قىسىمىدىكى يۇلدۇز يايلىقىغا ئىچكىرىلەپ كىرىپ، تەڭرىتاغ-يۇلدۇز يايلاقلىرىنى مەركەز قىلىپ جەنۇبقا ئىلگىرىلەپ قاراشەھەر، تۇرپان ئويمانلىقى، تارىم ئويمانلىقىنىڭ تەڭرىتاغ يايلاقلىرىغا تۇتاشقان يەرلىرىدىكى مىللەتداشلىرى، ئەسلىي شۇ يەرلىك ئاھالە بىلەن بىرلىكتە يۇرت-ماكانىنى قايتا قۇردى.
«تەڭرىتاغ ئۇيغۇر خانلىقى» (天山回鹘王国) ئۈستىدە توختالغاندا، ئالدى بىلەن پانتېكىن ئۈستىدە توختالماي بولمايدۇ. خۇددى يۇقىرىدا بايان قىلغىنىمىزدەك، 840-يىلى ئۇيغۇر قاغانلىقى ھالاك بولۇپ، بىر قىسىم ئۇيغۇرلار پانتېكىن باشچىلىقىدا بەشبالىققا كېلىپ پۇت تىرەپ تۇرغىدەك جايغا ئېرىشكەندىن كېيىن، بودۇنلىرى تەدرىجىي يۇلدۇز يايلىقىغا سۈرۈلدى.
پانتېكىندىن ئىبارەت بۇ تارىخىي شەخس توغرىسىدا نۇرغۇن يېشىلمىگەن سىرلار بار. «ئۇيغۇرلارنىڭ قىسقىچە تارىخى» دا «ئۇيغۇر قاغانلىقى قىرغىزلار تەرىپىدىن ھالاك قىلىنغاندىن كېيىن، بۇيرۇق (ۋەزىر) ساج خان جەمەتىنىڭ پانتېكىن قاتارلىق بەش نەپەر كاتتىلىرىنى ھېمايە قىلىپ ئون بەش قەبىلىنى باشلاپ غەربكە چېكىنىپ، ئەينى زاماندىكى قارلۇقلارنىڭ پادا باقىدىغان جايىغا كۆچۈپ كەلدى، كېيىن يەنە قارلۇق، ياغما قاتارلىق قەبىلە-ئۇرۇقلارنى بىرلەشتۈرۈپ قاراخانىلار خانلىقىنى قۇردى»⑦دېيىلگەن. بۇ دېگەنلىك پانتېكىن قەبىلىلىرىنى باشلاپ قارلۇقلارنىڭ پادا باقىدىغان يېرىگە پاناھ تارتىپ كەلدى، دېگەنلىك ئىدى. قارلۇقلار ئەينى چاغدا سامانىيلارغا ئەڭ يېقىن قوشنا ئىدى. قارلۇقلارنىڭ پادا باقىدىغان يەرلىرى توغرىسىدا خەنزۇچە تارىخ مەنبەلىرىدە «ئون قەبىلە خاقانىنىڭ يەرلىرى» دەپ خاتىرىلەنگەن. مۇنداقچە ئېيتقاندا، بۇ يەرلەر چۇ دەرياسى ۋادىسىنى مەركەز قىلغان، غەربىي شىمالى قۇلان، ئىسسىقكۆلنى ئۆز ئىچىگە ئالغان مېركىلەرگە، جەنۇبى مەزكۇر كۆل ئەتراپىدىكى بارغۇنغا، تەسىر دائىرىسى كاشغەرگە تۇتىشاتتى. مىلادى 10-ئەسىردە ياشىغان ئەرەب جۇغراپىشۇناسى مۇھەممەد ئەبۇلقاسىم ئىبنى ھەۋقەل خاتىرىگە ئالغان قارلۇق يەرلىرى ھەتتا بۇنىڭدىنمۇ چوڭ. ئۇ قارلۇق زېمىنى فەرغانە چېگراسىدىن كۈن چىقىشقا 30 كۈنلۈك يولغىچە سوزۇلغان، دەيدۇ. «ئۇيغۇرلارنىڭ قىسقىچە تارىخى» دا يەنە«مىلادى 840-يىلى ئەتراپىدا ئورقۇن ئۇيغۇر قاغانلىقىنىڭ پانتېكىن باشچىلىقىدىكى ئون بەش قەبىلىسى غەربكە كۆچكەندە، باسمىل قاتارلىقلار بىلەن بىرلەشتى. بۇ بىرتۈركۈم كىشىلەر ئۇزاق ئۆتمەي يەنە تەڭرىتاغدىن ھالقىپ قاراشەھەر رايونىغا كىردى. 9-ئەسىرنىڭ 50-يىللىرىدا، پانتېكىن قاراشەھەردە قارارگاھىنى قۇرۇپ ئۆزىنى يابغۇ، دەپ ئاتىدى»⑧دەپ يېزىلغان. ئوخشاش بىر ئەسەردىكى ئىككى بۆلۈك مەزمۇن بىر-بىرىگە زىت بولغاننىڭ ئۈستىگە پانتېكىننىڭ بارغان يەرلىرىنى ئېنىق بايان قىلالمىغان. چۈنكى، بىرىنچى قول ئىپتىدائىي ماتېرىيال بىلەن تەمىنلىگەن «كونا تاڭنامە» دىمۇ ئېنىق بىر نەرسە دېيىلمەي «ئۇيغۇر بۇيرۇقى (ۋەزىر) ساج ئۆزىنىڭ جىيەنى پانتېكىن ۋە ئۇنىڭ ئوغلانى ھەم ئىنەل تېكىن قاتارلىق خان جەمەتىنىڭ بەش كاتتىسىنى ھېمايە قىلىپ، ئون بەش قەبىلىنى باشلاپ كۈن پېتىشتىكى قارلۇقلار زېمىنىغا كەتتى، ئۇيغۇرلارنىڭ بىر تارمىقى تۈبۈتلەرگە قوشۇلۇپ كەتتى، بىر تارمىقى ئەنشىگە كەتتى. قاغان چېدىرىنىڭ ئون ئۈچ قەبىلىسى قاغان ئۇكا تېكىن باشچىلىقىدا جەنۇبقا بېرىپ خەنزۇلارغا قوشۇلۇپ كەتتى»⑨ دەپ يېزىلغان.بۇ ئابزاستىنمۇ پانتېكىننىڭ ئاخىرقى ھېسابتا نەگە كەتكەنلىكىنى ئېنىق بىلگىلى بولمايدۇ. ئۇيغۇر تارىخىنى تەتقىق قىلىدىغان مەشھۇر تارىخچى فېڭ جياشېڭ، چېڭ سۇلو قاتارلىق ئالىملارنىڭ تەتقىقاتىدا، سۈي-تاڭ دەۋرىدىلا تەڭرىتاغنىڭ جەنۇبىدا ناھايىتى كۆپ ئۇيغۇر ئاھالە ئولتۇراقلىشىپ ئېكىنچىلىك ۋە تىجارەت قىلىدىغانلىقى دەلىللەنگەن. سىياسىي ھوقۇق مەركىزى بولغان چۆللۈكنىڭ شىمالىدىكى ئۇيغۇر قاغانلىقىنىڭ ھالاكىتىدىن كېيىن، كۆچمەن ئۇيغۇر چارۋىچىلىرى زور كۆلەمدە كۆچۈشكە باشلىدى، نەتىجىدە «ئۇيغۇرلارنىڭ غەربكە كۆچۈشى»دىن ئىبارەت مەشھۇر كۆچ-كۆچ ۋەقەسى يۈزبەردى. ئۇيغۇرلارنىڭ ئاخىرقى قاغانى بولمىش قاسار ققاغاننىڭ جىيەنى پانتېكىن ئون بەش قەبىلىنى باشلاپ غەربكە كۆچۈپ، بەشبالىقتا چېدىر تىكىپ قارارگاھ قۇرغاندىن كېيىن، ئۇنىڭ كۆچمەن چارۋىچى خەلقى داۋاملىق غەربكە سىلجىپ تەڭرىتاغلىرىنىڭ ئىچكىرىسىگە كىرىپ دېڭىز يۈزىدىن 2400 مېتىردىن ئېگىز تاغ ئۈستىدىكى يايلاق ـــــ يۇلدۇزبۇلاق يايلىقىغا كېلىشتى. ھازىرقى موڭغۇل تىلىدا بايىنبۇلاق، دېيىلىۋاتقان يۇلدۇزبۇلاق يايلىقى ناھايىتى بۇرۇنلا تارىخىي مەنبەلەردە خاتىرىلەنگەن بولۇپ، چۆپلىرى مول، سۈيى ئەلۋەك گۈزەل يايلاق ئىدى. چۈنكى يۇلدۇزبۇلاق، دېگەن بۇ ئىسىم مەزكۇر يايلاقنىڭ ئەسلىدىكى نامى بولۇپ، ساپ ئۇيغۇرچە بۇلاقلىرى يۇلدۇزلاردەك جىمىرلاپ تۇرىدىغان يايلاق، دېگەن مەنادىكى ئىسىم ئىدى. ئۇيغۇرلار كۆچ-كۆچتە بۇ يەرگە كېلىشتىن بۇرۇن، يەنى مىلادى 6-ئەسىردىلا بۇ يايلاقنىڭ داڭقى نە-نەلەرگە كەتكەن ئىدى. شۇ چاغلاردا تۈرك قاغانلىقىنىڭ قاغانىغا خاس بۇ يايلاق قاغانلىق ئوردىسىنى مول ماددىي مەئىشەتلەر بىلەن تەمىن ئېتەتتى. شۇ دەۋردىكى تۈرك قاغانى دېزارۇس قاغان (تۈرك مەڭگۈ تاشلىرىدا ئىستەمى قاغان، دەپ خاتىرىلەنگەن) سوغدى يالۋاچ مانىياخنى ۋىزانتىيەگە ئەلچىلىككە ئەۋەتكەن. ۋىزانتىيە ئەلچىسى زامارك مانىياخقا ئەگىشىپ تۈرك قاغانى ئىستەمىنىڭ (دېزارۇسنىڭ) ھوزۇرىغا جاۋابەن ئەلچىلىككە كەلگەن⑩. «مېناند پلوتكول (6-ئەسىر) نىڭ تۈركلەرگە دائىر بىرنەچچە ئابزاس بايانى» دا بۇ قېتىمقى ئىستەمى قاغان ھوزۇرىدىكى قوبۇل ئەھۋالاتى «كېيىنكى نەچچە كۈندە ئوردا قارارگاھىدا كاتتا زىياپەت قۇرۇلدى. قارارگاھ چېدىرلىرى رەڭگارەڭ يىپەك لېنتىلار بىلەن كۆزنى قاماشتۇرغىدەك بېزەلگەن ئىدى. … ئەتىسى ئۇلار مۇشۇنىڭغا ئوخشاش كاتتا بېزەلگەن، تۈرلۈك نەفس نەقشلەر ئىشلەنگەن چېدىردا جەم بولۇشتى، ئىستەمى قاغان ھەشەمەتلىك بېزەلگەن ناھايىتى چوڭ بىر ئالتۇن شاھنىشىندا (قاغان تەختى) مەغرۇر ئولتۇراتتى، قاچا-قۇچىلىرى تامام ئالتۇندىن ياسالغان ئىدى. ئۇلار ساق بىر كۈن مەيخورلۇق قىلىشتى (ئۇلارنىڭ ئىچكىنى ئەمەلىيەتتە قېمىز ئىدى-نەقل كەلتۈرگۈچىدىن) ھەمدە شېرىن سۆھبەتلەر قۇرۇشتى. ئەتىسى ئۇلار يەنە بىر چېدىردا جەم بولۇشتى، بۇ چېدىرنىڭ تۈۋرۈكلىرى ئالتۇن ياپراقچىلار بىلەن نەفس ئورالغان ئىدى. چېدىردا يەنە تۆت تال ئالتۇن توز ھەيكىلى تىرەپ تۇرغان شاھنىشىن بولۇپ، تۈگەل ئالتۇندىن ناھايىتى سىپتا ياسالغان ئىدى. چېدىر ئۇدۇلىغا رەتلىك ھارۋىلار تىزىۋېتىلگەن بولۇپ، ھارۋىلارغا كۈمۈشتىن نەفس ياسالغان كۈمۈش قاچا-قۇچا، تۈرلۈك ھايۋانات-قۇشلارنىڭ ھەيكەللىرى لىق تولدۇرۇۋېتىلگەن ئىدى. بۇلار بىزنىڭ ھۈنەر-سەنئىتىمىزنىڭ سىپتا-نەفسلىكىدىن قىلچە قېلىشمايدىغان بۇيۇملار ئىدى. قاراڭ، بۇ تۈركلەرنىڭ ھەشەم-دەرەملىك تۇرمۇشى قايسى دەرىجىدە باي-باياشاد-ھە!» ○11خاتىرىلەنگەن.
يۇلدۇزبۇلاق يايلىقى تەڭرىتاغنىڭ ئوتتۇرا قىسىمىدا بولۇپ، ئەتراپى قارلىق تاغلار بىلەن قاپلانغان، يايلاقتا يۇلدۇزلاردەك جىلۋىلىنىپ تۇرىدىغان سان-ساناقسىز چوڭ-كىچىك بۇلاقلار بۇلدۇقلاپ تۇرغاچقا، تۆت پەسىلدە پادا بېقىشقا تولىمۇ باب كېلەتتى. شەرققا ئاقىدىغان يۇلدۇز دەرياسى ئاخىردا سۇلمى (قاراشەھەر) ئويمانلىقى ئارقىلىق باغراش كۆلىگە قۇيۇلاتتى.
بۇ يەر تەڭرىتاغ يايلاقلىرى بىلەن تارىم ئويمانلىقىنىڭ تەكلىماكان قۇملىقىغا ۋە شەرقتە تۇرپان ئويمانلىقىغا تۇتىشىدىغان جقاي بولۇپ، مۇھىم قاتناش ئۆتكىلى ئىدى. بۇ، دەشتئاتا (دۇنخۇاڭ) دىن تۇرپان ئويمانلىقى ئارقىلىق تارىم ئويمانلىقىغا ئۆتۈدىغان يول ئىدى. مۇشۇنداق جۇغراپىيەلىك مۇھىم بىر ئۆتكەلدە بىرنەچچە بوستانلىق قەسەبە (كىچىك شەھەر) دىن باشقا يەنە قاراشەھەر قەسەبەسى (قەدىمدە ئاغۇ، ئاغۇنى، ئاگنى قەسەبەسى) بار ئىدى○12.
پانتېكىن قەبىلىلىرىنى باشلاپ بەشبالىققا كەلگەندىن كېيىن، تەسىر دائىرىسىنى يۇلدۇزبۇلاق يايلىقىغا كېڭەيتىش ئارقىلىق ئاگنى قەسەبەسىنى ئۆز ئىختىيارىغا ئېلىپ، بەشبالىق ئارقىلىق كۈن چىقىشتىكى قوچۇنى ئىدارە قىلىش ئۈچۈن ئۆزى تەيىنلىگەن دارۇغاچ-تابۇغچىلىرىنى ئەۋەتتى. تارىخ كىتابلىرىدا بۇ ھەقتە «9-ئەسىرنىڭ 50-يىللىرىدا پانتېكىن ئاگنىدا ئۆزىنى ئوڭشىۋالغاندىن كېيىن ئۆزىنى يابغۇ، دەپ جاكارلىدى» دەپ يېزىلغان. ئارىدىن ئۇزاق ئۆتمەي قۇملۇقنىڭ جەنۇبىغا كەتكەن ئۇكا قاغاننىڭ ئۆلتۈرۈلگەنلىك خەۋىرى كەلگەندىن كېيىن، سۇلمى (ئاگنى) دا تۇرۇۋاتقان پانتېكىن ئۆزىنى قاغان، دەپ جاكارلىدى. بۇ چاغ تەخمىنەن تاڭ سۇلالىسى شۈەنزوڭ سەلتەنەتى داجۇڭنىڭ 1-يىلى (يەنى 848-يىلى) ○13ئىدى. پانتېكىن ئۆزىنى قاغان، دەپ جاكارلىغانلىقىدىن تاڭ سۇلالىسى ئوردىسى خەۋەر تاپقاندىن كېيىن، ئۈچ قېتىم يارلىق چۈشۈرۈپ ئوتۇغات بەرگەن. (بۇ يەردە ۋاقت مۈجىمەللىكى بارمۇ-قانداق؟ 9-ئەسىرنىڭ 50-يىللىرىدا پانتېكىن ئۆزىنى ئوڭشىۋېلىپ ئۆزىنى يابغۇ، دەپ ئاتايدۇ-يۇ، 848-يىلى تاڭ سۇلالىسى ئوردىسى ئۇنىڭ ئۆزىنى قاغان، دەپ جاكارلىغانلىقىدىن خەۋەر تاپىدۇ؟
بىرىنچى قېتىم 856-يىلى بولۇپ، تاڭ سۇلالىسى پانتېكىننىڭ ئۆزىنى قاغان، دەپ جاكارلىغانلىقىدىن خەۋەر تېپىپ، ئەلچىلىرىنى ئۇكاقاغاننىڭ ئۆلۈمىگە تەزىيە بىلدۈرۈپ تەسەللىي بېرىش ۋە پانتېكىننىڭ قاغان بولغانلىقىنى مۇبارەكلەشكە ئەۋەتتى، تاڭ سۇلالىسى ئەمەلىيەتتە مۇشۇنداق قىلىش ئارقىلىق تەرەپ-تەرەپكە پىتراپ كەتكەن ئۇيغۇرلارنىڭ ئەھۋالىنى تىڭ-تىڭلاپ بېقىش ۋە پانتېكىننىڭ ئۇيغۇرلارغا قاغان بولۇش ئىقتىدارىنىڭ بار-يوقلىقىنى بىلىپ بېقىش، ناۋادا شۇنداق ئىقتىدارى بولسا ئوتۇغات بېرىش ئارقىلىق مېھرىبانلىقىنى بىلدۈرۈپ قويۇش نىيىتى بار ئىدى. بۇ يارلىقنىڭ نامى «ئۇيغۇر قاغانىنى تەختكە ئولتۇرغۇزۇشنى كېڭىشىش يارلىقى» بولۇپ، يارلىقتا «… ئۇيغۇرلار ئۇزاقتىن بېرى ئېلىمىز ئۈچۈن كاتتا تۆھپىلىرى ئارقىلىق ھىدايىتىنى ئايىماي مەردانىلىك كۆرسىتىپ كەلدى … ھالا بۈگۈنكى كۈندە پانتېكىن ئۆزىنى قاغان ئاتاپ ئەنشىنى ئىىختىيارىغا ئالىپ ئىتائەتمەنلىك ساداقىتىنى بىلدۈرمەك بوپتۇ» دەپ يېزىلغان ئىدى. ئوردا ۋەزىر-ئەلچىلىرى لىڭۋۇغا كەلگەندە، پانتېكىن ئەۋەتكەن تارتۇق بەگلىرىمۇ لىڭۋۇغا كەلگەن ئىدى. شۇنداق قىلىپ ئىككى تەرەپنىڭ ئەلچى-بەگلىرى ئۇچراشقاندىن كېيىن، بىرلىكتە ئاستانىگە باردى. پانتېكىننىڭ تارتۇق بەگلىرى قايتا-قايتا ئۆتۈنگەندىن كېيىن، تاڭ ئوردىسى ۋاڭ دۈەنجاڭنى ئەلچىلىككە تەيىنلەپ ئۇۇيغۇرلارغا ئوتۇغات بېرىشكە ئەۋەتتى. بۇ، ئىككىنچى قېتىملىق « ئۇيغۇر قاغانىغا ئەلچى ئەۋەتىپ ئوتۇغات بېرىش يارلىقى» بولۇپ، يارلىقتا «ئۇلۇغ تەڭرىدە قۇت بولمىش ئالپ كۈلۈگ بىلگە قاغان (ساداقەتمەن قاغان) ○14 ئوتۇغاتى بېرىلدى؛ تەپتىشبېگى، مىرزابەگ، قوشۇمچە دادخاھ ۋەزىرى ۋاڭ دۈەنجاڭ ئالاھىتەن ئەلچىلىككە تەيىن قىلىنىپ ئوتۇغات بېرىشكە ئەۋەتىلدى، قۇتلۇق كۈندە سوۋغا-سالامللار بىلەن ئوتۇغات بېرىلگەي!» دېيىلدى.
تولىمۇ ئەپسۇسلىنارلىقى شۇكى، ئەلچى ۋاڭ دۈەنجاڭ شاجۇدىكى قارلىق تاغنىڭ جەنۇبىي ئېتىكىگە كەلگەندە، مىڭدىن ئارتۇق «ئاسىي ئۇيغۇر چەۋەندازلىرى»غا يولۇقۇپ قېلىپ، ئوردىنىڭ ئوتۇغاتلىق سوۋغا-سالاملىرى ۋە يارلىق بۇلاپ كېتىلگەنلىكتىن، قۇرۇق قول قايتىشقا مەجبۇر بولدى. شۇنىڭ بىلەن تاڭ ئوردىسى قايتىدىن بىر يارلىق پۈتۈپ باشقىدىن ئەلچى تەيىنلەپ ئوتۇغات يارلىقى ئەۋەتتى. بۇ، ئۈچىنچى قېتىم ئەۋەتىلگەن «ئۇيغۇر قاغانىغا ئوتۇغات بېرىش يارلىقى» بولۇپ، مەزكۇر يارلىقتا «… بۈگۈن ئەلچىلىككە ئوردا ساراي كېڭىشى بېگى، تەپتىش بېگى، مىرزابەگ قوشۇمچە ياساۋۇلبەگ، يانداش ئەدلىيە ۋەزىرى، باش تەپتىش بېگىنىڭ ياردەمچى تەپتىشى، ئالىي دۆلەت ئەركانى بولمىش سۆسۈن ئالتۇن ھەميانلىق ۋاڭ دۈەنجاڭ؛ ئورۇنباسار ئەلچىلىككە ئوردا ساراي كېڭىشى پۈتۈكچىسى، تەپتىش بېگى، دىۋان بېگى، ھۈنەر-كەسپ مەھكىمىسىنىڭ كاتاۋۇلى قوشۇمچە خانزادىلەر يوسۇن مەھكىمىسىنىڭ باخشىسى، ھۆدەيچى، شەلپەر ھەميانلىق لى شۈن سوۋغا-سالاملار بىلەن ئەلچىلىككە يۈرۈپ، توققۇز ئۇيغۇر قاغانىغا ئۇلۇغ تەڭرىدە قۇت بولمىش ئالپ كۈلۈگ بىلگە قاغان (ساداقەتمەن قاغان) ○15، دەپ ئوتۇغات بېرىشكە يولغا چىقسۇن، ئىلگىرى سىلەرنىڭ بىزلەرگە كۆپ شەپقەت-ئىنايەتلەر ياغدۇرغانلىقىڭىزلەرگە جاۋابەن لايىقىڭىزلەردە بولمىسىمۇ بۇ ئوتۇغاتنى بېرىشنى لايىق بىلدۇق، داۋاملىق بۇرۇنقىدەك دوست بولۇپ، ئىلگىرىكى چېگرا-ھۇدۇدلىرىمىزنى ئەسلىگە كەلتۈرگەيمىز. سىز-بىزلەر جىلىن ئورمانزارلىقىنى چېگرا-ھۇدۇد قىلىپ، ئىناق-ئىجىل بولۇشۇپ، بىر-بىرلىرىمىزگە دەخلى قىلىشماي جەڭ-يېغىلاردىن مەڭگۈ خاھلىي ئۆتكەيمىز» دېيىلگەن. پانتېكىننىڭ سۇلمى (ئاگنى، كېنگىت، چالىش، قاراشەھەر-تەرجىمان) ئەتراپىدىكى بىر جايدا ئۆزىنى قاغان، دەپ جاكارلىغانلىقى خۇسۇسىدا يۇقىرىقى خەنزۇچە تارىخىي يازما خاتىرە بولۇپلا قالماستىن يەنە مۇسۇلمان تارىخچىلىرىنىڭ خاتىرىلىرىمۇ گۇۋاھ بولالايدۇ. تارىخىي ماتېرىياللارغا ئاساسلانغاندا، پانتېكىن قارارگاھ قىلغان شەرقىي-غەربىي بوغدا چوققىسى (قۇمتاغ چوققىسى) غا 200مىڭ ئادەم چېدىر تىكىپ ئەتراپتىكى يايلاقلاردا پادا باقتى. ئەپسۇسلىنارلىقى 866-يىلىدىن كېيىنكى تارىخ ماتېرىياللىرىدا قايتا كۆرۈنمەيدۇ، بەلكىم ئالەمدىن ئۆتكەن بولۇشى مۇمكىن. يەنە بىرقىسىم تارىخ ئالىملىرى پانتېكىننى بۆكەقۇن ئۆلتۈرۈۋەتكەن بولۇشى مۇمكىن○16، دېگەن پەرەزلەرنىمۇ ئىلگىرى سۈرۈشىدۇ. شۇ چاغلاردا، شەرقتىكى تۇرپان ئويمانلىقىدا تۈبۈتلەرنىڭ تەسىر دائىرىسىدە ئىدى، تۈبۈتلەر بەشبالىق، سۇلمى ۋە سەل غەربتىكى يۇلدۇزبۇلاق يايلىقىنى ئىختىيارىدا تۇتۇۋاتقان پانتېكىن باشچىلىقىدىكى ئۇيغۇرلار بىلەن پېتىشماي توقۇشۇۋاتاتتى. تارىخىي مەنبەلەردە خاتىرىلىنىشىچە، 866-يىلى، بەشبالىق ئەتراپىدا ئولتۇراقلاشقان ئۇيغۇرلار ئىچىدىن پانتېكىندىن كېيىن بۆكەقۇن ئاتلىق يەنە بىر يېڭى سەردار چىققان. بۆكەقۇننىڭ تارىخ سەھنىسىگە چىقىشى بىلەن تەڭرىتاغ ئۇيغۇرلىرى تارىخىدا يېڭى بىر سەھىپە ئېچىلغان.
ياپونىيە ئۇيغۇرشۇناسلىرىدىن ئابې تاكېئو، يامادا نوبۇئو، ئۇمېمۇرا خىروشى ۋە مورىياسو تاكائو قاتارلىقلار بۇ ئۇيغۇرلار ئۈستىدە ئۆز تەتقىقاتىنى يۈرگۈزگەن ھەمدە «تەڭرىتاغ ئۇيغۇرلىرى» دەپ ئاتىغان○17. بۆكەقۇن دەۋرىگە كەلگەندە، تەڭرىتاغ ئۇيغۇر قاغانلىقىنىڭ ھۆكۈمرانلىقى تەڭرىتاغنىڭ شەرقىدىكى قاغانبۇت قەسەبەسى (بەشبالىق)، تەڭرىتاغنىڭ شەرقىي شىمالى قىسىمى، تەڭرىتاغنىڭ جەنۇبىدىكى تۇرپان بوستانلىقى، شەرقىي تەڭرىتاغدىكى قۇمۇللارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان. غەربىي تەرىپى سۇلمى (قاراشەھەر) بوستانلىقىنى ئۆز تەسەرۇۇپىغا ئالغان. ياپونىيە ئالىملىرى ئۆز تەتقىقاتىدىن كېيىن تەڭرىتاغ ئۇيغۇر قاغانلىقى قاغانلىق قۇرۇلغان دەسلەپكى چاغلاردا بەشبالىقنى مەھكەم تۇتۇپ، يۇلدۇزبۇلاق يايلىقىنى ئاساس قىلىپ، سۇلمى قەسەبەسىنى ئاستانە قىلغان، بەشبالىقنى قوشۇمچە ئاستانە قىلغان، شۇ ئارقىلىق كۈن چىقىشتىكى تۇرپان ئويمانلىقى بىلەن قۇمۇل بوستانلىقىنى تەسەررۇپىغا ئالغان؛ كۆچمەن چارۋىچىلىق بىلەن تىرىكچىلىكىنى قامداش بىلەن بىللە قاراشەھەر بوستانلىقى بىلەن تۇرپان-قۇمۇل بوستانلىقى ئېكىنچىلىك قىلغان، شۇنداقلا يەنە شەھەر مەدەنىيىتى بىلەن يېڭىچە بىر دىن مەدەنىيىتى ـــــ بۇددىزم مەدەنىيىتى ئۇلارنىڭ شەھەر تۇرمۇشى مەدەنىيىتىنى بېيىتقان؛ ئۇنىڭ ئۈستىگە قاراشەھەر بوستانلىقى تارىم ئويمانلىقىدىن تۇرپان ئويمانلىقى ۋە بەشبالىققا ئۆتۈدىغان مۇھىم قاتناش تۈگۈنى بولغاچقا، شەرق-غەرب ئارا ئۈزۈلمەي بولۇۋاتقان يىپەك يولى سودىسى ئۇلارغا زور نەپ يەتكۈزگەن؛ بوستانلىقلاردا ئولتۇراقلىشىپ ئېكىنچىلىك قىلىش نىسبىتىنىڭ يۇقىرىلىشىغا ئەگىشىپ شەھەر مەدەنىيىتى كەيپىياتى تەدرىجىي قويۇقلىشىپ، قاغانلىقنىڭ ئىقتىسادىي تەرەققىياتى ئۈچۈن زۆرۈر شەرت ھازىرلىغان، دەپ قارايدۇ.
3-پاراگراف تارىخ بوران-چاپقۇنلىرىدىكى تەڭرىتاغ ئۇيغۇر قاغانلىقى
تەڭرىتاغ ئۇيغۇر قاغانلىقى جەمئىيىتىنىڭ ئىچكى قۇرۇلمىسى، سىياسىي، ئىقتىسادىي، مەدەنىيەت قاتارلىق ساھەلىرىنى تەتقىق قىلىشتا نۆۋەتتە يەنىلا ناھايىتى نۇرغۇن بوشلۇقلار بار. بۇنىڭدا ئاساسلىقى سىستېمىلىق تارىخ ماتېرىياللىرى، قاغاننىڭ سەلتەنەت نام-شەجەرەسى قاتارلىقلار كەمچىل بولۇۋاتىدۇ. ئەمما، ئالدىنقىلارنىڭ تەتقىقاتلىرى بىزنى ناھايىتى قىممەتلىك تەتقىقات نەتىجىسى بىلەن تەمىنلەپ تۇرۇپتۇ.
گەرچە چۆللۈكنىڭ شىمالىدىكى ئۇيغۇر قاغانلىقى يايلاق چارۋىچىلىقىنى ئىقتىسادىي ئاساس قىلغان ئاتلىق مىللەت دۆلىتى بولسىمۇ، ئەمما بۇ قاغانلىقنىڭ غەربىدە بەشبالىق، تۇرپان ئويمانلىقىدا ماكان تۇتقان ئۇيغۇرلار خېلى بۇرۇنلا يېزا ئىگىلىك ئىشلەپچىقىرىشىنى كۆلەملەشتۈرگەن ئىدى. شۇڭا، غەربكە كۆچكەندىن كېيىن پانتېكىن قاغانلىقىدىكى 200 مىڭ ئۇيغۇر ئاھالىسى قاراشەھەر بوستانلىقىنى ئاستانە، بەشبالىقنى قوشۇمچە ئاستانە قىلىپ، بەشبالىق، ئالتۇنقۇم چوققىسىنىڭ ئەتراپى، يۇلدۇزبۇلاق يايلىقىدا بىر تەرەپتىن چارۋىچىلىق، بىر تەرەپتىن ئېكىنچىلىك قىلىش ئارقىلىق تەدرىجىي يېزا ئىگىلىك ئىشلەپچىقىرىشىغا ئۆتۈپ، ئىلگىرىكى «بىرلا يەردە تۇرۇۋالماي ئوت-سۇ قوغلىشىپ يۈرۈش»تەك ئەنئەنىۋىي تۇرمۇش-ئىشلەپچىقىرىش ئادىتىنى ئۆزگەرتىشكە باشلىدى، شەرق-غەرب مەدەنىيىتى بىلەن ئۇچرىشىدىغان قاتناش تۈگۈنىدە مەيلى شەرقتىن غەربكە سوزۇلغان يىپەك يولى سودىسى جەھەتتە بولسۇن، مەيلى جۇڭگو-غەرب مەدەنىيىتىنى قوبۇل قىلىش جەھەتتە بولسۇن، تەڭرىتاغ ئۇيغۇر قاغانلىقى ئالدىنقىلارغا ۋارسلىق قىلىپ كېيىنكىلەرگە يول ئېچىشتەك مۇھىم روللارنى ئوينىدى○18. ئارخېئولوگىيەلىك قېزىلما ماتېرىياللارغا قارىغاندا، بايقالغان تارىخىي يازما يادىكارلىق، دىنىي دەستۇرلار قاتارلىق يازما يادىكارلىقلار بىزنى تەڭرىتاغ ئۇيغۇرلىرى مەدەنىيەتىنىڭ گۈللەنگەن مەنزىرىنى ئايان قىلىپ بېرىدۇ. پۈتكۈل مەركىزىي ئاسىيادىكى تۈركىي تىللىق مىللەتلەر ئىچىدە پەقەت ئۇيغۇرلارلا ئۆزلىرىنىڭ سىياسىي ھوقۇق مەركىزى بىت-چىت قىلىنغاندىن كېيىن ناھايىتى تېزلا تەڭرىتاغنىڭ ئوتتۇرا قىسىم رايونىدا قايتىدىن باش كۆتۈرۈپ ئەھمىيىتى ناھايىتى زور بولغان يېڭى تارىخىي سەھىپە ياراتتى.
تەڭرىتاغلىرىنىڭ جەنۇب-شىمال رايونلىرى يەنى تارىم ئويمانلىقى، تۇرپان ئويمانلىقى، جۇڭغار ئويمانلىقى يايلاق چارۋىچىلىقى ۋە بوستانلىق يېزا ئىگىلىكىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان. مانا مۇشۇنداق تەبىئىي شارائىت چۆللۈكنىڭ شىمالىدىكى يايلاققا قارىغاندا ماھىيەتلىك پەرقلەرگە ئىگە. مانا مۇشۇنداق رەڭگارەڭ تەبىئىي مۇھىتتا قايتىدىن باش كۆتۈرگەن ئۇيغۇرلار يېڭىدىن تۇرمۇش، ئىشلەپچىقىرىش ئۇسۇلى بەرپا قىلدى ھەم يېڭىدىن رايون خاراكتېرلىك ئىجتىمائىي ئاساسقا ئىگە ئىقتىسادىي قۇرۇلما يارىتىپ، تەڭرىتاغ ئۇيغۇرلىرى مەركەز قىلىنغان يىپەك يولى (بۇ يەرگە چۈشىدىغىنى 2-سۈرەت: جىمىساردىكى بەشبالىق قەدىمىي شەھىرى خارابىسىدىكى بۇددا ئىبادەتخانىسى تام رەسىملىرى، سۈرەتتە تەڭرىتاغ ئۇيغۇر قاغانىنىڭ رەسىمى) شەرق-غەرب سودىسىنىڭ يېڭى ۋەزىيىتىنى شەكىللەندۈردى. بۇ ھال تاكى 13-ئەسىردىكى موڭغۇل ئىمپېرىيەسىنىڭ غەربكە يۈرۈشىگىچە داۋام قىلدى.
بۇ كەڭرى زېمىندا ئۇيغۇرلار«مەركىزىي ئاسىيانى ناھايىتى چوڭ بىر مەدەنىيەت چەمبىرىكىگە ئايلاندۇردى، مانا بۇ نۇقتا تېخىمۇ زور ئەھمىيەتكە ئىگە»○19. تارىخىي مەنبەلەردە خاتىرىلىنىشىچە، 9-ئەسىرنىڭ 60-يىللىرىدا بەشبالىق ئەتراپىدا ئولتۇراقلاشقان ئۇيغۇرلاردىن يېقى بىر سەردار بۆكەقۇن يېتىشىپ چىقتى، تەڭرىتاغ ئۇيغۇرلىرىنىڭ كۈن چىقىش ۋە كۈن پېتىش تەرەپتىكى بوستانلىقلارغا كېڭىيىپ راۋاجلىنىشىغا ئەگىشىپ، شۇ زاماندا تۇرپان ئويمانلىقى بىلەن ئەنشى (كۈسەن) نى ئىختىيارىغا ئېلىۋالغان تۈبۈتلەر بىلەن بولغان توقۇنۇش كۈچىيىشكە باشلىدى. بۆكەقۇن ئۇيغۇرلارغا سەردارلىق قىلىپ تۇرپان ئويمانلىقىدا تۈبۈتلەر بىلەن جەڭگاھ ئاچتى. 866-يىلى (تاڭ سۇلالىسى شيەنتۇڭ سەلتەنەتىنىڭ 7-يىلى) بۆكەقۇن (بۆكە تېكىن) چەۋەندازلىرىنى باشلاپ بەشبالىقتىن يولغا چىقىپ، تۈبۈت سەردارى شاڭ كۇڭرېي (لۇن شاڭرېي) نى قاتتىق مەغلۇبىيەتكە ئۇچرىتىپ، تۈبۈتلەرنى سۈرتوقاي قىلىپ قوچۇ ئايمىقى، بەشبالىق، ئۇرۇمتاي (بۈگۈنكى ئۈرۈمچى، مورى، گۇچۇڭ بوستانلىقلىرى)، چىڭجېن (كۆكبازار) قاتارلىق مۇھىم جايلارنى تارتىۋالدى. تۈبۈتلەر سەردارى شاڭ كۇڭرېينى توغبات سىگۇن تىرىك تۇتۇۋېلىپ كاللىسىنى ئالدى. كېيىن، بۆكەقۇن سەرۋازلىرىدىن تارخان مىغارتاشنى شاڭ كۇڭرېينىڭ كاللىسىنى ئېلىپ تاڭ سۇلالىسىنىڭ ئاستانىسى چاڭئەنگە ـــــ تاڭ ئوردىسىغا ئەۋەتتى. شۇنىڭدىن ئېتىبارەن بۆكەقۇن تارىم ئويمانلىقىدىكى كۈسەن بوستانلىقى، ئۇدۇن بوستانلىقى قاتارلىق جايلارنى يەتمىش نەچچە يىلدىن بېرى ئىختىيارىغا ئېلىۋالغان تۈبۈت كۈچلىرىنى بۇ رايوندىن تەلتۆكۈس قوغلاپ چىقاردى ھەمدە بۇ رايونلارنى ئۇيغۇر تەسەررۇپىغا ئالدى. قاغانلىقى ھالاك بولۇپ غەربكە كۆچكەندىن كېيىن تەرەپ-تەرەپلەردە قانلىق جەڭ قىلغان بۇ ئۇيغۇرلار ئاخىرى يېڭى بىر تىرىكچىلىك، راۋاجلىنىش ماكانىغا ئېرىشتى. مانا بۇ بەشبالىق، تەڭرىتاغلىرىنىڭ شەرقىي شىمالى، شەرقىي قىسىمى، ئوتتۇرا قىسىمى ۋە قاراشەھەر بوستانلىقىنى سەھنە قىلىپ ئەتراپقا كېڭەيگەن تەڭرىتاغ ئۇيغۇر قاغانلىقى ئىدى. بەشبالىقتەك مۇھىم ئىستېراتېگىيەلىك جايغا، قاراشەھەردەك تەڭرىتاغنىڭ جەنۇبىدىكى بىر ھەلقۇم جايغا ئېرىشىۋالغان ئۇيغۇرلار ئىلگىرىكى ئېلى ھالاك بولۇپ ئۇزاق ئۆتمەيلا ئۆزىنى قايتىدىن ئوڭشىۋېلىپ باش كۆتۈرۈپ، يەنە بىر تەرەققىيات دەۋرىنى كۈتۈۋالدى.
4-پاراگراف ئۇيغۇر قاغانلىقىنىڭ «قاغان» دېگەن نامغا ۋارسلىق قىلىشى
چۆللۈكنىڭ شىمالىدىكى ئۇۇيغۇر قاغانلىقى دەۋرىدە، قاغانلىقنىڭ بارلىق ھۆكۈمدارلىرى بىردەك «قاغان»○20 نامىدا ئاتالغان، مەسىلەن كۆل بىلگە قاغان (سۆيۈنگىل قاغان) نىڭ تولۇق ئاتىلىشى قۇتلۇغ بىلگە كۆل قاغان بولۇپ، بەختىيار، دانىشمەن كاتتا قاغان، دېگەنلىك بولاتتى، تاڭ ئوردىسى ئۇنىڭغا «سۆيۈنگىل قاغان» دېگەن ئالىي مەرتىۋىلىك ئوتۇغات ئىنئام قىلغان○21. مويونچۇر قاغان گۈرلىك قاغان، دەپ ئاتالغان بولۇپ، تاڭ سۇلالىسى ئوردىسى ئۇنىڭغا «تەڭرىدىن بولمىش ئېل ئەتمىش مەشھۇر بىلگە كۆل قاغان» دېگەن ئوتۇغات نامى ئىنئام قىلغان، ۋەھاكازالار. ئۇيغۇر قاغانلىقى ھالاك بولغاندىن كېيىن، پانتېكىن باشچىلىقىدىكى تەڭرىتاغ ئۇيغۇر قاغانلىقى ئالدى بىلەن چۆللۈكنىڭ شىمالىدىكى ئورقۇن ئۇيغۇر قاغانلىقىنىڭ ئەنئەنىسىگە ۋارسلىق قىلدى. ئالدى بىلەن ئۆزىنى قاغان، دەپ جاكارلاشتا كۆچمەن چارۋىچى ئۇيغۇرلارنى ئەنئەنە-ئۇدۇمى بويىچە «قاغان» نامىنىڭ ئالدىغا «تەڭرى» سۆزىنى قوشۇپ، «قاغانغا ھوقۇقنى تەڭرى ئاتا قىلغان» دەيدىغان ئىدىيەنى مەركەزلىك ئىپادىلىگەن. چۈنكى كۆچمەن چارۋىچى ئۇيغۇرلار قاغاننى تەڭرى بەرگەن، دەپ قارايتتى. شۇڭا «ئاي تەڭرى»، «كۈن تەڭرى»، «كۈن-ئاي تەڭرى» دېگەندەك قاغانلار نامى بولغان، بۇلارنىڭ ھەممىسى كۆچمەن چارۋىچى خەلقنىڭ روھىي دۇنياسىدىكى نېگىزلىك سىستېما ئىدى. ئالدى بىلەن پانتېكىن ئۆزىنى قاغان، دەپ جاكارلىغاندىن كېيىن، خۇددى يۇقىرىدا بايان قىلغىنىمىزدەك، تاڭ سۇلالىسى ئوردىسى ئۇنىڭغا «ئۇلۇغ تەڭرىدە قۇت بولمىش ئالپ كۈلۈگ بىلگە قاغان (ساداقەتمەن قاغان)» دېگەن ئوتۇغات نامى بەردى. قاغاننىڭ بۇ ئوتۇغات سەلتەنەت نامىدىن شۇنى بىلىمىزكى، ئالدى بىلەن ئۇيغۇر قاغانلىقى تاڭ سۇلالىسى ئوردىسىغا ئەلچى ئەۋەتىپ تاڭ ئوردىسىدىن ئوتۇغات تەلەپ قىلغان ھەم تاڭ سۇلالىسىغا ئۆز نامىنى، قاغانلىق سەلتەنەت نامىنى توغرا يېزىش ھوقۇقىنى جاكارلىغان، شۇنىڭ بىلەن تاڭ سۇلالىسى ئوردىسى ئۇلارنىڭ تەلىپىگە ماقۇل بولۇپ، قاغان ئۆزى تەلەپ قىلغان قاغانلىق نامىنى ھەم ئۇنىڭ خەنزۇچە مەناسىنى ئوتۇغات يارلىقىغا پۈتكەن. مانا بۇمۇ تاڭ سۇلالىسىنىڭ ئۇيغۇرلارنىڭ تىل-يېزىقى ۋە ئۆرپ-ئادىتىگە ھۈرمەت قىلىدىغانلىقىنى، ئۇيغۇرلارنىڭ ئۆز قاغانىغا ئات قويۇش ھوقۇقىنى ھۈرمەت قىلىدىغانلىقىنى چۈشەندۈرۈپ بېرىدۇ. شۇڭا، ئۇيغۇرلارنىڭ غەربكە كۆچكەندىن كېيىن ئۆزلىرىنىڭ يېڭى قاغانى بارلىققا كەلگەنلىكىدىن خەۋەر تاپقان تاو سۇلالىسى ئوردىسى ئۈچ قېتىم ئوتۇغات بەرمەك بولغان بولسىمۇ ئەمما شۇ زاماندىكى ۋەزىيەت ۋە قاتناش قاتارلىق شارائىت چەكلىمىسى تۈپەيلىدىن ئوتۇغات بېرىشكە ئامالسىز قالغان. تەڭرىتاغ ئۇيغۇر قاغانلىقى چۆللۈكنىڭ شىمالىدىكى ئۇيغۇر قاغانلىقىنىڭ تارىخىي مىراسلىرىغا ۋارسلىق قىلىپ، «قاغان» نامىنى داۋاملىق قوللانغان○22.
(بۇ بەت مەزمۇنىغا 3-سۈرەت چۈشىدۇ. سۈرەتتە: تۇرپان بېېزەكلىكتىكى تام رەسىمى. رەسىمدىكى كىشى تەڭرىتاغ ئۇيغۇر ئېلى خانى. ھازىر گېرمانىيە بېرلىن مۇزېيىدا ساقلىنىۋاتىدۇ).
تەڭرىتاغ ئۇيغۇر قاغانلىقىنىڭ جەمئىيەت قۇرۇلمىسى ئىككى چوڭ قىسىمدىن تەركىب تاپقان، يەنى تەڭرىتاغنىڭ شىمالىدىكى ئوبدان يايلاق بەشبالىق، يۇلدۇزبۇلاق قاتارلىق جايلاردا كۆچمەن چارۋىچىلىق قىلىدىغان بىر بۆلۈك ئۇيغۇرلار ئەنئەنىۋىي چارۋىچىلىق ئىشلەپچىقىرىش ئۇسۇلىنى ساقلاپ قالغان؛ ھالبۇكى، تەڭرىتاغنىڭ جەنۇبىدىكى بوستانلىق يېزا ئىگىلىكى رايونلىرى ۋە بوستانلىقلاردىكى شەھەرلەردە ئاھالىلەر دېھقانچىلىق ئىشلەپچىقىرىشى بىلەن شۇ