ئۇيغۇر ناۋايخانىسىدىكى چۈشلۈك چاي
موسكۋانىڭ مەركىزىي كوچىلىرىدىن بىرى بولغان ۋولگاگراد يولىدا پىكاپىڭىزنى سائىتىگە 80 كىلومېتىر تېزلىك بىلەن ھەيدەپ شىمالغا قاراپ مېڭىپ ، تېكىستىلىشكىي ( توقۇمىچىلار ) مېتروسىغا يېقىن كەلگىنىڭىزدە ، يول بويىغا ئورنىتىلغان ئىگىز ئېلان تاختىسىغا كۆزىڭىز چۈشمەي قالمايدۇ . بۇ ئېلان تاختىسى يېنىدىن كۈنىگە نەچچە ئون مىڭلىغان ماشىنىلار ئۇچقاندەك ئۆتۈپ تۇرۇشىدۇ . شۇنىڭ بىلەن بىرگە نەچچە يۈز مىڭلىغان كۆزلەر بۇ ئېلان تاختىسىغا تەڭلا تىكىلىدۇ ، مەن گېزىتلەردە نامىنى كۆرگەن ۋە ئاڭلىغان بۇ ئېلان تاختىسى يېنىغا ئاخىرى يېتىپ كەلدىم . كۆز ئالدىمدا يوغان روسچە خۇشخەت بىلەن يېزىلغان < ئۇيغۇر _ خىلېب > دىگەن سۆز چاقناپ تۇراتتى . دېمەك ، مانا بۇ ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە ئوتتۇرا شەرق ئۇيغۇرلىرى ئارىسىدا خېلىلا مەشھۇر بولۇپ قالغان موسكۋادىكى ۋە پۈتكۈل روسىيىدىكى ، مۇنداقچە قىلىپ ئېيتقاندا ، پۈتكۈل ياۋروپادىكى بىردىنبىر < ئۇيغۇر ناۋايخانىسى > نىڭ ئېلان تاختىسى بولۇپ ، مەن ئاشۇ ئېلان تاختىسىدا كۆرسىتىلگەن سىترېلكا بويىچە سول تەرەپكە ئالاھەزەل 2- 3 يۈز مېتىرچە ماڭغاندىن كېيىن ، كونا پاسۇندا سېلىنغان ئون قەۋەتلىك بىنانىڭ ئالدىغا كەلدىم . بۇ بىنانىڭ ئاستىنقى قەۋەتلىرى ماگىزىن بولۇپ ، ئۈستۈنكى قەۋەتلىرى ئائىلىلىكلەر ئىدى ، مانا بۇ بىنانىڭ ئىككى قەۋىتى < ئۇيغۇر ناۋايخانىسى > غا تەۋە بولۇپ ، ماگىزىننىڭ ئىشىكى ئۈستىگە يوغان قىلىپ يېزىلغان < ئۇيغۇر - خىلېب > دىگەن سۆزلەرنى خېلى يىراقتىن تونۇۋېلىش مۇمكىن . مەزكۇر ناۋايخانا شۇ رايوندىكى نەچچە ئون مىڭلىغان ئائىلىلەرنى كۈندىلىك نان ۋە باشقا يېمەكلىكلەر بىلەن تەمىنلەيتتى . مەن قەلبىمنىڭ چوڭقۇر قاتلىرىدىن ئۇرغۇۋاتقان ھۆرمەت ، سۆيۈنۈش ۋە پەخىرلىنىش تۇيغۇسى بىلەن ماگىزىن سىرتىدىكى ئاشۇ < ئۇيغۇر ناۋايخانىسى > دىگەن سۆزلەرگە تىكىلىپ خېلى ئۇزاق تۇردۇم . ماگىزىندىن سومكىلىرىغا نان قاچىلاپ ، كۈنسايىن شىددەت بىلەن ئۆسۈۋاتقان مال باھاسى ۋە ئۆزگىرىشچان ھۆكۈمەتنىڭ سىياسىتى ، روسىيە زۇڭتۇڭى يېلىتسىن ياكى زۇڭلى چېرنامىردىن ۋە ياكى ژېرونوۋسكىي قاتارلىقلار توغرىسىدا تالاش - تارتىش قىلغاچ ئۆيلىرىگە قايتىشقان خېرىدارلارنىڭ ئايىغى ئۈزۈلمەيتتى . تۇيۇقسىز < ئوغلۇم ، نان ئېلىشىمغا ياردەم قىلىڭ > دىگەن تىترەك ئۆتۈنۈش ئوي - خىياللىرىمنى بۆلۈۋەتتى .
يېنىمدا نۇرسىز كۆزلىرى ياشاڭغىراپ تۇرغان ، چاچلىرى ئۇچتەك ئاقارغان بىر موماي خرىستوسقا چوقۇنغان ھالدا ئۈمۈد بىلەن ماڭا قاراپ تۇراتتى . يۈرىكىم < جىغغىدە > قىلىپ كۆڭلۈم بۇزۇلدى . ئۇ ، شۇ تاپتا كۆزۈمگە روس موماي ئەمەس ، بەلكى ئۇيغۇر مومايدەك كۆرۈنۈپ كەتتى ، ئۇ بىزنىڭ ئاشۇ قەشقەر ، خوتەن ، ئاقسۇ ۋە ئۈرۈمچى كوچىلىرىدا دائىم كۆزگە چېلىقىپ تۇرىدىغان ئۇيغۇر تىلەمچى مومايلىرىمىزغا بەكمۇ ئوخشايتتى . لېكىن ئۇلارنىڭ پەرقى ، بىرسى مۇھەممەد ئەلەيھىسسالامنىڭ نامىنى تىلغا ئالسا ، يەنە بىرسى ھەزرىتى ئېيسانىڭ نامىنى تىلغا ئالاتتى . بىرسى ئالقىنىنى ئېچىپ دۇئا قىلسا ، يەنە بىرسى قولىنى ئىككى مۇرىسى ، پىشانىسى ۋە يۈرىكىگە ئاپىرىپ دۇئا قىلاتتى . مەن دەرھال يامچۇقۇمدىن ئون مىڭ رۇبلى ( بۇنىڭغا ئون نان كېلەتتى ) چىقىرىپ مومايغا بەردىم . موماي ماڭا قايتا - قايتىلاپ رەھمەت ئېيتىپ ، ئۆز ئادىتى بويىچە دۇئا قىلىپ ، ئاللادىن ئۇزۇن ئۆمۈر ۋە باياشادچىلىق تىلىدى ھەمدە ماگىزىنغا كىرىپ كېتىپ ئىككى نان كۆتۈرۈپ چىقتى . ئۇ مېنىڭ تېخىچە ماگىزىن ئالدىدا تۇرغانلىقىمنى كۆرۈپ قورۇق باسقان چىرايىدىن كۈلكە يۈگۈرتكەن ھالدا ماڭا قاراپ :
ئاللا سېنى ئۆز پاناھىدا ساقلىغاي ، _ دىدى .
توساتتىنلا كاللامغا بۇ موماي بىلەن پاراڭلىشىپ بېقىش خىيالى كىردى . مەن :
_ موما ، بۇ نان يېيىشلىكمۇ ؟ _ دەپ سورىدىم .
_ بەك يېيىشلىك ، بەك تەملىك ، مەن بۇ ناۋايخانىنىڭ نېنىنى ناھايىتى ياخشى كۆرىمەن ، _ دىدى موماي جاۋابەن .
_ ئۆيىڭىز مۇشۇ ئەتراپتىمۇ ؟ _ سورىدىم يەنە .
_ شۇنداق ، ئوغلۇم .
_ ئۇنداقتا ، سىز بۇ ناۋايخانىنىڭ نېنىنى يەۋاتقىلى خېلى ئۇزۇن بوپتۇ - دە .
_ ھەئە . ئىلگىرى بۇ ناۋايخانا باشقا نام بىلەن ئاتىلاتتى . نېنىنىڭ تەمىمۇ ئانچە ياخشى ئەمەس ئىدى ، نەچچە يىل بولدى ، ناۋايخانىنىڭ نامىمۇ ، نېنىنىڭ تەمىمۇ ئۆزگەردى ، مېنىڭچە ، بۇنىڭغا يېتىدىغان مەززىلىك ، يۇمشاق نان ھېچيەردە يوق ، _ دىدى موماي ئاغزى - ئاغزىغا تەگمەي ماختاپ .
_ ئۇنداقتا ، نىمىشقا < ئۇيغۇر - خىلېب > دەپ ئاتايدۇ . ئۇيغۇر دىگەن سۆز نىمە مەنىنى بىلدۈرۈدىكەن ، _ دەپ سورىدىم ئەتەي . مەن ئۇنىڭ ئۇيغۇر ھەققىدىكى چۈشەنچىسىنىڭ قانداقلىقىنى بىلمەكچى بولۇپ شۇنداق گەپ تەشكەنىدىم .
_ نىمە مەنىنى بىلدۈرەتتى ؟ ناننىڭ نامىنى بىلدۈرىدۇ ، _ دىدى موماي ئېرەنسىزلا .
تۇرۇپلا غۇژژىدە ئاچچىقىم كەلدى . چۈنكى بۇ موماي مېنىڭ ئۇلۇغ مىللىتىمنى ھازىرغىچە يەيدىغان نەرسە دەپ بىلىپ كەپتۇ ئەمەسمۇ ! لېكىن ، باشقىلار بىزنى بىلمىگىنى ئۈچۈن ئەيىبلەشكە ئاساسىم يوق . چۈنكى بىز ..... مەن ئالدىمدا مۇلايىم كۈلۈپ تۇرغان مومايغا سىنچىلاپ قارىدىم . نەچچە يىللاردىن بۇيان ئۇ بۇ يېمەكلىكنى يەپ ھايات كەچۈرگەن . بۇ يۇمشاق ، تەملىك نان ئۇنىڭغا ھايات لەززىتى بەرگەن ، ئۇنىڭ ئاجىز تېنىگە كۈچ - قۇۋۋەت ئاتا قىلغانىدى . ئۇ قانداقلا بولمىسۇن < ئۇيغۇر > ناملىق بۇ ناننىڭ خاسىيىتىنى تولۇق بىلگەن . شۇڭا مەن يەنىلا مومايدىن سۆيۈندۈم ، ئۇنىڭغا رەھمەت ئېيتقۇم كەلدى . لېكىن موماي ماڭا يەنە بىر قېتىم رەھمەت ئېيتىپ كېتىپ قالدى . ئەسلىدە رەھمەت ئېيتىشقا تېگىشلىكى مەن ئىدىم . مەن ئۇنىڭ ئارقىسىدىن تاكى ئۇنىڭ قارىسى يۈتكىچە قاراپ تۇردۇم . توساتتىن مېڭەمدە بىر خىيال ، ئاجايىپ بىر پىكىر ۋاللىدە پايدا بولدى . < دېمىسىمۇ بۇ ھەزرىتى ئېيسا مۇرىتلىرىغا ' بۇ مېنىڭ تېنىم ' دەپ ئۆلەشتۈرۈپ بەرگەن ناندەك ناھايىتى ئېسىل ، تەملىك ئەمەسمۇ ؟ >
مەن باش - ئايىغى يوق خىياللارغا چۆمگەن كاللامنى سىلكىۋېتىپ ماگىزىنغا كىردىم . 2 - قەۋەتتىكى ئىشخانىدا مېنى ئۇيغۇر ناۋايخانىسىنىڭ خوجايىنى _ موسكۋادا تۇغۇلۇپ چوڭ بولغان ئۇيغۇر يىگىتى نارىمان مۇھەممەت ئوغلى قۇچىقىنى ئېچىپ كۈتىۋالدى . كۆكۈش كۆزلۈك ، ئاق تەنلىك ، قاڭشارلىق ، يوغان چاسا يۈزلۈك ، گەۋدىلىك كەلگەن بۇ ئۇيغۇر يىگىتىنى كۆرۈپ كۆز ئالدىمدا بىزنىڭ ئاشۇ باتۇر ئەجدادلىرىمىزنىڭ سىماسى پەيدا بولدى . ئۇ ، ئۇيغۇر تىلىنى ئانچە راۋان سۆزلىيەلمىسىمۇ ، لېكىن ئىمكانقەدەر ئۇيغۇرچە سۆزلەشكە تىرىشاتتى ۋە ئۇيغۇرچە قائىدە - يوسۇنلار بويىچە مۇئامىلە قىلاتتى .
__ سىزنىڭ قەدەم تەشرىپ قىلىشىڭىز مۇناسىۋىتى بىلەن مەن بۈگۈن ناۋايخانىمىزغا يەنە بىر قانچە موسكۋالىق مەشھۇر ئۇيغۇر ئالىملارنىمۇ تەكلىپ قىلىپ قويغانىدىم . مانا ئۇلارنىڭ كېلىدىغان ۋاقتىمۇ بوپقالدى ، _ دىدى ئۇ سائىتىگە قاراپ .
دەل شۇ چاغدا < ئەسسالامۇ ئەلەيكۇم > دەپ سالام بەرگەن ھالدا 60 ياشلار چامىسىدىكى سالاپەتلىك بىر كىشى ئىشخانىغا كىرىپ كەلدى . بىز ئورنىمىزدىن تۇرۇپ ئۇنىڭ بىلەن قول ئېلىشىپ كۆرۈشتۇق .
__ بۇ كىشى ھۆرمەتلىك پروفېسسور تېلمان كەرىمبايىف ئاكىمىز بولىدۇ ، _ دەپ ماڭا ئۇنى تونۇشتۇردى نارىمان
مۇھەممەت ئوغلى ۋە ئارقىدىنلا مېنىمۇ پروفېسسورغا تونۇشتۇردى :
__ بۇياق ئۆتكەندە سىزگە گېپىنى قىلىپ بەرگەن شىنجاڭلىق يىگىت نەبىجان بولىدۇ .
پروفېسسور مېنى چىڭ قۇچاقلاپ ھاياجان بىلەن : < كەلگىنىڭىزگە مۇبارەك بولسۇن ، بالام . سىز بىلەن تونۇشقانلىقىم ئۈچۈن ئىنتايىن خوشالمەن > دىدى .
بىز قىزغىن كەيپىياتتا پاراڭغا چۈشۈپ كەتتۇق . باشقا مېھمانلارمۇ ئارقا - ئارقىدىن كىرىپ كېلىشتى . ئۆي ھەش - پەش دىگۈچە ئون نەچچە ئادەم ۋە ئۇلارنىڭ ئۇيغۇرچە قىزىق چاقچاقلىرى بىلەن تولدى . مەن ئۆزۈمنى گويا ۋەتەندە __ ئۆزۈمنىڭ ئاشۇ ئۇيغۇر دۇنياسىدا ياشاۋاتقاندەك ھېس قىلدىم . ھەقىقەتەنمۇ يىراق چەت ئەل شەھەرلىرىدە بىر يەرگە يىغىلىپ مۇشۇنداق ئۆز ئانا تىلىمىزدا ئېچىلىپ - يېيىلىپ كەڭ - كۇشادە پاراڭ سېلىش پۇرسىتىگە ئېرىشىش كەم نېسىپ بولىدىغان غەنىيمەت پۇرسەت ھېسابلىناتتى . بۇ يالغۇز مەن ئۈچۈنلا ئەمەس ، بەلكى ئانا ۋەتەندىن ئايرىلغان پۈتكۈل مۇساپىرلار ئۈچۈن ئورتاق تويغۇ ئىدى . مەن ھەيران قالغان نەرسە شۇ بولدىكى ، بۈگۈن مەن بىلەن بىر داستىخانغا جەم بولغان بۇ قېرىنداشلىرىمنىڭ نەچچىسى موسكۋادا تۇغۇلۈپ چوڭ بولغان ، ھەتتا نەچچىسىنىڭ ئانىسى روس ، بىر قانچىسىنىڭ موسكۋادا ياشاپ خىزمەت قىلغىنىغا 40 يىللاردىن ئاشقانىكەن ، لېكىن شۇنداق بولسىمۇ ، ئۇلارنىڭ ھەممىسى ئۆز ئانا تىلى _ ئۇيغۇر تىلىدا ياخشى سۆزلەيتتى ، ھەتتا بار ئىمكانىيەتلىرى بىلەن ئۇيغۇر تىلىدا ئۆز قاراشلىرىنى ئىپادىلەشكە ، بىرمۇ روسچە سۆز ئارىلاشتۇرماسلىققا تىرىشاتتى . بىر قانچىسى ئۆزلىرىنىڭ كىچىكىدىنلا روس مەكتىپىدە ئوقۇپ ، ئۇيغۇر تىلىدا پەقەت ئائىلىسىدىكىلەر بىلەنلا سۆزلىشىپ ۋە كېيىن موسكاۋادا ياشاپ يۈرۈش نەتىجىسىدە ئۇيغۇر تىلىدا ئىپادىلەش كۈچى ئاخىزلىشىپ قالغانلىقىنى ، سۆزلىگەندە قىينىلىۋاتقانلىقىنى ، بۇنىڭدىن بەك ئەپسۇسلىنىدىغانلىقىنى ، ۋاقىت چىقىرىپ مەندىن ئۇيغۇرچە ئۆگىنىش ئويلىرىنىڭ بارلىقىنى ئېيتىشتى . مەن بۇنىڭدىن بەكمۇ سۆيۈندۈم . ئۇلارنىڭ ئاشۇ قىممەتلىك روھىغا ئاپىرىن ئوقۇدۇم ....
مەن بۇنداق ئەھۋالنى ھەممىلا يەردە ئۇچراتتىم ۋە ئاڭلىدىم . ھەر خىل سەۋەبلەر تۈپەيلىدىن قىرىنداشلىرىمىز دۇنيانىڭ جاي - جايلىرىغا چېچىلىپ كەتكەنلىكى ھەممىگە ئايان . مەيلى ئوتتۇرا ئاسىيا جۇمھۇرىيەتلىرىدە بولسۇن ، مەيلى تۈركىيە ، سەئۇدى ئەرەبىستانى ، گېرمانىيە ، ئاۋسترالىيە ، ئامېرىكا ۋە باشقا دۆلەتلەردە بولسۇن ، بىزنىڭ ئۇيغۇر مۇساپىر قېرىنداشلىرىمىز ھەر قانچە باياشاد تۇرمۇش كەچۈرمىسۇن ئۇلارنىڭ كۆڭلى سۇنۇق . ئۇلارنىڭ قەلبى ھەر ۋاقىت - ھەر مىنۇت ۋەتەنسىزلىك ئازابى بىلەن ئۆرتىنىدۇ . ئۇلارنىڭ تۇرغان - پۈتكىنى ، ھەر بىر ھۈجەيرىسى < ۋەتەن > دىن ئىبارەت بىرلا مۇقەددەس ئۇقۇمغا مۇجەسسمەلەنگەن بولىدۇ . ئەنە شۇنداق سەۋەبلەردىن چەت ئەللەردىكى ئۇيغۇر قېرىنداشلىرىمىزنىڭ ئۆز ئانا تىلىغا بولغان مۇھەببىتى تېخىمۇ چوڭقۇر ، دۇنيانىڭ ھەر قانداق بىر بۇلۇڭىغا بارسىڭىز بىرەر ئۇيغۇرنى ئۇچراتماي قالمايسىز . ئېنىقكى ، بۇ ئۇيغۇر ئۆز ئانا تىلىدا ئاددى بولسىمۇ سۆزلەيدۇ ياكى سۆزلەشكە تىرىشىدۇ . ئۇيغۇر ئانا تىلىغا ئاغزى كېلىدىغانلىكى بالىلارنىڭ 12 مۇقام ۋە باشقا ئۇيغۇرچە ناخشىلارنى چوڭقۇر مۇھەببەت بىلەن دىققەت قىلىپ ئاڭلايدىغانلىقىنى كۆرىسىز . مەن ھەر قېتىم مۇشۇنداق ئەھۋالنى ئۇچراتقىنىمدا دەرھال ئۈرۈمچى كۆز ئالدىمغا كېلىدۇ . ئەپتوبوسلاردا ، تىياتىرخانىلاردا ، يوللاردا ، قىسقىسى ، ھەممە سورۇنلاردا ھەر ۋاقىت ھېلىقى يېرىمى ئۇيغۇرچە ، يېرىمى خەنزۈچە ، ھېچبىر گرامماتىكىلىق ۋە فونىتىكىلىق باغلىنىشى بولمىغان ، ئادەمنىڭ قۇسقۇسىنى كەلتۈرۈدىغان ۋە ئېچىندۇرىدىغان جۈملىلەرنى ئاڭلىغىنىمدا ، شۇ جۈملىلەرنىڭ ئىگىلىرىگە يىرگىنىش ۋە ئېچىنىش تۇيغۇسى بىلەن قارايمەن . ئۇلار ئۆزىچە كەلتە - كۆسەي خەنزۇچە سۆزلەپ ، خەنزۇچە ئىپادىلىيەلمىگەننى ئامالسىز ئۇيغۇرچە ئارىلاشتۇرۇپ قويۇپ ، خۇددى خەنزۇ تىلىنى تولۇق بىلىدىغاندەك قىياپەتكە كىرىپ كېرىلىپ يۈرۈشىدۇ . ھالبۇكى ، ئۇلار خەنزۇ تىلىنى پىششىق بىلگەن تەقدىردىمۇ يۇقىرىراق تەلەپ بىلەن ئېيتقاندا ، يالغۇز خەنزۇچىغا مۇكەممەل بولۇشنىڭلا كۇپايە قىلمايدىغانلىقىنى ، ئۇنىڭ ئۇنچىۋالا كېرىلىپ كەتكۈدەك ئىش ئەمەسلىكىنى بىلمىسە كېرەك . بىزدە ئىشتىن سىرت ئىككى - ئۈچ خىل چەت ئەل تىلى ئۆگىنىپ بولۇپمۇ داۋراڭسىز يۇرۇۋاتقان ياشلىرىمىز ئازمۇ ؟ ئەجىبا ، ئۇلار ئۆزلىرىنىڭ خەنزۈچىنى چالا - بۇلا سۆزلىگىنى ئۈچۈن قىلچە ئۇيالمىسا - ھە ؟ ئۆزىنى سۆيمىگەن ، ئۆزىنى ھۆرمەت قىلىشنى ، قەدىرلەشنى بىلمىگەن ئادەمنى ئۆزگىلەرمۇ ھەر قاچان ئېلىۋەتكەن تىرنىقىغا تەڭ قىلمايدۇ . ئۇنى پەقەت ئەخلەت - چاۋار قاتارىدىلا كۆرىدۇ ، خالاس .
ھېلىمۇ ئېسىمدە ، بىر كۈنى ئۈرۈمچىدە كۆپ يىل تۇرۇپ ئۇيغۇر تىلىنى پۇختا ئۆگەنگەن بىر چەت ئەللىك ئالىم ماڭا : < سىلەرنىڭ ئۇيغۇر تىلىدەك ئىپادىلەش كۈچى كۈچلۈك ، چىرايلىق ئاڭلىنىدىغان ، شۇنداقلا خەلقئارادا ئەھمىيەتلىك ، يەنى ئىچكىرى جۇڭگودىن تارتىپ غەربتە تاكى ياۋروپاغىچە ، مۇنداقچە قىلىپ ئېيتقاندا، ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە كاۋكازىيە ، ئىدىل - ئورال ، شۇنداقلا كىچىك ئاسىيا ۋە ئەرەب يېرىم ئارىلىغىچە بولغان دائىرىدە زور ئىشلىتىش رولى بولغان ئۇنۋېرسال ئىقتىدارغا ئىگە تىل ئاز ئۇچرىسا كېرەك ، دەپ ئويلايمەن . مەن ئۇيغۇر تىلىنىڭ تارىختىكى خەلقئارالىق ئورنى ۋە ئەھمىيىتى شۇنداقلا ئىنسانىيەت مەدەنىيىتىگە قوشقان تۆھپىسىنى سۆزلەپ ئولتۇرمايمەن . چۈنكى بۇ مەسىلە پۈتكۈل دۇنيادىكى ئۇيغۇر مىللىتىنى چۈشىنىدىغان ئادەملەرگە ھەمدە ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ ھەر قانداق بىر ئەزاسىغا ئايدىڭ مەسىلە دەپ ئويلايمەن . لېكىن بۇگۈنكى كۈندە شۇنىڭغا ھەيرانمەنكى ، مەن ئۈرۈمچى كوچىلىرىدا ، ئۈرۈمچىنىڭ ھەممىلا سورۇنلىرىدا ئۆز تىلىنى بۇزۇۋاتقان ، ئۆز تىلىنىڭ قىممىتىنى چۈشۈرۈۋاتقان ، ئۇنى خۇنۇكلەشتۇرۇۋاتقان < چالا ئۇيغۇر > لارنى بەك كۆپ ئۇچراتتىم ، ئۇلارنىڭ كۆپىنچىسى كىچىكىدىن ئۇيغۇر مەكتىپىدە ئوقۇغان ، ئۇيغۇر تىلىدا ئالىي مەكتەپ تۈگەتكەن زىيالىيلار > دىگەنىدى .
دىمىسىمۇ ئېغىز تىلىنى قويۇپ تۇرۇپ ، يېزىق تىلىغا تەرجىمە قىلىنىۋاتقان فىلىملەرگە ، ئەسەرلەرگە ۋە ھەر خىل يېڭى ئاتالغۇلارغا قارايدىغان بولساق ، ئەھۋال ئانچە پەرقلەنمەيدۇ . تەرجىمانلىرىمىز ، يازغۇچىلىرىمىزمۇ ئەرەب ، پارس تىللىرىدىن كىرگەن سۆزلەرنى ئىشلەتسە ، ئەسىرى پاساھەتلىك چىققاندەك ھېس قىلىشىدۇ . ئۇلار ئۇيغۇر تىلىنى ساپلاشتۇرۇش جەھەتتە ئۆزبېك ، قازاق قاتارلىق قېرىنداش مىللەتلەردەك بولالمايۋاتىدۇ . ئالايلۇق ، بىز ھاۋارايىدىن مەلۇمات بەرگەندە نۆلدىن تۆۋەن مانچە گىرادۇس ، بۆلدىن يۇقىرى مانچە گرادۇس دىگەندەك ئاتالغۇلارنى ئىشلىتىمىز . قازاقلار بولسا ، < تۆلدىن تۆۋەن ، بۆلدىن يۇقىرى > دىگەندەك مىنوس ، پىلۇس ( مەنپىي ۋە مۇسبەت ) تىن تەركىپ تاپقان ماتېماتىكىلىق چۈشەنچىنى چىقىرىپ تاشلاپ ، < بۈگۈن مانچە گرادۇس ئىسسىق بولىدۇ ياكى مانچە گرادۇس سوغۇق بولىدۇ > دىگەندەك ئاممىباپ ، چۈشىنىشلىك ، جانلىق ئالىدۇ . مېنىڭچە ، يېڭى كىرگەن سۆزلەرنى مانا شۇنداق جانلىق ، ئېغىز تىلىغا يېقىن ئېلىش كېرەك . چۈنكى خەلقىمىزنىڭ مۇتلەق كۆپچىلىكى يېزا - قىشلاقلاردىكى دېھقانلار ، ئۇلارغا بۇنداق مۈجىمەل تۇيۇلىدىغان ئىلمىي ئاتالغۇلار ئانچە ياقمايدۇ . بۇنداق سۆزلەر خۇددى < يولداش > دىگەن بەزى تېڭىلغان سۆزلەردەكلا تىلىمىزغا ھەقىقىي ئۆزلەشمەيدۇ .
يەنە ئالايلۇق ، قازاقلار تېلېۋىزور كۆرگۈچىلەرنى ئىخچام ، ئوبرازلىق قىلىپ : < كۆرۈرمەنلەر > دەپ ئىشلىتىدۇ . بىز بولساق < تاماشىبىنلار ياكى تېلېۋىزور كۆرگۈچىلەر > دېگەندەك قولايسىز ئاتالغۇ بىلەن ئىستىمال قىلىمىز ، قازاقلار كىتاب ئوقۇغۇچىلارنى < ئوقۇرمەن > دەپ ئىشلەتسە ، بىز < كىتابخان > دەپ ئالىمىز ( گەرچە بەزىلەر < ئوقۇرمەن > سۆزىنى تېخى يېقىندىلا ئاندا - ساندا ئىشلىتىپ يۈرگەن بولسىمۇ ) ، بۇنداق مىساللار تالاي .
يەنە بەزى تەرجىمانلىرىمىزنىڭ ئۆلۈك - جانسىز تەرجىمىلىرىمۇ يېزىق تىلىمىزنى بۇزۇۋاتىدۇ . مەن يېقىندا بىر تېلېۋىزىيە تىياتىرىنى كۆرۈۋېتىپ ، ئۇنىڭدا ، بىر نەچچە دوستلىرىنى تۇتۇلۇپ قالماسلىق ئۈچۈن ئاتقا مىنىپ دەرھال قېچىشقا دەۋەت قىلغاندا : < ئاتقا چىقايلى ! > دىگەن گەپنى ئاڭلىدىم . بىر تۈرۈپ كۈلگۈم ، بىر تۇرۇپ ئېچىنغۇم كەلدى . بەلكىم ئۇيغۇر ئەمەس ، ھەتتا خەنزۈچىنى ئۇيغۇرچىغا تەرجىمە قىلىدىغان خەنزۈ تەرجىمانمۇ بۇنداق سۆزلىمەس بولغىيدى .
ئۆز مىللىتىنى سۆيگەن كىشى ئانا تىلىنى جېنىدىن ئەزىز بىلىدۇ ، قەدىرلەيدۇ ، ئۇنىڭ ساپلىقى ئۈچۈن كۈرىشىدۇ . موسكۋادىكى ئۇيغۇرلارمۇ ئەنە شۇنداق ، ئۆز ئانا تىلىنى ناھايىتى ياخشى بىلىدۇ . لېكىن يۇرتىمىزدىكى خېلى كۆپ ئۇيغۇر قىزلىرى ھېچ ھاجەتسىزلا ئۆز تىلىنى باشقا تىللار بىلەن ئارىلاشتۇرۇپ بۇزۇپ سۆزلەيدۇ. ئۇلار ئاشۇنداق ئارىلاشتۇرۇپ سۆزلىگەندە خەنزۈلار مېيىقىدا مەسخىرىلىك كۈلىشىدۇ . مېنىڭچە ، بۇ ئۆز قەدىر - قىممىتىنى ، ئىززەت - غۇرۇرىنى يەرگە ئۇرغانلىق . مەن بەش يىل مابەينىدە نۇرغۇن دۆلەتلەردە بولدۇم ، نۇرغۇن كىشىلەر بىلەن پاراڭلاشتىم . بۇنداق ئۆز ئانا تىلىنى بۇزۇپ سۆزلەيدىغان ئەھۋاللار پەقەت بىزنىڭ شىنجاڭدىلا مەۋجۇد ئىكەن . ئەگەر بىز ئۆز تىلىمىزنى ئاسرىمىساق دىلىمىزنى ، روھىمىزنى ئاسرىيالمايمىز . بىر مىللەتنىڭ راۋاجلانغان ئەدەبىي ۋە ئاغزاكى تىلى ، ئۇرتاق ئېتىقاد ۋە ئۆزىگە خاس مىللىي روھى ، خاراكتېرى بولۇشى كېرەك . بۇ بىزدە مەۋجۇد بولسىمۇ ، لېكىن بۇزۇلۇشقا قاراپ يۈزلەنگەن . مېنىڭچە ، بۇنىڭ سەۋەبلىرى ئالدى بىلەن ئۆزىمىزدە .
سابىق سوۋىت ئىتتىپاقىدىكى ۋە روسىيىدىكى شۇنچە كۆپ مىللەتلەرنى ئېلىپ ئېيتساق ، ئۇلار روس تىلى ۋە روس مەدەنىيىتىنىڭ تەسىرى ھەم بېسىمى بىلەن ئۇزۇن مەزگىل ياشاپمۇ يەنىلا ئۆز ئانا تىلىنى ئۇنتىمىغان . ئېيتايلۇق ، قازاق ، تاجىك ، قىرغىز ، ئۆزبېك ، تاتار ، باشقىرت ، قۇمۇق ، چېچەن ، چېركەس ۋە باشقا مىللەت كىشىلىرى ئۆز ئارا بىر - بىرى بىلەن ياكى تولوق ئانا تىلىدا ياكى تولۇق روس تىلىدا سۆزلىشىدۇ . ئۇتتۇرا ئاسىيادا تېخىمۇ شۇنداق . ستاتىستىكىلىق مەلۇماتلارغا قارىغاندا ، ئۆزبېكلەرنىڭ ئۆز ئانا تىلىدا سۆزلىشىشى %98 نى ، تۈركمەن ۋە تاجىكلارنىڭ %99 ؛ قىرغىز قازاقلارنىڭ بۇنىڭدىن سەل تۆۋەنرەك ئىكەن . ئەگەر بالىلار كىچىكىدىنلا روس تىلىدا ئوقۇغان بولسا ئامال يوق ، ئۇلار چوقۇم روس تىلىدا سۆزلەشمەي مۇمكىن ئەمەس . بىراق ئۇلار ئۆز ئانا تىلىنى ھامان ئىگىلىۋالالايدۇ . بىزدەك ئىككى تىلنى ئارىلاشتۇرۇپ سۆزلىمەيدۇ . ئەلۋەتتە ، سابىق سوۋىت ئىتتىپاقىنىڭ مىللەتلەر ۋە تىل شارائىتى بىزگە قارىغاندا كۆپ مۇرەككەپ ، بۇنىسى ھەممىمىزگە ئايان .
قىسقىسى ، ئۆز ئانا تىلىنى قەدىرلەش ، بەشقا تىللاردىن قانداق پايدىلىنىش بىر ئادەمنىڭ مىللىي ئەخلاقى ۋە ئاڭ سەۋىيىسىگە باغلىق ، ئۆز خەلقىنىڭ ئۆتمۇشى ، تىلى ۋە مەدەنىيىتىنى ئونتۇغان ، يۈرىكىدە ئەجدادلىرىنىڭ شانلىق ئەسلىمىلىرى قالمىغان ئادەم مەنىۋى گادايلىققا ، مەنىۋى ئۆلۈمگە مەھكۇمدۇر . ئەمەلىيەتتە ھەر بىر ئىنساننىڭ ئۆز خەلقىنى ، ئۆز مىللىتىنى سۆيۈشى تەبىئىي ، چۈنكى بۇنداق سۆيگۈ ھەر بىر ئىنساننىڭ تومۇرلىرىدىكى ئىسسىق قانلىرى بىلەن سۇغۇرۇلغان . بىر مىللەتكە نىسبەتەن تىل يالغۇزلا يېزىق تىلى ۋە ئېغىز تىلى بىلەنلا چەكلەنمەيدۇ . ئىنچىكىلەپ كۆزەتكەندە ، مىللەتنىڭ تاشقى تىلى ۋە ئىچكى تىلىمۇ مەۋجۇد ، بەلكى بۇلار مۇھىم تەرەپ ، تاشقى تىل - تارىخىي شەخسىلەرنىڭ ھاياتى بىلەن ، تارىخىي ۋەقەلەر بىلەن يېزىلغان بىر پۈتۈن مىللەتنىڭ ئومۇمىي تارىخىي ، مىللەتنىڭ ئىچكى تىلى - شۇ مىللەتنىڭ مەنىۋى - ئىچكى كەچۈرمىشلىرى ياكى ئۇلارنىڭ ئۆزىگە خاس يوشۇرۇن ئىستىكى - روھىي تارىخىي ، مىللەتنىڭ تاشقى تىلى تارىخ بىلەن ، ئىچكى تىلى سەنئەت بىلەن ئىپادە قىلىنىدۇ ، شۇڭا ، ھەر بىر شەخس ماھىيەتتە ئۆزىنىڭ مىللىي تىلى ئۈچۈن كۈرەشكۈچى ۋە تۆھپە ياراتقۇچى .
ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ دۇنيادىكى قەدىمكى مىللەتلەرنىڭ بىرى ئىكەنلىكىنى ھەممىلا ئۇيغۇر بىلگەندەك ، ئۇيغۇر تىلىنىڭمۇ قەدىمىي تىللارنىڭ بىرى ئىكەنلىكىنى ، جۈملىدىن ئۇيغۇرلارنىڭ قەدىمكى يېزىق ئەنئەنىسىگە ئىگە خەلق ئىكەنلىكىنىمۇ بىلىش كېرەك . ئۇيغۇرلارنىڭ ئانا يۇرتى بولغان شىنجاڭ ئارخېئولوگىيىلىك ، تېكستولوگىيىلىك ۋە تارىخشۇناسلىق تەكشۈرۈشلەر نەتىجىسىدە دۇنيادا قەدىمكى ۋاقىتلاردا ئېلىپبەلىك يېزىق قوللىنىلغان جايلارنىڭ بىرى ئىكەنلىكى ئىسپاتلىنىش بىلەن بىرگە يەنە قەدىمكى زامان ۋە ئوتتۇرا ئەسىرلەردە < قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقى > دا ئەجدادلىرىمىز ۋە باشقىلار تەرىپىدىن كۆپلىگەن ئەسەرلەرنىڭ يېزىلغانلىقى ، ئۇيغۇر يېزىقى ، ئۇيغۇر تىلى دەسلەپكى ۋە كېيىنكى ئوتتۇرا ئەسىرلەردە خەلقئارالىق يېزىق ۋە تىل سۈپىتىدە شەرقتە ئىچكى جۇڭگودىن تارتىپ غەرپتە ياۋروپاغىچە ، جەنۇپتا مىسىرغىچە قوللىنىلغانلىقى ئىسپاتلاندى . قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقىدا يېزىلغان قوليازمىلار ۋە ھۆججەتلەر پارچىلىرى چەت ئەللەردىكى كۆپلىگەن شەھەرلەردە ساقلانماقتا . روسىيە پەنلەر ئاكادېمىيىسى شەرقشۇناسلىق ئىنىستىتوتىنىڭ سانكىت - پېتربورگ شۆبىسى مەخسۇس تەسىس قىلغان دۇنيادىكى قەدىمكى قوليازمىلار فوندىنىڭ بىرسى < قەدىمكى ئۇيغۇر قوليازمىلىرى فوندى > بولۇپ ، بۇ فوندىدا روس شەرقشۇناسلىرى جۈملىدىن ئۇيغۇرشۇناسلىرى ئولدېنبورگ ، گىرانكوف ، مالوف قاتارلىقلار تەرىپىدىن تېپىلغان ۋە توپلانغان 4228 پارچە قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقىدىكى قوليازمىلار ۋە قوليازما پارچىلىرى ساقلانماقتا . بېرلىن شەھىرىدە ، گېرمانىيە ئۇيغۇرشۇناسلىرى گىرۇنۋېدىل بىلەن لېكوك تەرىپىدىن 1902 _ 1914 - يىلىغىچە ئېلىپ بېرىلغان تۆت قېتىملىق تۇرپان ئېكىسپىدىتسىيىسى نەتىجىسىدە توپلانغان 8 مىڭ پارچە قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقىدىكى قوليازما ۋە قوليازما پارچىلىرى ساقلانماقتا . يەنە لوندوندىكى ئۇلۇغ بېرىتانىيە كۇتۇپخانىسىدا ئاۋرېل سىتېيىن تەرىپىدىن توپلانغان كۆپ ھەجىمدىكى قەدىمكىي ئۇيغۇر قوليازمىلىرى ساقلانماقتا . بۇ قوليازمىلارنىڭ كۆپىنچىسى شىنجاڭ ۋە دۇنخۇاڭدىن تېپىلغان بولۇپ ، ئۇنىڭدىن باشقا يەنە ئىسلام شارائىتىدا ، شىنجاڭ ، ئوتتۇرا ئاسىيا ، ئىدىل - ئورال ، ئىران قاتارلىق جايلاردا قەدىمكى ئۇيغۇر تىل - يېزىقى بىلەن يېزىلغان ( مىلادى 11 - 15 - ئەسىرلەرگىچە ) قوليازمىلار ياۋروپادىكى بىر قانچە چوڭ شەھەرلەرنىڭ كۈتۈپخانىلىرى ۋە مۇزىيلىرىدا ساقلانماقتا . يۇقىرىدىكى قوليازمىلارنىڭ كۆپىنچىسى قۇچۇ ئىدىقۇتلۇقى دەۋرىدە يېزىلغان بولۇپ ، ئۇيغۇر تىل - يېزىقىنىڭ خەلقئارالىق ئەھمىيەتكە ئىگە بولۇشى ، يەنە بىر تەرەپتىن مۇڭغۇل ئىستېلاسى دەۋرى بىلەن مۇناسىۋەتلىك . ئۇيغۇرلار مۇڭغۇللارنىڭ بىرىنچى ئۇستازى ئىكەنلىكى ھەممىمىزگە ئايان . مۇڭغۇل شاھزادىلىرىنىڭ ، بەگلىرىنىڭ ئوقۇش ، يېزىش ۋە باشقا مەمۇرىي ، ئىقتىسادىي ، ھەربىي باشقۇرۇش ئۇسۇللىرىنى ئۆگىنىشىدە ئۇيغۇرلارنىڭ بىۋاسىتە رول ئوينىغانلىقى ، جۈملىدىن مۇڭغۇللارغا يېزىق ئىجاد قىلىپ بەرگەنلىكى دۇنيا ئالىملىرى تەرىپىدىن ئېتىراپ قىلىنغان تارىخىي پاكىت . ئۇيغۇرلارنىڭ مۇڭغۇللارنىڭ گۈللىنىشى بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولۇشى ھەمدە مۇڭغۇللارنىڭ ئۇيغۇرلارنى ئەتىۋارلاپ ، دۆلەتنىڭ مۇھىم ئىشلىرىغا قويۇشى ، ئۇلارنىڭ ئەينى ۋاقىتتا ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ مەدەنىي ، ئىجتىمائىي - ئىقتىسادىي ھاياتىدا مۇھىم ئورۇننى ئىگىلىگەنلىكى بىلەن مۇناسىۋەتلىك ، ئەلۋەتتە . تاتاتۇڭا ، قارابۇقا ، مۆڭگۈز ، شىبان ، ئانىزاڭ ، ئوردوتېگىن ، ئارغۇن سالى قاتارلىق كۆپلىگەن ئۇيغۇرلار چىنگىزخاننىڭ ۋە ئۇنىڭ ئىنىسى ئوت چىگىن ، چىنگىز ئۇغۇللىرى ۋە نەۋرىلىرىنىڭ يېنىدا كاتىبلىق ، تەرجىمانلىق ئىشلىرى بىلەن مەشغۇل بولغان ھەم ئۇلارغا ئۇستاز بولۇپ ئىلىم ئۆگەتكەن .
يۈەن سۇلالىسى دەۋرىدە ، خەنلىن ئاكادېمىيىسىنىڭ 47 نەپەر ئۇيغۇر ئەزاسى بولغان . كۆپلىگەن ئۇيغۇر ئالىملىرى ، شائىرلىرى ، تەرجىمانلىرى ، تېلشۇناسلىرى ، تىۋىبلىرى ، شۇنداقلا سانغۇنلىرى يۈەن سۇلالىسى ھۆكۈمىتىدە مۇھىم خىزمەتلەرنى قىلغان . كۆپلىگەن ئۇيغۇرلار يۈەن ئوردىسىدا ۋەزىرلىك ۋەزىپىسىنى ئۆتىگەندىن سىرت جاي - جايلارغا دارىخاچ ۋالىي قىلىپ ئەۋەتىلگەن . ئۇيغۇرلارنىڭ بۇ تۆھپىسىنى نەزەرگە ئېلىپ ، يۈەن دەۋرىدىكى مۇڭغۇللار تەبىقە ئايرىغاندا ئۇيغۇرلارنى مۇڭغۇللاردىن قالسا 2 - دەرىجىلىك ئىمتىيازلىق مىللەت قاتارىدا كۆرگەن . سۈي - تاڭ دەۋرى ، بولۇپمۇ يۈەن دەۋرىدە ئۇيغۇرلار جۇڭخۇا مەدەنىيىتىنىڭ راۋاجلىنىشىدا ئاۋانگارتلىق رول ئوينىغانىدى .