يەنە بىر نەرسىنى ئېيتىش كېرەككى ، ھەر بىر مىللەت ئۆزىگە خاس مىللىي پىسخىكا ۋە تىلغا ئىگە بولغانلىقى ئۈچۈن ، ئۇنىڭ بايان قىلىش ئۇسۇلىمۇ ئۆزگىچە بولىدۇ ، شۇڭا بىز دۇنيادىكى ئىلغار مىللەتلەرنىڭ ھەر خىل ئېسىل ئالاھىدىلىكلىرىنى قوبۇل قىلىشىمىز ، مەدەنىيەت ساپاسى ئۈستۈنرەك بولغان مىللەتلەرنىڭ ئالاھىدىلىكلىرىنى ئۆگىنىشىمىز لازىم . ئەگەر سىز تاشكەنت كوچىلىرىدا يۈرسىڭىز ، ئۆزبېكلەرنىڭ شۇنچە يۇمشاق - سيلىق ، ئىلمىي يوسۇندا بىر - بىرى بىلەن سۆزلەشكىنىنى ، تېنچلىق سوراشقانلىقلىرىنى كۆرىسىز . تېلېۋىزىيە پروگراممىلىرىنى كۆرسىڭىز دىكتورلار شۇنچە لاتاپەتلىك سۆزلەيدۇكى ، ئۇلارنىڭ ئۆز كەسپىگە پۇختا بولۇپلا قالماي ، بىلىملىرىنىڭ ئاجايىپ مول ۋە ئەتراپلىق ئىكەنلىكى ، كۆپلەپ كىتاب ئوقۇغانلىقى مانا مەن دەپلا بىلىنىپ تۇرىدۇ .
يامان يېرى شۇكى ، بىزدە كىتابقا يامان كۆز بىلەن قاراش ، ئۇنى كۆزگە ئىلماسلىق ، ئەقلىي ئەمگەكنى قەدىرلىمەسلىك خاھىشى ئېغىر ، بۇ بىزنىڭ ئەڭ نومۇس قىلارلىق ئاجىزلىقىمىز. بىزدە %80 ئادەمنىڭ كىتاب ئوقۇمايدىغانلىقى ئېنىق . ئىلمىي خادىملار ، كىتابخۇمار كىشىلىرىمىزنى كىتاب مەستانىسى ياكى كىتاب خالتىسى دەپ مازاق قىلىدىغان ، كىتاب سېتىۋالغۇچىلارنى كۆرسە ، مەسخىرىلىك قاراپ قويىدىغان ئىش پەقەت بىزدىلا مەۋجۇت بولسا كېرەك . كىتاب ئوقۇپ بىلىم ئاشۇرغان ، بىلىم ئىشقىدا يۈرگەن ئادەملەرنى پەس كۆرىدىغان ئىللەت بىزدىلا بار ، ھەتتا ئالىي مەكتەپلەردىمۇ ئوقۇغۇچىلار ئارىسىدا كىم بەك تىرىشسا ، كىم كېچە - كۈندۈز كىتاپ كۆرسە ئۇنى ئارىغا ئالمايدىغان ، ئۇنىڭغا ھەر خىل لەقەملەرنى قويىدىغان ، ھەتتە ئۇنىڭ شەخسىيىتىگە ھوجۇم قىلىدىغان ئەھۋال ئەۋج ئالغان . ئۇنداق بالىلار ھەر جەھەتتىن چەتكە قېقىلىدۇ ، ھاقارەتلىنىدۇ ، مازاق قىلىنىدۇ ، ئۆي - ئوچاقلىق كىشىلەرنى ئېلىپ ئېيتساق ، ئەھۋالدا يەنە زور پەرق يوق ؛ بەزى ئاياللار ئېرى ھاراق ئىچسە ، قىممەت باھالىق تاماكىلارنى چەكسە شۇنىڭغا چىدايدۇكى ، بىرەر كىتاب سېتىۋالسا ، چىدىمايدۇ ، تاپا - تەنە قىلىدۇ ، نەتىجىدە ئۇ كىشى ئايالىدىن يوشۇرۇن كىتاپ سېتىۋېلىشقا مەجبۇر بولىدۇ ..... بۇ نىمىدىگەن زور پاجىئە - ھە ؟ بۇنداق پاجىئە پەقەت بىزدىلا مەۋجۇد . ئەگەر سۆزىمىزنى داۋاملاشتۇرساق ، مىللىتىمىزنىڭ كەلگۈسى ئۈمىدى يۈكلەنگەن ئاشۇ ئالىي مەكتەپ ئوقۇغۇچىلىرىمىزمۇ يامان ئىللەتنىڭ قۇربانىغا ئايلانماقتا ......
خەلقىمىز ساۋاتسىزلىق ، نادانلىق ، كەمبەغەللىك ، كېسەللىك دەردىدىن بارچە ئۈمىدىنى ئاشۇ جەسۇر ، قانلىرى قايناپ ، جىسمانىي قۇۋۋىتى ئۇرغۇپ تۇرغان ئالىي مەكتەپ ئوقۇغۇچىلىرىغا - ئاشۇ ئوت يۈرەك ياش ئەۋلادلارغا يۈكلىگەن تۇرسا ، ئۇلار تېخىچە ئۆزلىرىنىڭ خەلق ، مىللەت ، شۇنداقلا كېلەچەك ئالدىدىكى جاۋابكارلىقىنى ئۇنتۇپ ، يەنىلا بىر - بىرىنى ھاقارەتلەپ يۈرۈشمەكتە ۋە تەستە قولغا كەلگەن پۇرسەتنى چىڭ تۇتماي ، چۈشكۈن - نۇرسىز كۆزلىرى بىلەن ئالدىغا ئەمەس ئارقىغا قارايدۇ . شۇڭا ، ئۇلار ساۋاتسىز ئادەملەردەك قوپال ، گېپىنىڭ تۇتامى ، باش - ئاخىرى يوق ، ئەركىن پىكىر بايان قىلىشنى ، مۇستەقىل پىكىر يۈرگۈزۈشنى ئۆگىنەلمەيدۇ . روس ئوقۇغۇچىلىرىنىڭ ، ھەتتا پۈتكۈل دۇنيا ئوقۇغۇچىلىرىنىڭ ئەھۋالى بولسا ئۇنداق ئەمەس .
موسكۋا شەرقشۇناسلىق ئۇنىۋېرسىتېتىدا دەرس ئۆتۈش ، 1991- يىلىنىڭ بېشىدا موسكۋا ئونىۋېرسىتېتىنىڭ ئاسىيا - ئافرىقا ئىنىستىتۇتىدا يۇقىرى يىللىق سىنىپ ئوقۇغۇچىلىرى بىلەن بىر قانچە قېتىم لېكسىيە ئاڭلاش ، شۇنداقلا ئالما - ئاتا ۋە تاشكەنت ، سانكىت - پېرربورگ قاتارلىق شەھەرلەردىكى ئالىي مەكتەپلەرنى زىيارەت قىلىش جەريانىدا كۆپ نەرسىلەرنى ھېس قىلدىم .
سابىق سوۋىت ئىتتىپاقى ئالىي مەكتەپ ئوقۇغۇچىلىرى بىلەن بىزنىڭ ئوقۇغۇچىلىرىمىزنى پىسخىكا ۋە ئۆگىنىش ئۇسۇلى قاتارلىق جەھەتلەردىن سېلىشتۇرۇپ كۆردۇم . نەتىجىدە مەن ئىككى دۆلەتنىڭ مائارىپ جەھەتتىكى ئۆزگىچە مېتودىكىلىق پەرقلىرىنى ھېسابقا ئالمىغاندا، روس ئوقۇغۇچىلىرىدا ئۆگىنىشكە بولغان قىزغىنلىق يۇقىرى بولۇپ ، ئۇلارنىڭ نەزەر دائىرىسىنىڭ ناھايىتى كەڭرى ، بىلىمىنىڭ چوڭقۇر ، مۇستەقىل - ئەركىن پىكىر قىلىش ۋە ئىجاد قىلىش روھىغا باي ئىكەنلىكىنى ھېس قىلدىم . سوۋىت ئىتتىپاقى پارچىلانغاندىن كېيىنكى بۇگۈنكى روسىيىدىكى ئالىي مەكتەپ ئوقۇغۇچىلىرى سىياسىي ، ئىقتىسادىي جەھەتتىكى ھەددىدىن زىيادە ئېغىر بېسىم تۈپۈيلىدىن زور قىيىنچىلىققا يولۇققان بولسىمۇ ، لېكىن زور كۆپ ساندىكى ئوقۇغۇچىلار يەنىلا چىداشلىق بىلەن ئوقۇشىنى داۋاملاشتۇرۇۋاتىدۇ . ئۇلار روسىيە جەمئىيىتىنىڭ چۈشكۈنلىشىپ زاۋاللىققا يۈزلىنىۋاتقان پاجىئەلىك تەقدىرىگە ئېچىنىپ ، روس مىللىتىنى كرىزىستىن قۇتۇلدۇرۇش ئۈچۈن باش قاتۇرۇپ ، قاراڭغۇلۇق ئۈستىدىن غەلىبە قازىنىش ئىشەنچىلىرىنى ئۇرغۇتۇپ ، يەنىلا تىرىشىپ ئۆگىنىۋاتىدۇ . ھەر خىل سىياسىي ، ئىجتىمائىي پائالىيەتلەرنى كەڭ كۆلەمدە قانات يايدۇرۇپ پۈتكۈل ۋۇجۇدى ، ئەقىل - پاراسىتىنى ئورتاق مىللىي مەنپەئەت ئۈچۈن قۇربان قىلىۋاتىدۇ . كېسىپ ئېيتىمەنكى ، روس ئالىي مەكتەپ ئوقۇغۇچىلىرىنىڭ قىيىنچىلىققا چىداش روھى بىزنىڭ ئۇيغۇر ئالىي مەكتەپ ئوقۇغۇچىلىرىمىزنىڭكىدىن كۈچلۈك ، روس ئوقۇغۇچىلىرى ئوقۇش - ئۆگىنىش ، قىسقىسى ، ئەتراپلىق بىلىمگە ئىگە بىر ئادەم بولۇپ تەربىيىلىنىش ھەر بىر ياشنىڭ مەجبۇرىيىتى ، دەپ قارايدۇ . بازار ئىگىلىكى يولغا قويۇلغاندىن كېيىن روسىيىدە كەمبەغەللەر بىلەن بايلار ئوتتۇرىسىدىكى پەرق ئىنتايىن چوڭ بولدى . ھەممە ئادەم ياشاش ئۈچۈن پۇل تېپىشقا ، چوڭ - كىچىك سوودا - سېتىق بىلەن شۇغۇللىنىشقا كىرىشتى . زىيالىيلارنىڭ مائاشى بىراقلا چۈشۈپ ، جان بېقىش ناھايىتى تەسكە توختايدىغان بولۇپ قالدى . ھەممە جايدا زىيالىيلار ، مائارىپچىلار تەبىقىسى ئېغىر قىيىنچىلىققا دۇچ كېلىپ ، تەسۋىرلىگۈسىز ئېغىر ئاقىۋەتلەر كېلىپ چىقتى . ئىلىم ئەھلىنىڭ ئىناۋىتى ۋاقىتلىق يەرگە ئۇرۇلغان بولسىمۇ ، لېكىن كىشىلەرنىڭ مەدەنىيەت ، ئاڭ سەۋىيىسىنىڭ يۇقىرىلىقى تۈپەيلىدىن ، پۇل تاپقان ھەر قانداق باي ، مەنسەپدار ، ھەتتا قاراقچىنىڭمۇ بىلىمى بار ئادەم ئۇچرىسا ، ئۇلارغا تەكەللۇپ قىلىۋاتقان ، ئەھۋال سوراۋاتقان ، ھۆرمەت قىلىۋاتقانلىقىنى ھەممىلا يەردە ئوچرىتىش مۇمكىن . نۇرغۇنلىغان سورۇنلاردا يەنىلا ئالىي مەكتەپ ئوقۇغۇچىلىرىغا ، ئەسكەرلەرگە ئېتىبار بېرىش ، ئۇلارنى ھۆرمەتلەش پۈتكۈل جەمئىيەت خاراكتىرلىك ئادەت ، چۈنكى باي - مىليونېر بولسۇن ياكى قاراقوللار گۇرۇھىنىڭ ئادەملىرى ۋە ياكى ئىشچى - دېھقانلار بولسۇن ، ھەممىسىنىڭ نەزىرىدە بىرلا نەرسە ، يەنە << ۋەتەن >> ، << روسىيە >> دىگەن مۇقەددەس ئۇقۇم مۇتلەق ئۈستۈن ئورۇنغا قويۇلىدۇ . ھەممىلا جايدا ، ھەتتا ئاپتوبوس ، مىترولاردىمۇ روسىيىنىڭ بۇگۈنكى سىياسىتى ، ئىقتىسادىي ۋەزىيىتى ۋە ئۇنىڭ كەلگۈسى توغرىسىدا مۇنازىرە قىلىپ ، بىر - بىرى بىلەن جىدەللىشىپ ، مۇشتلىشىپ كەتكەن كىشىلەرنى دائىم ئۇچرىتىش مۇمكىن . روس ئالىي مەكتەپ ئوقۇغۇچىلىرى ، جۇملىدىن روس زىيالىيلىرى ئۆز ۋەتىنىنىڭ تەقدىرى ئۈچۈن ئەڭ باش قاتۇرىدىغان زور كۈچ . ئۇلار ئىگىلمەس - سۇنماس روھ - ۋەتەن - مىللەت مەنپەئەتىنى ھەممىدىن ئەلا بىلىدىغان روھقا ئىگە . روس زىيالىيلىرىدا بىزدىكىدەك ئىتتىپاقسىزلىق ، شەخسىيەتچىلىك ، ئۆز مەنپەئەتىنى ۋەتەن - مىللەت مەنپەئەتىدىن ئۈستۈن قويىدىغان ساختىپازلىك ياكى ئىرادىسىزلىك ، بوشاڭلىق ، ئۈمۈدسىزلىك ، چۈشكۈنلۈك ئىللەتلىرى مەۋجۇت ئەمەس . نادان خەلقنى ئالدايدىغان ، روس خاراقتىرىگە ئاسىيلىق قىلىدىغان ، پىشقەدەملىرى بىلەن ياشلىرى بىر - بىرىگە ئورا كولايدىغان ، بىر - بىرسىنىڭ شەخسىيىتىگە ھۇجۇم قىلىپ تۆھپىلىرىنى ئىنكار قىلىشىدىغان ، ھەتتا ئۆلۈپ كەتكەن مەشھۇر خەلق رەھبەرلىرى ، ئالىم ، شائىر - يازغۇچىلىرىنىڭ تارىخىي تۆھپىسىنى يوققا چىقىرىپ ، ئۇلارنىڭ ئورنى ، ئەمگىكىگە توغرا ، ئىلمىي باھا بەرمەستىن ، ئۇلارنىڭ زىتىغا تېگىدىغان ئەخلاقسىز قىلمىشلار ، قوپالراق ئېيتقاندا ، قارا قۇرساقلىقلار مەۋجۇد ئەمەس . ھازىر بىزدە پۇلى بارلار بىلەن ئىلىمى بارلارنىڭ ، ھوقۇقى بارلار بىلەن پۇقرالارنىڭ ئوتتۇرىسىدا پەرق ئىنتايىن زور . بۇنىڭ سەۋەبىنى پەقەتلا << نادانلىق >> تىن ئىبارەت بىرلا سۆزگە يىغىنچاقلاش مۇمكىن .
بۈگۈن بىزنىڭ ئىچى كاۋاك بولۇشىغا قارىماي - بىر - بىرىنى يارىتىشمايدىغان بىر تۈركۈم << بىچارە >> زىيالىيلىرىمىز ( ئەلۋەتتە ، بىر تۈركۈم << ئالىي مەكتەپ ئوقۇغۇچىلىرى ) ئۆتكەنلەرنىڭ تەجرىبە - ساۋاقلىرىنى يەكۈنلەش ، ئۆزلىرىنىڭ بىلىم قۇرۇلمىسى ، نەزەر دائىرىسىنى تېخىمۇ كېڭەيتىش ، دۇنيادىكى ئىلغار زىيالىيلار قاتارىدىن ئورۇن ئېلىپ ، مىللەتنىڭ يۈز - ئابرويى ئۈچۈن كۈرەش قىلىشنىڭ ئورنىغا ، ئۆزلىرىنى شەخسىي مەنبەئەت ئۈچۈن قۇربان قىلماقتا .
ئالىي مەكتەپ ئوقۇغۇچىلىمىز ئۆزلىرىنى چوقۇم باشقىلارغا سېلىشتۇرۇشى كېرەك . جەنۇبىي كورىيە ئوقۇغۇچىلىرىنىڭ ئىلىم ئۈچۈن جان پىدا قىلىدىغان قاتتىق سۆڭەك روھى ، خەنزۇ ئوقۇغۇچىلارنىڭ ئەركىن پىكىر يۈرگۈزۈش ۋە مەنىۋى دۇنياسىنى بېيىتىش روھى ، روس ئوقۇغۇچىلارنىڭ دۇنيا ۋە مىللەتنىڭ تەقدىرىگە كۆڭۈل بۆلۈش روھى بىزگە ئۆرنەك بولۇشى كېرەك . پىشقەدەم زىيالىيلىرىمىز بولسۇن ياكى ئوتتۇرا ياش ، ياش زىيالىيلىرىمىز بولسۇن چوقۇم كاللىسىنى سەگىتىپ ، باشقىلار قانداق ، مەن قانداق ؟ دىگەنلەرنى ئويلاپ كۆرۈشى لازىم .
ئەگەر بىز ئىلگىرى ھېچقانداق مەدەنىيەت ياراتمىغان ياۋايى بىر مىللەت ئەۋلادلىرى بولساق ئىدۇق . چۈشكۈنلىشىپ كەتسەكمۇ ھېچگەپ ئەمەس ئىداى . ھالبۇكى ، تارىختا جاھان مەدەنىيىتىنىڭ تاكامۇللىشىشىغا شانلىق تۆھپىلەرنى قوشقان مىللەتنڭ ۋارىسلىرى دەۋرىمىزگە ۋە كەلگۈسىمىزگە جاۋاب بېرەلمىسەك ، دۇنيادا بىز ئۈچۈن بۇنىڭدىنمۇ چوڭ جىنايەت يوق !
لېكىن مەن شۇنىڭغا ئىشىنىمەنكى ، مىللىتىمىز ئاشۇ قىزىل ئەتىرگۈلدەك گۈزەل ، ھەم ئاشۇ گۈل تۇيغۇلىرىدەك سەمىمىي ، پاك ۋە غۇبارسىزلىقى بىلەن چوقۇم نادانلىق ، قاراڭغۇلۇق ئۈستىدىن غالىپ كېلىپ ، جاھان مەدەنىيەت گۈلزارلىقىدا تېخىمۇ پورەكلەپ ئېچىلىدۇ . گۈل مىللىتىمىزنىڭ سىمۋولى بولسا ، مەرىپەت - مەدەنىيەت مىللىتىمىزنىڭ ھاياتلىق - مەۋجۇدلۇق نىشانىدۇر .
موسكۋا ئاخشىمىدىكى تۋېرىسكىي كوچىسى
سابىق سوۋىت ئىتتىپاقىنىڭ 50- يىللاردا پۈتكۈل دۇنياغا داڭقى كەتكەن < موسكۋا ئاخشىمى > ناملىق ناخشىسىنى بىزنىڭ چوڭلىرىمىز ئەينى چاغلاردا چوڭقۇر ھېسسىيات بىلەن ئېيتقان ، شۇ ناخشىنىڭ مېلودىيە دولقۇنىغا جۆر بولۇپ ، رومانتىك خىياللارغا چۆمۈشكەنىدى . مانا بۇگۈن مەنمۇ گۈزەل كەچقۇرۇنلۇقى موسكۋانىڭ مەركىزىدىكى ئەڭ چوڭ ، ھەشەمەتلىك ، رومانتىك تۋېرىسكىي كوچىسىدا كېتىپ بارماقتىمەن . موسكۋالىقلار بۇ كوچىنى تولىمۇ ياخشى كۆرىدۇ . بۇ كوچىنىڭ داڭقى موسكۋانىڭ تارىخىي مۇساپىلىرى بىلەن بىرگە پۈتكۈل دۇنياغا تارالغان بولۇپ ، موسكۋانىڭ ھايات رېتىمى ۋە ئوبرازىنى مۇشۇ كوچىدىن كۆرگىلى بولىدۇ .
ياش قىز - يىگىتلەر جۈپ - جۈپ بولۇشۇپ ، ياز كۈنلىرىنىڭ سالقىن شاماللىق ئاخشاملىرى ، ھەتتا قەھرىتان قىش كۈنلىرىنىڭ قار - شىۋىرغانلىق سوغۇق ئاخشاملىرىدىمۇ بۇ كوچىدا سەيلى قىلىشىدۇ . بۇ كوچىدا ھەر خىل ئىرقتىكى چەت ئەللىكلەرمۇ توپ - توپ يۈرىشىدۇ ، تۋېرىسكىي كوچىسى موسكۋادىكى قەدىمىي كوچىلارنىڭ بىرى . بۇ كوچا بۇرۇن - ئۆكتەبر ئىنقىلابىدىن ئىلگىرى تۋېرىسكىي كوچىسى ، دەپ ئاتالغان ، كېيىن ماكسىم گوركىي نامىغا ئۆزگەرتىلگەن بولۇپ ، سوۋېت ئىتتىپاقى پارچىلانغاندىن كېيىن يەر ناملىرى قايتىدىن ئەسلىگە كەلتۈرۈلگەندە ، بۇ كوچا يەنە شۇ ئەسلىدىكى تۋېرىسكىي نامى بىلەن ئاتالدى . موسكۋاغا كەلگەن ھەر بىر كىشى بۇ كوچىدا چوقۇم بىرەر قېتىم ماڭماي قالمايدۇ ، بۇ كوچىدا قانچىلىغان دۆلەت ئەربابلىرى ، داھىيلار ، سىياسىئونلار ، خەلق قەھرىمانلىرى ، بۈيۈك يازغۇچى - شائېرلار ، سەنئەتكارلار ۋە ئالىملارنىڭ ئۆچمەس ئىزلىرى قالغان . شۇنداقلا ، ئۆز مەۋقەسى ئۈچۈن كۈرەشكەن سانسىزلىغان ئوغۇل - قىزلارنىڭ ئىسسىق قانلىرى ئاققان ، ئادەملەرنىڭ مەغرۇرانە ۋارقىراشلىرى ، نالە - پەريادلىرى ، <ھۇررا > سادالىرى ھەم شۇنداقلا ئاكاردىيئون ، بايانلارنىڭ مۇڭلۇق ، يېقىملىق سادالىرىمۇ قالغان .
مەن بۇ كوچىنى تولىمۇ ياخشى كۆرىمەن . چۈنكى ئۇ خاسىيەتلىك كوچا ، مانا بۈگۈن مەن بۇ كوچا ئارقىلىق ماياكوۋىسكىي مەيدانىغا قاراپ ئەركىن قەدەم تاشلاپ كېتىۋاتىمەن . شۇ تاپتا خىيال قۇشلىرىم قاناتلانغانىدى . بۇ كوچىدا ئەينى يىللاردا بىزنىڭ ئەخمەتجان قاسىمى قاتارلىق ئۇلۇغ ئوغلانلىرىمىزمۇ ماڭغانىدى . بەلكى ، ئاشۇ ئوغلانلىرىمىز بۇ كوچىدا كېتىۋېتىپ ، ئاجايىپ ئېسىل رومانتىك خىياللارغا ، غايىۋى ھېسلارغا چۆمۈشكەن بولغىيتتى . بەلكى بۇ كوچىدا قىزىل بايراقلارنىڭ لەپىلدىگىنىنى كۆرۈپ ، < ھۇررا > سادالىرىنى ، پۈتكۈل ئېزىلگەن مەھكۇم خەلقلەرگە بېرىلگەن < ئازادلىق > ۋەدىلىرىنى ئاڭلاپ قانلىرى ئۇرغۇغان ، قەلبى ئۆز خەلقىنىڭ شانلىق كېلەچىكىگە بولغان ئىشەنچ بىلەن تولغان ، شۇنداقلا قەلبىدە ئۆز خەلقى ئۈچۈن جان بېرىش ئىستەكلىرى يېلىنجىغان بولغىيتتى . مەن ئاشۇ ئوغلانلار ئارزۇ قىلغان ئەمما كۆرەلمەي كەتكەن بۈگۈنكى كۈنلەرنى ئويلاپ ، ئېغىر خۇرسىنىش ئىچىدە خىيال دېڭىزىغا غەرق بولغان ھالدا كېتىپ بارماقتىمەن . تۇيۇقسىز قۇلىقىمغا ئۇيغۇرچە گەپلەر ئاڭلانغاندەك بولدى . ھەيرانلىق بىلەن ئەتراپىمغا قارىسام ، ئون نەچچە قەدەم ئالدىمدا قارا چاچلىق ئىككى ئادەم ئۈنلۈك پاراڭلاشقاچ كېتىۋېتىپتۇ . ئاسماندىن چۈشكەندەكلا پەيدا بولغان بۇ ئىككى ئۇيغۇر كىشىگە تېز - تېز قەدەم تاشلاپ يېتىشىۋالدىم . ئۇلار شۇنچىلىك ئۈنلۈك ۋارقىرىشىپ سۆزلىشەتتىكى ، ئاۋازلىرى ھەتتا ماشىنىلارنىڭ گۈرۈلدەشلىرىنىمۇ بېسىپ چۈشىدىغاندەك قىلاتتى . مەن ياشىراقىنىڭ مۇرىسىنى تۇتتۇم ، ئۇ ئىتتىك بۇرۇلۇپ ، ئەجەپلەنگەندەك سۇئال نەزىرى بىلەن ماڭا قارىدى . مەن : < ئەسسالامۇ ئەلەيكۇم > دىدىم ، ئۇلارمۇ تەئەججۇپ ئىچىدە ئالدىرىشىپ : < ۋەئەلەيكۇم ئەسسالام > دىيىشتى . بىز خوشاللىق بىلەن قول ئېلىشىپ ، قۇچاقلىشىپ كۆرۈشتۇق . ئەسلىدە ئۇلار خوتەندىن چىققان سودىگەرلەر بولۇپ ، تىجارەت بىلەن تۇركىيىگە مېڭىش سەپىرىدە موسكۋاغا چۈشۈپ ئۆتۈشى ئىكەن . بىز قىزغىن پاراڭلاشتۇق ، ئۇلار ئىنتايىن ھاياجانلىنىپ كېتىشتى . بىز بۇ كوچىدا بىرەر سائەتچە ئايلانغاندىن كېيىن مەن ئۇلارنى < ئۆزبېكىستان > رېستۇرانىغا باشلاپ كىردىم ، تاماق يىگەچ پارىڭىمىزنى داۋاملاشتۇردۇق . ئۇلار ئۆزلىرىنىڭ گۇاڭجۇ - شاڭخەيلەردە كۆپ يىل تۇرۇپ تىجارەت قىلغانلىقىنى سۆزلەپ بەردى . ئۇلارنىڭ تۇرقىدىن خېلىلا تۈزۈك بايۋەچچىلەر ئىكەنلىكى چىقىپ تۇراتتى . لېكىن ، ئۇلارنىڭ گەپلىرى ئەتراپنى بىر ئالدى ، ئۇلار شۇ يۇقىرى ئاۋازلىرى بىلەن ئەتراپىمىزدىكى باشقا شىرەلەردە ئولتۇرۇپ تاماقلىنىۋاتقان كىشىلەرنى ئۆزلىرىگە قاراشقا مەجبۇر قىلغانىدى . ئۇلار بىزارلىق ۋە مەسخىرە ئالامەتلىرى چىقىپ تۇرغان كۆزلىرى بىلەن بىزگە قارايتتى ، ئەمما ھەمراھلىرىم بۇنىڭدىن قىلچە خەۋەرسىز ھالدا تاماقنى شالاپشىتىپ يىگەچ پارىڭىنى داۋاملاشتۇرىۋەردى . مەن خىجىللىق ئىلكىدە تاقەت قىلىشقا مەجبۇر بولغان بولساممۇ ، يات مىللەت كىشىلىرىنىڭ مەسخىرىلىك قاراشلىرىدىن خورلۇق ھېس قىلىپ ، ئۇلارنى سەمىمىي ئاگاھلاندۇرۇپ قويۇش نىيىتىدە ئاخىر ئېغىز ئاچتىم . مەن ئۇلارغا ئادەملەرنىڭ بىزگە قاراۋاتقانلىقىنى ئېيتتىم . ئۇلاردىن چوڭى تىترەپ كەتتى ۋە كۆزلىرىنى ئالايتىپ :
__ ئۇنداق سېسىق ئورۇسلار بىلەن نىمە كارىمىز ؟ تاماق يېسەك ئۆزىمىزنىڭ پۇلىغا يىدۇق ، بۇنداق نېمىلەردىن پەرۋايىمىز پەلەك ، _ دىدى . ئاندىن مېنى تەنقىد قىلىپ شۇنداق دىدى ، _ ئۇكام ، سىز مۇشۇ سېسىق ئورۇسلارنىڭ مەدەنىيىتىنى ئۆگىنىمەن ، دەپ ئاۋارە بولماڭ ، مەدەنىيەتنىڭ نىمىلىكىنى بىز ئۇلارغا ئۆگىتىپ قويىمىز . بۇ ئورۇسلار بىزنى نىمە كۈنلەرگە قويمىدى ، دەيسىز ؟ شۇنداق تۇرۇقلۇق ، ئۇلاردىن يەنە نىمىشقا تەپتارتاتتۇق !
مەن ئۇلار بىلەن ئارتۇقچە گەپ تالىشىپ ئولتۇرۇشنىڭ ھاجىتى يوقلىقىنى ھېس قىلدىم - دە ، ئۈندىمىدىم . ئۇلارمۇ جىم بولۇشتى ۋە ناھايىتى ئېھتىيات بىلەن تاماق يېيىشنى داۋاملاشتۇردى . ئەمدى بايىقى ھەممىنى ئۆزىگە قاراتقان ئاۋازلار يوقالغانىدى . ئارىمىزدا خېلى ۋاقىت جىمجىتلىق ھۆكۈم سۈردى . ئۇلارنىڭ تاماق يېيىشى تولىمۇ ئەدەپلىك تۈسكە كىردى ، ئاخىرى جىمجىتلىقنى ياش بايۋەچچە بۇزدى :
__ توغرا گەپ قىلدىڭىز ، - دىدى ئۇ خىجىللىق بىلەن ، _ ئوقۇغان ئادەملەر زادى بىزدىن پەرقلىنىدۇ . بىز كۆپ ئىشلارغا دىققەت قىلمايدىكەنمىز ، بىز ئوقۇيالماي قالغانلار تەتۈررەك كېلىمىز ، خاپا بولماڭ ، بىزدىمۇ ئۇلاردىن قېلىشمايدىغان ئاجايىپ قائىدە - يوسۇنلار بار ، ئاتا - ئانىمىز كىچىك ۋاقىتلىرىمىزدا بىزگە تاماقنى ئاۋاز چىقارماي ئەدەپ بىلەن چىرايلىق يېيىش ، كىشىلەرنىڭ يۈزىگە قاراپ چۈشكۈرمەسلىك ، ئەسنىمەسلىك ، يۆتەلمەسلىك ، قالايمىقان ۋارقىرىماسلىق ، سىلىق - سىپايە بولۇش قاتارلىق قائىدىلەرنى ئۆگەتكەنىدى . بۈگۈن بىز بۇ قائىدىلەرنى بۇزۇپ قويدۇق ، ھەقىقەتەن بىزنىڭ نۇرغۇن ئېسىل قائىدە - يوسۇنلىرىمىز بۇزۇلۇپ كەتتى . ئەجدادلىرىمىز ، ئاتا - بوۋىلىرىمىز قالدۇرۇپ كەتكەن ئېسىل ئەخلاق - پەزىلەتلىرىمىز ، قائىدە - يوسۇنلىرىمىز ئۇنتۇلۇشقا قاراپ يۈزلەنمەكتە . مەيلى مېھماندارچىلىققا بارايلى ، سەپەرگە چىقايلى ، قانداقلا بولسۇن ، ھەر قانداق جايدا ئۆرپ - ئادەت ، قائىدە - يوسۇنغا دىققەت قىلغان تۈزۈك .
مەن يەنىلا جىم ئولتۇردۇم . ئۇ كىشى ھەقىقەتەن توغرا سۆزلەۋاتاتتى . ئىچىمدە ئۇ كىشىگە ھۆرمىتىم قوزغالدى ......
مەن شۇنىڭغا ھەيران بولدۇمكى ، مېنىڭ بۇ ئىككى ھەمراھىم ئۆزلىرى دېگەندەك ئاتا - بوۋىلىرىنىڭ ئاشۇ بىر قاتار ئەدەپ - قائىدىلىرىنى بىلىدىكەنۇ ، نىمىشقا ئۇنىڭغا رىئايە قىلمايدۇ ؟ ياكى ئۇلار ئۆزلىرىچە ئاشۇ < سېسىق ئورۇسلار > بىلەن تەڭلەشمەكچىمۇ ؟ لېكىن ئۇلارنىڭ ئەقىللىق يېرى شۇكى ، ئۇلار ئۆزلىرىنىڭ ئارتۇقچىلىقى ۋە كەتكۈزۈپ قويغان تەرەپلىرىنى ناھايىتى ياخشى بىلىدۇ . ئەمما ئېتىبارسىز قاراش تۇيغۇسى ھامان ئۇلارنى خاتالىققا باشلايدۇ . ئەگەر ئۇلار شۇ < سېسىق ئورۇسلار > نىڭ مېھماندارچىلىقتىكى سالاپىتى ، رېستۇراندىكى ئولتۇرۇشى ، ئۆزلىرىنى تۇتۇشى ، قانداق ئوزۇقلىنىشىغا دىققەت بىلەن بىر زەن قويغان بولسا قانداق بولاتتىكىن ؟ ! مېنىڭچە ، ھەقىقەتەن شۇ يىگىت ئېيتقاندەك ئاشۇ < سېسىق ئورۇسلار > دىن ھېچنىمىمىز قېلىشمايدۇ . ئەسلىدە مەدەنىيەتنىڭ نېمىلىكىنى بىز شۇلارغا ئۆگەتكەن . بۇنىڭغا روسلار ئۆزلىرىمۇ ئىقرار ، ھەتتا شۇنداق ئېيتىشقا جۈرئەت قىلالايمەنكى ، بىزنىڭ يىگىتلىرىمىز ، قىزلىرىمىز ئۇلاردىن گۈزەل ، ئۇلاردىن قاملاشقان ، يامان يېرىمىز شۇكى ، بىز توي - تۆكۈن ۋە باشقا سورۇنلارغا گويا كىنولاردا سۈرەتلەنگەن ياۋرۇپا ئاقسۆڭەكلىرىدەك كىرىپ ، ئۇنىڭدىن مەست - ئەلەس ، دەڭدەڭشىپ يېنىپ چىقىمىز ئەمەسمۇ ؟! سورۇنلاردا بىز ھەر قانچە ئۆزىمىزنى پەردازلاپ گىدىيىشىپ ئولتۇرۇپ ، شۇ تۈگىمەس < تاڭگو > لارغا دەسسىسەك ، < ۋالىس > لارغا پىرقىرىساقمۇ ، بەرىبىر گەپ - سۆزىمىز ، يۈرۈش - تۇرۇشىمىز ، ئۆزىمىزنى تۇتۇشىمىزدىن بىچارىلىك ، نادانلىق ، ئەخمەقلىق ۋە چۈشكۈنلۈك ، پۈتمەس - تۈگىمەس غەم - غۇسسە ، ئەندىشە مانا مەن دەپلا كۆرۈنۈپ تۇرىدۇ . بۇنىڭ سەۋەبى زادى نىمە ؟ بىر مىللەت خاراپلاشقاندا ياكى ئەڭ ئېسىل نەرسىلىرىنى يوقاتقاندا شۇنداق بولامدۇ يە ؟ ..... نېمىلا دىگەن بىلەن بىز يەنىلا مېنىڭ ئاشۇ ھەمراھلىرىم ياراتمىغان < سېسىق ئورۇس > لاردىن ئۆگنىشكە تېگىشلىكمىز . لېكىن روسلارمۇ بۈگۈنكى كۈندە خارابلاشقان ، چۈشكۈنلەشكەن ، شۇنداقلا نۇرغۇن ئېسىل نەرسىلىرىنى يوقاتقان ۋە يوقىتىۋاتقان خەلق بولسىمۇ ، لېكىن ئۇلار يەنىلا ھۆرىيەتپەرۋەر ، ۋەتەن سۆيەر ، ئۇلار ئۆز غورۇرى ۋە ھوقۇقىنى قوغداش ئۈچۈن جېنىنى تىكىشتەك ئېسىل خىسلەتلىرىنى ساقلاپ قېلىشقا تىرىشىۋاتىدۇ . بىزنىڭ بۇنداق ئالىيجاناپ خىسلەتكە تەن بەرمەسلىككە ئامالىمىز قانچە ؟!
19 - ئەسىرنىڭ ئاخىرىدا ئۆتكەن مەشھۇر روس پىسخولوگى ، پەيلوسوپى ب . ئولوسكىي ئۆزىنىڭ < روس خەلقىنىڭ خاراكتېرى > دىگەن كىتابىدا ، روسلارنىڭ مىللىي خاراكتېرىنى تەھلىل قىلىش ئارقىلىق روس جەمئىيىتىنى ياۋروپا جەمئىيىتى بىلەن سېلىشتۇرۇپ ، روسلارنىڭ چۈشكۈنلەشكەن ، قاششاق ھالىتىگە خاتىمە بېرىش ، روس مىللىتىنى زاۋاللىقتىن قۇتۇلدۇرۇشنىڭ يولىنى تېپىش ئۈچۈن ، روسلارنىڭ گۈللىنەلمەسلىكىنىڭ سەۋەبى سۈپىتىدە روسلاردا ساقلانغان يامان ئىللەتلەرنى رەھىمسىز ھالدا ئېچىپ كۆرسەتكەن . ئۇنىڭ قارىشىچە ، ھەددىدىن زىيادە ھاراقكەشلىك ، ئورۇشقاقلىق ، مەنمەنچىلىك ، چېقىمچىلىق ، شەخسىيەتچىلىك قاتارلىق بىر قاتار ئىللەتلەر روس مىللىتىنى زاۋاللىققا ئېلىپ بارىدىغان ئېغىر مەنىۋى كېسەللىك ئىدى . ھەقىقەتەنمۇ مانا مۇشۇ ئىللەتلەر ۋە باشقا كونكرېت سەۋەبلەر تۈپەيلىدىن روس ئىمپېرىيىسى بىرىنچى دۇنيا ئۇرۇشىدا مەغلۇپ بولدى ، روس مىللىتىنىڭ غۇرۇرى يەر بىلەن يەكسەن قىلىندى .
بۈگۈن مەن بۇ خىل ئىللەتلەرنى ئويغۇرۇمنىڭ - ئۆز خەلقىمنىڭ جىسمىدىن كۆرۈۋاتىمەن . بىز بۇ ئىللەتلەرگە يەنە ساختىپەزلىك ، ئىچى تارلىق ، ھەشەمەتچىلىك ، قارىغۇلارچە دورامچىلىق ، نەيرەڭۋازلىق ، سۇخەنچىلىك ، ساتقىنلىق ، ۋىجدانسىزلىق ، شەھۋانىيلىق ، زەھەرلىك چېكىملىك چېكىش ئىللەتلىرىنى قوشۇپ ، ئۇلارنى ئۆزگىلەردە ساقلانغان يامان ئىللەتلەر بىلەن بىرلەشتۈرۈپ ، تېخىمۇ راۋاجلاندۇرۇپ ، مىللىتىمىزگە ھالاكەت چىللاۋاتقانلىقىمىزنى سەزمەيۋاتىمىز . قىسقىسى ، بىز ئۆزىمىزنى تارىخ سەھىپىسىدىن ئۈزۈل - كېسىل ئۆچۈرۈپ تاشلاشقا ، كېلەچەكتە ئەۋلادى يوق ، نەسلى قۇرۇغان ، خۇددى بۈگۈن بىز پەقەت تارىخنامىلارنى ۋاراقلىغىنىمىزدىلا ئۇچرىتىدىغان ئاشۇ كىدانلار ، سىيانپىيلار ، جۇرجانلار ۋە باشقا يوقىلىپ كەتكەن مىللەتلەرگە ئوخشاش تەقدىرگە دۇچار قىلىشقا ھەرىكەت قىلىۋاتىمىز . بۇ خىل پاجىئەلىك تەقدىرنىڭ سەۋەبكارى پەقەت ئۆزىمىزلا ، خالاس !
بۇنىڭدىن شۇنداق سۇئال تۇغولىدۇكى ، بىزنىڭ مىللىتىمىز يامان تەرەپنى تېز ئۆگىنىدىغان ، چىرىكلىكنى تېز قوبۇل قىلىدىغان ، جىن - شاياتۇنلارنىڭ دېپىغا ئاسان ئۇسسۇل ئوينايدىغان مىللەتمۇ ؟ ! ئەلۋەتتە ، بۇ ئىللەتلەر پۈتكۈل مىللەتتىكى ئىللەت ئەمەس ، لېكىن قىسمەنلىك ئومۇمىيلىق ئىچىدە مەۋجۇت بولىدۇ ، شۇڭا بۇ ئىللەتلەرگە قارىتا پۈتكۈل مىللەت باش قاتۇرۇشى كېرەك .
بىز رېستۇراندىن چىقتۇق . ئۇلارنى مەن ئۆزلىرى چۈشكەن مېھمانخانىغىچە ئۇزىتىپ قويدۇم . بىز خېلىلا چىقىشىپ قالغانىدۇق . مەن ئۇلارغا ئۆزەم ياتقان ياتاقنىڭ ئادرېسىنى يېزىپ بەردىم . ئەپسۇسكى ، ئۇلار مەندىن رەنجىگەندۇ ياكى ماڭا ئۆچ بولۇپ قالغاندۇ . ئەگەر ئۇلار < دوست يىغلىتىپ ئېيتار ، دۈشمەن كۈلدۈرۈپ > دىگەن ئاتىلار سۆزىنى ئېسىدە چىڭ ساقلىغان بولسا ، چوقۇم مەندىن رەنجىمەيدۇ ، ماڭا ئۆچ بولمايدۇ ، دەپ ئويلايمەن .