*

 

  شەرقى ياۋرۇپا تۈزلەڭلىكىنىڭ شەرقىي قىسمىغا، ئېدىل (ۋولگا) دەرياسىنىڭ ئوتتۇرا ئېقىنىغا جايلاشقان بولۇپ، روسىيەنىڭ ئوتتۇرا قىسىم رايونلىرى بىلەن ئېدىل دەريا رايونىنى تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدۇ. شىمالدىن جەنۇپقا كەڭلىگى 290 كىلومېتىر، شەرقتىن غەربكە ئۇزۇنلۇقى 460 كىلومېتىر كېلىدۇ.

تاتارىستان توغرىسىدا

بۇ فىلىمدىكى كىشى بولسا، تاتارىستاننىڭ بۇرۇنقى ئەلباشى. بۇ يىل پېنسىيىگە چىقتى. بۇ فىلىم ئارقىلىق تورداشلار تاتارىستاننىڭ ھازىرقى ئەھۋالىدىن ئازدۇر - كۆپتۇر چۈشەنچىگە ئىگە بولالايدۇ.

شۇرئەلى (كارتون فىلىم)

 

شۇرئەلى

غابدۇللا توقاي

غ.توقاينىڭ <شۇرئەلى >پوئيماسې بويىنچە ئيشلەندې

 

 مەسغۈدە شەمسېتدىنوۋا ئامېرىكىدا ياڭا دىسك چېغاردې

  ئامېرىكىدا ياشەۈچې ھەم ئىجات ئىتۈچې تاتارنېڭ تانېلغان كومپوزىتورې مەسغۇدە شەمسېتدىنوۋانېڭ ئۆر-ياڭا جېئېنتېگې چېكتې. ئامېرىكا جىرېندە دۆن ياگا ئاۋاز سالگان مۇزېكال  ج...

نەپىس سالاتې

    1 كېچكېنە كاپ كراب تاياكچېكلارې، 100 گ كاتې سېر، 2 شەر ياشېل ئالما، كاتې پېشكەن يومېركا، 1 كىشېر، مايونېز، سالات يافراكلارې، توز.

توز ھەم تەملەتكېچلەر

(تۇزھەم تېتىتقۇلار)


ئۈسېملېكلەر بۇېنچا بېلگېچ بۆېك كارلدان، تەم­لەت­كېچلەر نى ئۇل، دىپ سوراگاچ، ئانېڭ جاۋابې كېسكا بۇلگان: “دەۋالاۇچېنېڭ دوستلارې ھەم پېشېكچېنې داڭا كۈمۈچېلەر”. بۈ...

تاتارستاننېڭ تاۇ ياگې دېگەچ ئىدېلنېڭ ئۇڭ ياك يارې كۈز ئالدېنا كىلە. يازېن ئۇل ياك ئاپ-ئاك چېچەككە كۈمېلە – چىيا، سلىۋا، ئالماگاچ بېر-بېرسې بىلەن يارېشېپ چېچەك ئاتا. مىنېم بالاچاگېم ئالماگاچلار ئاراسېندا ئۈتتې.

باباينېڭ 80 تۆپ ئالماگاچې بۇلگان. بېزنېڭ ئاۋېلدا ئۆي سالېرگا جىر ئۇرېنې ئالگاچ ئۇك ئاندا ئالماگاچ ئۇتېرتېپ كۇيگاننار. ئۆي سالېنېپ بېتكەندە ئالماگاچلار دا ئالما بېرە باشلاگان. ئەنىنېڭ سۆيلەۋې بۇېنچا، ئاۋېلېبېز كېشېلەرې كۆز كۆنې ئالمالار ئۆلگېرگەچ، ئانې ساتارگا، ماخسۇس پاروخود ياللاپ، پېرم  ياكلارېنا يۆرگەننەر. ئالمانې كېشكا ساكلاۇنېڭ بابابېز كۇللاڭان ېسۇللارېن دا بېلەم مىن. «سالام كىبەنې ئېچېنە بەرېلمەگەن-سۇگېلماگان ئالمالارنې تېزېپ كالدېراستېڭ. گېينۋار، فېۋرال  ئايلارېندا كىبەننې ئاچكاچ، ئاۋېل ئۆستېنە ئالما ئىسې تارالا ئىدې، ئاۋگۇست ئاېنداگې ئالما باكچاسېندا يۆرگەن كېبېك بۇلا ئىدې»، – دىپ سۆيلەپ كالدېردې ئېنى.

ئاي ناملىرىنىڭ تاتارچە ئاتىلىشى

 

(1886 -1913)

تاتارچە،ئېنگلىزچە،ئۇيغۇرچە

 

قالايمىقان كۆچۈرمەڭ ،نەشىر ھوقوقىغا ئىگە ئەسەر

2010-يىل 7-ئاينىڭ 25-كۈنى

 

غۇلجادا سابان توي

 

 

غۇلجادا جىيىن 2010

بۈگىن 2010-يىل 7-ئاينىڭ 23-كۈنى غۇلجا شەخەرىندە ئلە ئوبلاستلىق تاتار مەدەنييەت تەتقيقەت جەمغىيەتىنىڭ<تاتار مەدەنييەت،مەغارىف مۇھاكىيمە>جىينى ئۇزدىرىلدې.جىيىنغا ھەرساخەدەن كەلگەن خەرمىللەت قوناقلار قاتناشتى ،ياخشى تىلىكلەرنى تېلەدې.ئۇرۇمچىدىن كەلگەن  ئۇرۇمچى تاتارلارىنىڭ باشچىسى رەفىق ئابباس كېشېنىڭ جىيىننى قۇتتۇقلاۋ سوۋغاسى :غۇلجا تاتارمەكتەبى قۇرۇلۇۋىنىڭ 75 يىللىغىنې تەبرىك ئىيتېۋ لەۋخەسى خەم ياڭادان تارقاتىلغان <جوڭگو تاتار مەغارىف تارىخى >كىيتابى تەغدىم ئىيتېلدى.

 

 

 

 

سابانتويغا مەرخەمەت!

 

"جېرلېيك ئەلې!"دە غابدۇللا تۇقاي كۆنې!

 
26 ئاپرېل دە سۆېكلې شاگېيرېبېز غابدۇللا تۇقاينېڭ تۇغان كۆنې ئىدې. "جېرلېيك ئەلې"نېڭ 1 ماي چېغارېلېشېندا شاگېير نېڭ ياكتاشلارې، ئارچا رايونې ھەۋەسكەرلەرې ئانېڭ ئىجات جىمېشلەرېن باشقاراچاك

 

 

 

 

بۇ سوراۇگا تۆرلې كېشې تۆرلېچە جاۋاب بېرە. بالالارې ئۈسېپ جىتكەن كېشېلەردەن ئېش كېنا: «خەزېر ياش لەر بالانې بىگرەك كۈپ تابالار ئىندې. نىشلەپ تاپماسېېننار، خۆكۈمەت ئاكچاسېن بىرېپ تورا بىت»، – دېگەن كېبېگرەك سۈزلەرنې ئېش ئىشېتېرگە تۇرې كىلە. بۇ ئوچراكتا، ئەيې شۇل، رەھمەت جىتەكچېلەرېبېزگە، خەلېبېزگە كېرېپ، ياشەۈ ئۆچېن شارتلار تۇدېرالار، دىياسې كىلسە دە، تۇكتاپ كالام.

 

 

ئۆچ كۆنلېك كىلېن

 
بۇ خاكتا بېركايچان دا، بېركېمگە دە سۆيلەمەم دىپ بېركېتكەن ئانتېم بار ئىدې. چۆنكى خەزېر بەيان ئىتېلەچەك تۇينېڭ ئاخېرې خەېرلې تۈگېل، خەتتا فاجىگالې دىپ ئەيتسەڭ دە يارېيدېر. ئانې ئەلې دە بىك كۈپلەر كارگېش-لەگنەت بىلەن ئىسكە ئالا. ئانتېمنې سىنېڭ خاككا گېنا بوزام، خۆرمەتلې ئۇكۇچېم، چۆنكى ئۆلې يۆرەكلې بۇلۇېڭا ئۆمېتلەنەم، گايبەت ئىتېپ تۈگېل، گېيبرەت ئىتېپ سۆيلەۋېمنې ئاڭلارسېڭ دىپ ېشانام.

خەل چاللې تىرەسېندەگې ئاۋېللارنېڭ بېرسېندە بۇلدې. بۇ تۇرېدا ئىشېتكەن-بېلگەننەرگە سۈزنېڭ كېم خاكېندا ئىكەنلېگېن ئاڭلاۇ ئۆچېن شۇل دا جىتەر. ئۇل ئاۋېلنېڭ خالكېن كېچكېنەدەن بېلەم. ئېل ساېن جەيگې كانىكۇل جىتۈگە شۇنداگې ئېراك تۇگاننارگا كۇناككا ئىلتېپ كۇيالار ئىدې. ئۈسە تۆشكەچ، ئۈزېم بارېپ يۆرى باشلادېم. بېزنېڭ ئىشې سارمان ياگې – كېر ياگې مالاېنا ئانداگې كېبېك ئۇرمانلې جىردە بۇلۇ بەخېت ئىندې ئۇل. ئەنە شۇل ئۇرماندا ئاۋېلنېڭ بالا-چاگاسې بىلەن چېر-چۇ كىلېپ جىلەك، گۆمبە، چىكلەۋېك جېئېپ يۆرگەن چاكلار ئەلې دە ساگېندېرا. بورىس ئاتلې كېرەشېن مالاې بىلەن بېز شۇل ۋاكېتلاردا دۇسلاشېپ كىتتېك. بېر-ئىكې تاپكېر دۆمبەسلەشېپ ئالگاننان سوڭ، ئەلۋەتتە. (بېز سۆيلىسې تۇيدا كىياۈ بۇلاسې كېشې مېنە شۇل ئىندې). ئاۋېلدا، نىگېزدە، مۆسېلمان تاتارلار ياشەسە دە، سۇگېشتان سوڭگې ئېللاردا بىرېگە بېرنىچە كېرەشېن گاىلەسې دە كۈچېنېپ كىلگەن.

 

بورىس مەكتەپتە ئەللەنى تېرېشېپ ئۇكېمادې. دۆرېسرەگې، بۆتېن كۆچېن بىرېپ بېلېم ئالېرگا مۆمكىنلېگې يۈك ئىدې ئانېڭ. ئەتىسې بىك ياش لى ۋافات بۇلگاچ، بۆتېن يورت-جىر، ئىكې ئېنېسې، سېڭلېسې ئانېڭ ئۆستېندە كالدې. مەكتەپتە جېئېشتېرۇچې بۇلېپ ئېشلەۈچې ئۆنىسېنېڭ خېزمەت خاكې ئەللې-مەللې گېنە. شۇڭا كۈرە ئاڭا ياشۈسمېر چاكتا ئۇك جەي بۇې كولخوزدا ئېشلەرگە، كۆزلەرېن ئۈزې سىمېرتكەن ماللارېن چاللې بازارېندا ساتېپ ئاكچا يۇنەتېرگە تۇرې كىلدې.

 

سىگېزېنچېنې تەماملاگاچ تا، بورىس يۇگارې ئۇكۇ يورتلارېنا، تېخنىكۇمنارگا ئاشكېنمادې، رايون ئۈزەگېندەگې سپتۇدا مېخانىزاتور ھۆنەرې ئالېپ، كولخوزگا كايتتې. گاىلەدە بېردەنبېر تۇېندېرۇچې-كىېندېرۈچې بۇلگاڭا، ئانې ئارمىياگە ئالمادېلار. شۇل گومېردەن بىرلې ئەنىسېن تەربىيالەۈ، ئېنې-سېڭېللەرېن كېشې ئىتۈ ئۆچېن باش كۈتەرمىچە ئېشلەدې دە ئېشلەدې ئېگېت.

 

كولخوز رەىسې گېيمادى ئاگا خېزمەت كېشېسېنېڭ كادېرېن بىلە تورگان جىتەكچېلەردەن ئىدې. (ئۇرېنې جەننەتتە بۇلسېن مەرخۈمنېڭ). ئاۋېل كېشېسېنېڭ تورمېشېن جىڭېلەيتۈ ئۆچېن بىك كۈپ تېرېشلېك كۇيدې ئۇل. تىرە-ياك ئاۋېللارېندا ئەلې ئۇرام كولونكالارې دا بۇلماگان زامانناردا ھەر يورتكا سۇ كېرتتېردې، زامانچا جىھازلاڭان مەكتەپ، مەدەنىيات يورتې سالدېردې.

 

مېنە شۇل گېيمادى ئاگا كۆننەردەن بېر كۆننې بورىسنې ئۈزېنە چاكېرتېپ ئالا دا ئېيتە:

 

– ئېنېم، سىن ئۈزېڭە نىچە تۇلگانېن بېلەسېڭمې، يۇكمې؟

 

– ئېگېرمې جىدې بۇلدې، گېيمادى ئابېي.

 

– شۇل شۇل مېنە! كولخوزداگې ئېشېڭە تېل-تېش تىدېرېرلېك تۈگېل، مالادىس! يازگې چەچۈدە دە، ئۇرېپ-جېيۇدا دا ئېل ساېن گېل ئالدېڭې بۇلدېڭ، تېخنىكاڭ دا ھەرچاك تۆزېك، ئاراكې ئېچېپ، ئازېپ-تۇزېپ يۆرېپ ئېشنې ئۆزگەنېڭنې دە خەتېرلەمىم. مونېسېنا رەخمەتتەن باشكا سۈزېم يۈك. شۇلاي دا، كۈزېڭە كاراپ ئەيتەم، بېر دە كىلېشمى تورگان ئېشېڭ بار، ئېنېم.

 

رەىستەن بېركايچان دا شېلتە ئىشېتمەگەن ئېگېتنېڭ ئوياتېننان كولاك يافراكلارېنا كادەر كېزارېپ چېگا.

 

– نىگە ئالاي دىسېڭ، ئابېي؟..

 

– ئېگېرمې جىدېگە جىتېپ تە، ئۆيلەنمىچە يۆرىسېڭ، ئويات تۈگېلمې، دىم. ئېنېڭ مىخاىل ئارمىيادەن ئۇراپ كايتتې، تۆپ يورتېگېزگا خوجا بۇلېر كېشې بار، ئىندې ئۈزېڭ تۇرېندا ئۇيلارگا ۋاكېت، بورىس ئېنېم.

 

– نى بىت، گېيمادى ئابېي...

 

– نىلەپ تە تورمېيبېز، مىلەپ تە. سىڭا پارتىينېي زادانىې شۇل: بېر ئاي ئېچېندە كېز تابېپ ئۆيلەنېرگە! ئۈزېڭ كېبېك تېرېش بۇلسېن، كولخوزگا كىرەكلې كېشې بۇلسېن! ئەنە، ياڭا تۆزېلېپ بېتكەن يورت بار، شۇننان ئۆچ بۈلمەلې فاتىر بىرەم ئۈزېگېزگە.

 

گېيمادى ئابېيسې كۇشكاچ، تېڭلامېي بۇلمېي، كايتېپ ئەنىسېنە سۆيلى بورىس. ئۇل ئىسە كۆنې-سەگاتې بىلەن ئازاۇ يارگان ياۇچې سەكىنەگە جىتكېرە، ئانېسې شۇل مىنۇتتان جىڭ سېزگانېپ ئېشكە كېرېشە.

 

شەھەر تۇلاي توراكلارېندا سازاپ ياتۇچې كېزلار كۈپ خەزېر، ئاۋېل تورمېشېننان كۇرېكماگاننارېن گېنا تابۇ جىڭېل تۈگېل. بارېپ كاراگاننارنېڭ بارېسې دا بورىسنېڭ شەھەرگە كۈچېپ كىلۈېن شارت ئىتېپ كۇيالار. جىرگە كېندېگېننەن بېرېككەن ئېگېت كايا كۇزگالسېن؟! يازېن باش ئۆچېندا سايراگان تۇرگايلارنې، جەيگې رەشەلەرنې، ئارېش سېركەلەڭەندەگې ئاجاگاننارنې ساگېنېپ، سارگاېپ ئۈلەچەك بىت ئۇل كالادا.

 

ئەيې، خەزېر ئاۋېلگا، جىر-تىرېس ئاراسېنا ئاشكېنېپ تورۇچې كېزلار ئاز. شۇلاي دا بېرەۈ تابېلا. رايون خاستاخانەسېندە سانىتاركا بۇلېپ ئېشلەۈچې ليۇسىيا رىزالېگېن بېرە. كاراپ تورۇگا كىلېش-كىلبەتې ئارۇ گېنا ئۈزېنېڭ، كېز بورىسنېڭ كۈڭېلېنە خۇش كىلە. سوراپ بارالار، ۋەگدەلەشەلەر، تۇيگا ئەزېرلېك باشلانا.

 

ئاۋېل جىرېندە ئانېڭ كېبېك باي تۇينې كۆرگەن يۈك ئىدې ئەلې. تابېننې كولخوز بەرگەن ياڭا فاتىرنېڭ ئىركېن زالېندا ئەزېرلەدېلەر. ئۆستەللەر سېي-ئىگ مەتتەن سېگېلېپ توردې. بەلېش، چەكچەك، كاكلاگان كاز، كوش تېلې، گۆبەدىيا ئىشې ئۈزېبېزنېڭ رىزېكلار تۇرېندا ئەيتكەن دە يۈك، چاللې رېستورانېننان كېزېل بالېك، زاتلې ئۇېلدېك كېبېك تانسېك ئاشلار كايتارتكاننار ئىدې. يورت پودئېزدې تۆبېندە دەۈ سېرا مىچكەسې ئۇتېردې. مونېسې – تۇي كۇناكلارې ئۆچېن تۈگېل، ئۇتكەن-سۈتكەن ئاۋېلداشلار سېيلانسېڭا. تۇي باي، ئەيتېرسېڭ بېربېر تۈرە بالاسې ئۆيلەنە. لېكىن بورىسنېڭ ئارتتان ئېتېپ، ئالدان تارتېپ يۆرۈچېسې يۈك، بولارنېڭ بارېسې دا – خەلەل خېزمەت جىمېشې.

 

گومېر بۇې تاپكانېن ئەرەم-شەرەم ئىتېپ – يۆرمەدې، ئاكچاسې جېئېلگان دا جېئېلگان ئىندې. گومېرگە بېر كىلە تورگان بەيرەمنې شۇلاي زۇرلاپ ئۈتكەرېرگە تۇلې خاكې بار ئىدې. تۇي، كېرەشېن گادەتېنچە، ئۆچ كۆن دەۋام ئىتتې. ئېچكەن كېشې كېرېك ئىسېرېپ، كېرېك ئاينېرگا ئۆلگېردې. تىك ئەلې سېي-خۆرمەتنېڭ ئىتې دە، چىگې دە كۈرېنمەدې. مېنە شۇلاي ئاشاپ-ئېچېپ، ئۇيناپ-كۆلېپ بەيرەم ئېتە تورگاچ، ئۆچېنچې كۆن جىتتې. ئۇل ۋاكېتتا ئەلې بېز ئانېڭ بورىس ئۆچېن دە، بۆتېن نەسېل-نەسەبې ئۆچېن دە ئىڭ كارا كۆن بۇلاچاگېن باشېبېزگا دا كىتېرمى ئىدېك.

 

كېرەشېننەر بەيرەم ئېتە بېلەلەر: تۆش تىرەسېندە جېئېلېشېپ، ئۈتكەن تۆننەن كالگان ماخمېرنې بېراز يومشارتېپ جىبەرۈگە، تاگېن جېرلاشۇ-گۆرلەشۈ باشلاندې. كىياۈ بىلەن كەلەش ئەلې كىلېپ جىتمەگەن، ئالار مۇنچا كېرېپ، يال ئىتېپ ئالېرگا تۆپ يورتكا كىتكەننەر.

 

مەجلېس كېزېپ كېنا كىلگەندە ئۆيگە جان-فەرمان كىلېپ بورىسنېڭ ئەنىسېنېڭ ئاپاسې ئانفىسا تۈتى كىلېپ كېرە. ئۆس-باشې يولكېڭان، تۆسې كاچكان. سۇلۇې كابۇدان باشتا سۈزېن ئېيتە ئالمېي ئازاپلانا. ئاننارې ئۇل سۈز بۇانې كىنەتتەن بەرېپ چېكتې:

 

– تۇي بېتتې، كۇناكلار، تارالېشېگېز!

 

 ئاپتېراشكان خالېك ئانې تېنېچلاندېرېرگا، خەلنې ئاڭلارگا تېرېشېپ كارادې. ئەمما ئىستېرىك خالەتتەگې ئانفىسا تۈتىدەن بارې بېر گېنە سۈز ئالېپ بۇلا: «تۇي بېتتې، بالانېڭ باشېنا جىتەلەر». نى خەل ئەتمەك كېرەك، خالېك تارالېشاھ.

 

خەلگە شۇل كۆننېڭ كىچېندە گېنە ئاچېكلېك كېرە. بورىس بىلەن ليۇسىيا تۆپ يورتتا مۇنچا كېرېپ چېككاننار دا يال ئىتېپ ئالېرگا چولاڭا ياتكاننار. كىياۈ كېشې يوكېگا كىتۈگە، كىلېن ئىشېگالدېنا چېككان. يورت ئېشلەرې بىلەن شۆگېل لەنۈچې مىخاىل تىرەسېندە بۆتېرېلېپ، بۇلېشكان-كۈتەرېشكۆن بۇلېپ يۆرى باشلاگان. جاې تۇرې كىلگەندە شايارتكان بۇلېپ ياش  ئېگېتنېڭ تۆرلې جىرلەرېن دە كاپشاپ ئالا ئىكەن. ئە ئىندې تېمام كېزېپ جىتكەچ، ئۆيدە، ئابېئېڭ يوكلاگاندا فايدالانېپ كالېيك، دىپ، ئانې مۇنچاگا ئۇك ئۆستېرى باشلاگان. مىخاىل – چىستا ئېگېت، توتكان دا، ئانېڭ كېلانمېشېن ئابېيسېنا كېرېپ سۆيلەگەن. كىتكەن تاۋыش-گاۇگا، چېككان ئەيتېش-كېچكېرېش.

 

ئانداگې خەللەرنېڭ بارېسېن دا سۆيلەپ تورمېيم، يام سېز سۈز بىلەن ئاۋېز پېچراتاسې كىلمى. شۇنېسېن گېنا ئەيتەم: كېزنېڭ تۇگاننارې ئېلگېر بۇلېپ چېككاننار، تىز گېنە جېئېڭاننار، تۆياڭەننەر دە تايۇ ياگېن كاراگاننار. ئارالارېندا ئاېك كېشې بۇلماسا دا، تۇيگا سالېڭان ئاكچانې، كېيممەتلې بۈلەكلەرنې ئېلەكتېرېپ كىتەرگە باشلارې جىتكەن تاگېن.

 

سوڭېننان شۇنېسېن دا ئىشېتتېك: ليۇسىيا رايون ئۈزەگېندە ئازگېنلېگې بىلەن دانې چېككان، شاكتېي ئىر-ئات كۈلېننان ئۈتكەن كېز بۇلگان ئىكەن. پاسپورتېنا كىياۈدە بۇلۇې تۇرېندا پېچەت سۇكتېرۇ ئۆچېن گېنە بورىسكا چېگارگا رىزالاشكان دىپ تە سۆيلەدېلەر. بەلكېم شۇلايدېر. شۇشې خەلدەن سوڭ بورىس بۆتېنلەي باشكا كېشېگە ئۆيلەندې: ئۈز ئېچېنە بىكلەندې، كېشېگە ېشانماس بۇلدې. ليۇسىيانېڭ يازمېشې دا فاجىگالې. ئاڭا بورىسنېڭ كارگېشې تۆشكەن، دىپ سۆيلىلەر. ئەيې، ئۇل بۇ دۆن يادا جەزاسېن ئالدې. ئاخىرەتتە ئانې نىندى خۆكېم كۆتە؟ بىلگېسېز.

نېسىم ئاكمال
پار ئالما

 

مەنبە: تاتارلار تورى