ئىز تورى-爱智网

　　سۈرىيەدىكى سىياسى كۈچلەر كىم؟  سۈرىيەدىكى سىياسى كۈچلەر كىم؟ ئوتتۇرا شەرقتىكى نامايىشلار ۋە ئىسيان دولقۇنىنىڭ داۋامى بولغان سۈرىيەنىڭ ۋەزىيىتى ئاسانلىقچە نورماللاشمايدىغاندەك قىلىدۇ. گەرچە سۈرىيە پىرېزىدېنتى بەششار ئەسەد ئىسلاھات ئېلىپ بېرىلىشى توغرۇلۇق ۋەدە بەرگەن بولسىمۇ، بىراق نامايىشچىلار ئۇنىڭ بۇ ۋەدىسىگە قايىل بولماي ئىزچىل تۈردە نامايىش ئۆتكۈزمەكتە. بۇ ئۆزگىرىشلەر مىسىر ۋە تۇنىستىن كېيىن ھاكىمىيەت ئالمىشىش نۆۋىتى سۈرىيەگە كېلىپ قالدىمۇ قانداق؟ دېگەن سوئالنى تاشلاشنى تەقەززا قىلىدۇ. بۇ نۇقتىدا ئالدىنقى پىلانغا چىققان سوئال مۇنداق بولۇپ، سۈرىيەدە ئۇزۇن يىللاردىن بۇيان ئىزچىل داۋاملىشىۋاتقان ھاكىمىيەتنىڭ ئالمىشىشقا توغرا كەلسە ھەمدە بەششار ئەسەد ۋەزىپىسىنى باشقا ھاكىمىيەتكە ئۆتكۈزۈپ بەرسە، ئۇنداقتا سۈرىيەنى كىم باشقۇرىدۇ؟ بۇ سوئالنىڭ جاۋابىنى بېرىشكە تولىمۇ بالدۇرلۇق قىلىدۇ. بەلكى بەششار ئەسەد خەلقنىڭ ئىسلاھات تەلەپلىرىنى دەرھال قاندۇرالىسا، ھاكىمىيەت ئالمىشىش مەسىلىسىنى بىر چەتتە قالدۇرالۇشى مۇمكىن. شۇنداقتىمۇ بەششار ئەسەدتىن كېيىنكى ھاكىمىيەت باسقۇچى توغرۇلۇق توختىلىش ئۈچۈن، ئالدى بىلەن سۈرىيەدىكى ئۆكتىچى گۇرۇپپىلارغا بىر قۇر نەزەر تاشلاشقا توغرا كېلىدۇ. شۇ ۋەجىدىن ئاۋال سۈرىيەدىكى ھەر قايسى سىياسى گۇرۇھلار بىلەن ۋە  ئۆكتىچىلەرنىڭ زادى كىملەردىن تەشكىل تاپقانلىقى ھەققىدە توختىلىپ ئۆتۈش زۆرۈر. 1. سۈرىيەدە ھوقۇق تۇتىۋاتقان ئاساد جەمەتى ۋەكىللىك قىلىۋاتقان دىرۇزىلار مەزھىبى سۈرىيە نوپۇسىنىڭ ئاران3%نى تەشكىل قىلىدۇ. دىرۇزىلارنىڭ يانداشچىلىرى بولغان ئالەۋىلەر 13%، خىرىستانلار10%نى، سۈرىيەدە چەتكە قېقىلىۋاتقان سۈننى مەزھەب مۇسۇلمانلىرى مەملىكەت نوپۇسىنىڭ 72%نى ئىگەەللەيدۇ. سۈرىيەدىكى ئالەۋىلەر ۋە خىرستانلارمۇ سەل قارىغىلى بولمايدىغان تەسىر كۈچكە ئىگە دىنى گۇرۇھ:
 
سۈرىيەنىڭ دىن ئېتىقاد خەرىتىسى:
  سۈرىيەنىڭ تۇنىسقا ئوخشىمايدىغان تەرىپى شۇكى، ئۇنىڭدا مىللەتلەر ۋە مەزھەبلەر مەسىلىسى خېلىلا ئېغىر. سۈرىيەدىكى كيرتلار گەرچە ئارانلا 2مىلىيۇن بولسىمۇ ئەمما ئۇلارنىڭ ئاپتونومىيە تەلەپ قىلىش ساداسى ئىراق كۇرتلىرىنىڭ شۇنداقلا غەرپ ئەللىرىنىڭ قوللىشىغا ئېرىشتى. سانى بىر يېرىم مىلىيۇن ئەتراپىدا دەپ تەخمىن قىلىنىدىغان تۈركمەن-يەنى سۈرىيە تۈركلىرىمۇ ئۆزىنىڭ مائارىپ ۋە تىل ھوقۇقى ئۈچۈن تۈركىيەنىڭ قوغدىشى ئارقىسىدا مۇئەييەن تىرىشچانلىق كۆرسىتىۋاتىدۇ.
ئىككىنچى خەرىتە: سۈرىيەنىڭ مىللەتلەر خەرىتىسى
  سۈرىيەدىكى ئۆكتىچىلەر: سۈرىيەدىكى ئۆكتىچىلەر ئارىسىدا ئەڭ كۈچلۈك ۋە مەشھۇرراقى يەنىلا ھازىرقى ھاكىمىيەت بېشىدىكى دىرۇزىلارنىڭ  ئىسلاھاتچىلار ھەرىكىتى گۇرۇپپىسى بولۇپ، بۇ ھەرىكەتنىڭ ئوتتۇرىغا چىقىش تارىخى 2000 - يىلى ھاپىز ئەسەدنىڭ ۋاپاتى ۋە ئۇنىڭ ئوغلى بەششار ئەسەدنىڭ پىرېزىدېنتلىق ۋەزىپىسىگە ئولتۇرۇشىغىچە سوزۇلىدۇ. بۈگۈنكى كۈندىكى نامايىشلاردا سان جەھەتتىن ئاز بولۇشىغا قارىماي تەسىرى كۈچلۈك گۇرۇپپا بولغان ئىسلاھاتچىلار ھەرىكىتى ئىككى خىل گۇرۇۇىپىدىن تەشكىل تاپىدۇ. بىرىنچى گۇرۇپپا 1991 - يىلدىن كېيىن دۆلەتنىڭ تەشۋىق قىلىشى بىلەن باشلانغان ئىقتىسادىي جەھەتتىن لىبېراللىشىشنى چۆرىدىگەن ھالدا كۈچەيگەن، شۇنىڭغا ئەگىشىپ ئىقتىسادىي جەھەتتىن بارغانسېرى تارىخىي قىلىش بىلەن بىر ۋاقىتتا، سىياسىي ۋە ئىجتىمائىي جەھەتتىن كۈنسىرى زورايغان گۇرۇپپا. ئىككىنچى گۇرۇپپا بولسا زىيالىيلار، قانۇنشۇناسلار، ژورنالىستلار، مۇخبىرلار، ھۆكۈمەت سىرتىدىكى تەشكىلاتلار ۋە ئاكادېمىكلاردىن تەشكىل تاپقان گۇرۇپپا. گەرچە ھەر ئىككى گۇرۇپپىنىڭ تارىخىي سۈرىيەنىڭ سابىق پىرېزىدېنتى ھافىز ئەسەد ھاكىمىيەت يۈرگۈزگەن مەزگىلگە قەدەر تۇتاشسىمۇ، ئەمما ئۇلار پەقەت بەششار ئەسەد دەۋرىدىلا ئەركىن پىكىر بايان قىلىش پۇرسىتىگە ئېرىشەلىدى. ھەم يەككە پارتىيەلىك سىستېما ھەمدە ئىقتىسادىي قۇرۇلمىنىڭ دۆلەت مەركەزلىك بولۇش سىستېمىسىنى تەنقىد قىلغان ئىسلاھاتچىلارنىڭ رەھبىرى رەيىد سەيىف 2001 - يىلى قانۇنسىز يوللار ئارقىلىق ئاساسىي قانۇننى ئۆزگەرتىشكە ئۇرۇنغان، دېگەن جىنايەت بىلەن قولغا ئېلىنغانىدى. شۇندىن تارتىپ پائالىيەتلىرىنى بىر مەزگىل توختىتىپ قويغان ئىسلاھاتچىلار ھەرىكىتى 2005 - يىل قايىتىدىن پائالىيەت ئېلىپ بېرىشقا باشلىغان ۋە 2007 - يىلغىچە قاتتىق بېسىمغا ئۇچرىغانلىقتىن پائالىيەتلىرىگە چەكلىمە قويغانىدى.
 
ئومۇمەن، ئەرەب مىللەتچىلىكىدىن سۈرىيە مىللەتچىلىكىگە مايىل بولۇپ كەتكەن، چەت ئەلنىڭ مۇداخىلىسىگە قەتئىي قارشى بولغان ھەمدە زوراۋانلىقنى رەت قىلىپ كەلگەن بۇ گۇرۇپپا ئىنقىلابتىنمۇ كۆرە ئىسلاھات ۋە ھاكىمىيەتنىڭ ئىزچىللىقىنى ئىلگىرى سۈرۈش بىلەن ئالدىنقى پىلاندا تۇرىدۇ. سان جەھەتتىن ئاز بولۇشلىرىغا قارىماي تەسىرى كۈچلۈك بولغان ئىسلاھاتچىلار ھەرىكىتى گۇرۇپپىسى بۇندىن كېيىن تەسىر دائىرىسىنى تېخىمۇ كۈچەيتىشى مۇمكىن.
 
سۈرىيەدىكى ئۆكتىچىلەر ئارىسىدا نوپۇسى ۋە ئاممىۋى ئاساسى ئەڭ كەڭ بولغان، تەسىر دائىرىسى ناھايىتى كۈچلۈك بولغان گۇرۇپپا، سۈننىي ئەرەبلەر قوللايدىغان مۇسۇلمان قېرىنداشلار تەشكىلاتىدۇر. 1940 - يىللىرى ھەلەپ ۋە ھامالىدىكى سۈننىي پومىشچىكلارغا قاراشلىق ئىسلام ئالىملىرى تەرىپىدىن قۇرۇلغان سۈرىيە مۇسۇلمان قېرىنداشلار تەشكىلاتى، قۇرۇلغاندىن ئېتىبارەن دېموكراتىك سىياسىي ھاياتقا ئىشتىراك قىلىش ئۈچۈن ناھايىتى زور تىرىشچانلىق كۆرسەتتى. 1950 - ۋە 1960 - يىللاردا ئۆتكۈزۈلگەن سايلاملاردا سۈرىيە پارلامېنتىدا گۇرۇپپا قۇرۇشقا مۇۋەپپەق بولغان مۇسۇلمان قېرىنداشلار تەشكىلاتى، بەئىس پارتىيەسىنىڭ ھاكىمىيەت بېشىغا چىقىشى بىلەن قاتتىق بېسىقمغا دۇچ كەلدى، شۇنىڭ بىلەن 1964 - يىلى ھاكىمىيەتنى ئاغدۇرۇپ تاشلاشقا ئۇرۇندى. مۇسۇلمان قېرىنداشلار تەشكىلاتى بۇ ھەرىكىتى باستۇرۇلغان بولۇشىغا قارىماي ئىزچىل تۈردە مۇجادىلە قىلىپ كەلگەن بولسىمۇ، بىراق 1982 - يىلىغا كەلگەندە ھامادا بىر ئەسكىرىي گازارمىنى قولغا كىرگۈزگەندىن كېيىن دۆلەت تەرىپىدىن قاتتىق باستۇرۇلدى. مەلۇماتلارغا قارىغاندا، شۇ قېتىمقى ۋەقەلەردە قانچە مىڭلىغان كىشى ھاياتىدىن ئايرىلغان. 1996 - يىلغىچە ئىمكانىيەتنىڭ بارىچە يەر ئاستى پائالىيەتلىرى بىلەن شۇغۇللىنىشقا تىرىشقان مۇسۇلمان قېرىنداشلار تەشكىلاتى، شۇندىن تارتىپ زوراۋانلىق ۋە كۈچ ئىشلىتىشنى رەت قىلىدىغانلىقلىرىنى بىلدۈرۈپ قايتىدىن پائالىيەتكە ئۆتتى. گەرچە مۇسۇلمان قېرىنداشلار تەشكىلاتىنىڭ ئىچىدە ھازىرمۇ ئوخشىمىغان پىكىردىكى كىشىلەر بار بولسىمۇ، ھاكىمىيەت بىلەن بولغان مەسىلىلىرىنى دېموكراتىك يوللار ئارقىلىق ھەل قىلىشنى نىشان قىلىۋاتقان تەشكىلات، تەسىر دائىرىسىنى بارغانسېرى كۈچەيتمەكتە.
 
سۈرىيەدىكى ئۆكتىچىلەردىن بىرى كۈرت (كورد) لەر بولۇپ، كۆپىنچىسى سۈرىيەنىڭ شەرقىي شىمالىدىكى ئىراق بىلەن تۈركىيە چېگرا ئېغىزلىرىغا جايلاشقان رايونلاردا ئولتۇراقلاشقان كۈرتلەرنىڭ ئومۇمىي نوپۇسى 1 يېرىم مىليون كېلىدۇ. ئىراقنىڭ 2003 - يىلى ئىشغال قىلىنىشىدىن كېيىن پائالىيەتلىرىنى قويۇقلاشتۇرغان سۈرىيەلىك كۈرتلەر، 2004 - يىلى ئىسيان كۆتۈردى. ھازىرمۇ سۈرىيەدە كۈرتلەرنىڭ ھاكىمىيەت تەرىپىدىن مەنئىي قىلىنغان 14 پارتىيەسى بار. بۇ پارتىيەلەرنىڭ باشقا ئۆكتىچى پارتىيەلەرنىڭ ھەرىكەتلىرىگە ماس كېلىدىغان تەلەپلىرى ئارىسىدا ئەڭ كۆپ ئالدىنقى پىلانغا چىققانلىرى جىددىي ھالەت چەكلىمىسىنىڭ بىكار قىلىنىشى، سىياسىي مەھبۇسلارنىڭ قويۇپ بېرىلىشى ۋە يەككە پارتىيەلىك ھاكىمىيەت تۈزۈلمىگە خاتىمە بېرىلىشى. ئۇلارنىڭ باشقا ئۆكتىچى گۇرۇپپىلاردىن پەرقلىنىدىغان تەرىپى، شۇنداقلا سۈرىيەدىكى خرىستان ، ئەرمەن كۈچلەر بىلەن ئورتاقلىق ھاسىل قىلىدىغان تەرىپى ھەر قايسى ئېتنىك گۇرۇپپىلارنىڭ ئاپتونومىيە ۋە فېدېرال رايون قۇرۇش تەلەپلىرىدىن ئىبارەت.
 
 
دېمەك، بەشىر ئاسادقا پايدىلىق بولغىنى سۈرىيەدىكى ئۆكتىچى گۇرۇپپىلاردا بىرلىك ئاز، ئۇلار ئوخشاش تەلەپلەر ياكى بىر - بىرىگە زىت تەلەپلەر بىلەن ئوتتۇرىغا چىقماقتا. ھازىرغىچە ئەرەب دۆلەتلىرىدە يۈز بەرگەن قوزغىلاڭلاردا ئۆكتىچىلەر بىردەكلىك ھاسىل قىلغان نۇقتىلاردىن بىرى، ئۇلارنىڭ مىسىر ۋە تۇنىس قوزغىلاڭلىرىدىكى تەجرىبە - ساۋاقلارنى يەكۈنلىشى. شۇ ۋەجىدىن، سۈرىيەمۇ ھاكىمىيەت ئالمىشىشنى ئۆز ئىچىگە ئالغان ئۆزگىرىشلەردىن مۇستەسنا دۆلەت ئەمەس، ئەلۋەتتە. پىكىر - تەلەپلەردە ئۆكتىچىلەر ئارىسىدا ئاساسىي جەھەتتىن بىردەكلىكنىڭ بولماسلىقى، ھەرگىزمۇ سۈرىيەدە ھاكىمىيەت ئالمىشىشنىڭ قىيىنلىقىدىن دېرەك بەرمەيدۇ. شۇڭا، ئالدىمىزدىكى كۈنلەردە بەششار ئەسەدنىڭ سۈرىيە خەلقىنىڭ ھاكىمىيەت ئالمىشىش تەلەپلىرىگە قانداق ئىنكاس قايتۇرىدىغانلىقى سۈرىيەنىڭ كېلەچىكىنى بەلگىلەيدۇ، دېسەك ھەرگىزمۇ خاتالاشقان بولمايمىز.