سىتودىنتلار رىسالىسى

تۇغلاجان

	سىتودىنتلار رىسالىسى پايدىسىز ساختا ئىشلارنىڭ سەل-پەل تىۋىشىنى سىزىپ قالساڭ قۇلىقىڭنى دىڭ تۇتۇپ ئاڭلايسەن.(قۇلىقىڭ بۆرە كۈچىكىدىنمۇ سەزگۈر بولىدۇ.) ئەگەر ھەق سۆزنىڭ ئاچچىق ساداسى جاراڭلىسا قۇلاقسىز گاس بولىۋالىسەن.                                                                                                                   ____ زەمەخشەرى       1-سىتودىنت ۋە ۋاقىت ھەققىدە قىسقىغىنە موھاكىمە تۈنۈگۈن بۈگۈندىن بىر كۈنلۈك يىراقلىقتا.                                                                                    ____غوجىموھەممەد موھەممەد بويۇم ئىدى ئوقتەك كۆڭۈل ئىدى يا، كۆڭلۈم بولغاندا ئوقتەك بويۇم بولدى يا.                                                   ____«قۇتادغۇبىلىك» دىن ۋاقىت، سىتودىنتلار مەسلىسىنى تەھلىل قىلغاندا قىيىپ ئۆتۈپ كېتىش مومكىن بولمايدىغان مەسلە. شۈبېھسىز. شۇنى ئويلايلىكى، ئالىم ئابدۇشۈكۈر موھەممەدئىمىن بۇنىڭدىن 21 يىل مۇقەددەم ئېيتقان سۆزىدە «بۇ دەۋىردە بىر يىل كىيىن قېلىش ئۆتمۈشتىكى بىر ئەسىرلىك جاھالەت ئۇيقۇسىدا ياتقاندىن كۆپرەك ۋە ئېغىرراق تارىخى قىممەت يوقۇتىشنى ئۆزىگە بەدەل قىلىپ، بىزنى ئاگاھلان- دۇرماقتا» دەپ ئەسكەرتكەن. شۇنداق ئىكەن، ئۆزىنى سىتودىنت دەپ چاغلاپ ۋاقىت ھەققىدە كىرزىسلىك ئاڭغا پاتمىسا ھالىغا ۋاي دىمەي تۇرالمايمىز. لىكىن ماقالە مەنتىقىسى بويىچە ۋاقىت ۋە سىتودىنتلىرىمىزنىڭ ئېڭى توغرىسىدا نىمىلەرنى دىيەلەيمىز؟ ھالبۇكى كەمىنە ماقالە كىرىشىگە غوجىموھەممەد موھەممەدنىڭ تارىم ژۇرنىلىدا ئېلان قىلغان «گۈل ئۈزۈش» ناملىق شىئېرىدىكى «تۈنۈگۈن بۈگۈندىن بىر كۈنلۈك يىراقلىقتا» دىگەن مىسرايى ھېكمىتىنى قويدۇم. قانداقلا بولمىسۇن ئەقلى ئويغاق  سىتودىنتلىرىمىز بۇ مىسرا ئارقىلىق ۋاقىتنىڭ سىرلىق چۈمپەردىسىنىڭ ئېچىۋىتىلگەنلىگىنى بىلگەندۇ؟ نىمە كارامەتبۇ؟ تۈنۈگۈن بىلەن بۈگۈننىڭ ئارلىقى شۇنچە يىراقمۇ؟ بۇ ھەقتە بەس-مۇنازىرە قىلىشىمىز كىرەككى «ۋاقىت ئالتۇندىن قىممەت ھېكمىتى» تېخىمۇ كونكىرتلاشتى. شۇنىسى ئېنىقكى، شائېر غوجىموھەممەد موھەممەد بۇ شىئېرىدا مەڭگۈ پۇراقلىق ۋە پورەكىلىك گۈل ئۈزۋالغان ئىدى. شۇل سەۋەبكى سىتودىنتلار شۇنداق دىيىشى كىرەككى، رەھمەت شائېر غوجىموھەممەد موھەممەد! سىز بىزگە ئالەمشۇمۇل ۋاقىت ئاتاقىلدىڭىز. 2-سىتودىنتلار ئايدىڭلاشتۇرۋىلىشقا تىگىشلىك ئىشلار تىرىش، توغرا يولدىن ئاداشما ھامان، يىگىتلىك كەتمىسۇن بىكار پايدىلان.                                                                                                        ____«قۇتادغۇبىلىك» دىن سۆزنىڭ ياخشىسى دالالىتى كۆپ بولغىنىدۇر ۋە ئەڭ ياخشى سۆز كۆپ بولغىنى ئەمەس، بەلكى پايدىلىقتۇر.                                                                                                             ____ جالالىدىن رۇمى سىز ئالىي مەكتەبكە قەدەم باسقان ئىكەنسىز ياخشى ئوقۇماسلىققا باھانە ئىزدىمەڭ، ياخشى ئوقۇشقا يول ئىزدەڭ. سىزگە يۆلەنچۈك بولمىسا ھېچكىمگە يۆلەنمەڭ. ئەگەر شۇنداق قىلمايدىكەنسىز يەنىلا ئۆزىڭىزنىڭ بۇرۇنقى ھالىتىدە قالىۋىرىسىز. ئەترابتىن قانچىلىك قاخشاڭ، مەيلى ئەقىلگە موۋاپىق بولسۇن ئۇلارنىڭ ھەممىسىنىڭ سىزنىڭ ئىستىقبالىڭىز ئۈچۈن ھىچقانداق قىممىتى يوق. ئۇنىڭدىن كۆرە نىشان-ئارزۇ تۇرغۇزۇڭ. ئۇنداقتا نىشان قانداق بولىشى كىرەك؟ بۇ ھەقتە ھەربىر سىتودىنتنىڭ تاللىشى-خالىشى ئوخشاش بولمايدۇ. ئەمما بۇ يەردە شۇنى ئېيتالايمىزكى كىتاب يەنىلا ھەممىگە ھەمدوست بولۇپ نىشان تىكلەشكە ھەقىقى يىتەكچى بولالايدۇ. ئۇلۇغ يۈسۈپ خاس ھاجىب بوۋىمىز مەشھۇر ئەسىرى قۇتادغۇبىلىكتە: «كىتاب قەدرىنى ھەم بىلىملىك بىلۇر، ئەقىلسىز كىشىدىن بۆلەك نە كېلۇر. » دىگەنىكەن __ دوستلار! بۇنىڭدىن سىرت ھەممەيلەن ئەدەبىيات دەرسلىك كىتابتىكى ئا. موھەممەد ئىمىننىڭ «كىتاب ۋە كىتاب مەدەنىيىتى» ھەققىدىكى ماقالىسىنى ئوقۇغان. قانچىلىك چۈشۈنىشىڭىزدىن قەتتىينەزەر يەنە ئارتۇقچە توختۇلۇشنىڭ ھاجىتى يوق. ئەمما بۇ يەردە شۇنى قىستۇرۇب ئۆتۈمىزكى، رۇمى «روھ ۋە تەن ئات ۋە ئات مىنگۈچىگە ئوخشايدۇ، بۇ ئۆمۈر ناھايتتى قىسقا، شىپقاپ-قىستاب تۇرمىساڭ ئۇ سىنى مەنزىلگە ئەمەس ئوقۇرغا باشلايدۇ» دەيدۇ. ھەممىمىز بىلىمىزكى ئاتقا يەم بولمىسا ئۆلىدۇ ياكى مەنزىلگە يىتەلمەيدۇ. ۋەھالەنكى ئات مىنگۈچىگە «يەم» كىرەك ئەمەسمىكەن؟ ئۇنداقتا بۇ يەم يەنىلا كىتاب بولىشى كىرەك. كىتاب ھەققىدە ئاخىرقى تەۋىسىيەكى، دانالىرىمىز دەيدۇ-«كىتاب شۇنداق ھەر جەھەتتىن پىشىپ يىتىلگەن لاتاپەتلىك قىزكى، ئۇنى يەنە داڭلىساق كوچىغا چىقىرىب قويىمىز، پەقەت ئۇنى، لاتاپىتىنى تونىيالىغانلارلا ئىزدەب ۋىسالغا يەتسۇن». ئەلۋەتتە بىر قىسىم سىتودىنتلىرىمىزغا بۇ ھەقتە گەپ سېتىشنىڭ ئورنى يوق. كىچچىكىنە كۇرۇستا چەتئەل تىلى ئۆگۈنىۋاتقان بىر قانچە سىتودىنتنىڭ تۆۋەندىكى بىر قانچە سوئالغا جاۋابى كىشىنى قانائەتلەندۈردۇ. ئەتىگەندە ئۇخلاشنى نومۇس بىلىسىلەر! ئۇنداقتا نىمە قىلىسىلەر؟ چەتئەل تىلى ئۆگۈنىمىز، چۈنكى بۇ ۋاقىتتا بىكارچىلار ئۇخلايدۇ. كەڭ مەيدانلار بىزگە قالىدۇ. دىمەك بۇ بىزگە ئالتۇن ۋاقىت ئەمەسمۇ؟ ئۇنداقتا ناشتىلىققا يۈز كېلەلۈگىدەك ئۆگۈنۈشتىن كىيىن... شۇنداق،يەنە كېلىب يۈسۈب بوۋىمىز ناشتىلىقنى ئالتۇنغا ئوخشاتقان. ئېيتىب بېقىڭ؟ بىز يەنە قانچىلىك ئۆگەنسەك بۇ ئالتۇنغا يۈز كېلەلەيمىز؟ تاڭ سەھەردە چەتئەل تىلى ئۆگۈنىمىز دەيسىلەر. نىمىشقا ئۆگۈنىسىلەر؟ ئىستىقبالىمىز ئۈچۈن، ئادەم بولۇش ئۈچۈن، ئاسپىرانتلىقتا، دوكتۇرلۇقتا ئوقۇش ئۈچۈن! نىمىشقا باكلاۋۇرلۇق ئوقۇشنى تاماملاپلا خىزمەت قىلىشنى تاللىمايسىلەر؟ كىيىن چوڭراق ئىش قىلساق دەيمىز. شۈكرى قىلمىغىنىمىز ئەمەس! ئارزو-ئارمانىمىز پەقەت شۇ ناندىلا بولسا قانداق بولغىنى؟  ئۆتكەن مەشھورلىرىمىزنىڭ باي –نامراتلىقىنى سىتاستىكىلاب كۆرمىگەن بولساقمۇ، ئەڭ مەشھور ئالىملىرىمىز يەنىلا شۇ بايلاردىن ئەمەسمۇ؟ تۇنيوقۇق باش ۋەزىر، كومراجىۋا، مەھمود كاشغەرى خان جەمەتىدىن، يۈسۈب بوۋىمىز خاس ھاجىب، نەۋائى كاتتا باي ئەمەسمۇ! گېپىمىزگە كەلسەك، مەقسەت بىلىم ئېلىش. يۈسۈب خاس ھاجىب بوۋىمىز : «بىلىم بايلىق ئول گادايلاشمايدىغان، قاراقچى ۋە ئوغرى ئالالمايدىغان». دىگەنىكەن. بۇرادەرلەر! ھېلى كىتاب ئوقۇيمىز، ھېلى چەتئەل تىلى ئۆگۈنىمىز دەپ چارچىمامسىلەر؟باشقا ئىش يوقمۇ؟ چارچايمىز، بىراق تىللا ئۆگەنسەك زېھنىمىز بەك خوراب كېتىدىكەن.ھەم ئەسلىدە بولغان نۇرغۇن بىلىمىمىزدىن بىلىب-بىلمەي ئايرىلىب قالىدىكەنمىز. شۈبېھسىز. ئانا تىلىمىزدا سۆزلىسەكمۇ خۇددى جۈملە تۈزەۋاتقاندەك گومۇش بولۇب قالىدىكەنمىز. شۈبېھسىز. شۇڭا تىل ئۆگۈنىشكە ئانا تىلىمىزدا كىتاب ئوقۇشنى بىرلەشتۈرسەك ئەسلىدىكى بىلىمىمىزنى ساقلابلا قالماي تەپەككۇرىمىزمۇ بېيىيدىكەن. شۈبېھسىز. چەتئەل تىلى ئۆگۈنىشمۇ ئاسانلىشىدىكەن. چەتئەل تىلى يۇقۇرلاب ئوقۇشتىكى موھىم ئۆتكەلنىڭ بىرسى،شۈبېھسىز!                                       شۇڭا بىز شۇنداق ئۆگۈنىمىز! موۋاپىق ۋاقىتتا ھەرخىل تەنھەركەت بىلەن شۇغۇللىنىمىز. شاھمات ئوينايمىز، توپ ئوينايمىز. شاھمات- رۇمى ئېيتقان ئات مىنگۈچىنىڭ زېھنىنى ئاچىدۇ. توپ رۇمى ئېيتقان ئاتنى كۈچلەندۈردۇ. بولمىسا ئات نىشانغا بارغۇچە ھالىدىن كېتىدۇ. تىل ئۆگۈنۈشكە موئەييەن ئىقتىساد كېتىدۇ، بۇنى قانداق ھەل قىلىسىلەر؟ بىز ئاتا-ئانىمىز ئەۋەتكەن پۇللارنى قالايمىقان خەجلىمەيمىز، قالايمىقان پۇل خەجلىمەسلىكنىڭ ئۆزى پۇل تېپىش. ئەمما ئۆزىمىز ئورۇنلۇق دىگەن ئىشقا مەبلەغنى قورقماي سالىمىز. ھەرگىزمۇ تۇغۇلغان كۈنۈم دەپ قالايمىقان سورۇن تۈزۈب ئىسراب قىلمايمىز. ئانىمىزنىڭ بىزنى تۇققان كۈنىنى تەبركلەيمىز. ھاراق-تاماكىدىن يىراقمىز.                          بىر چېكىم تاماكا بىر چېكىم تەسلىم                          بىر يۇتۇم ھاراق بىر يۇتۇم تەسلىم                                                              ...ھاياتلققا.                                 لىكىن بىز يەنىلا شۇنداق ئۆگۈنىمىز! تېخى تىجىگەن پۇللىرىمىز ساياھەت قىلىشقا يېتىدۇ. تاغ-داۋاندىن ئېشىپ، ساي-ئويمانلارنى كېزىپ سەپەر قىلىش –تۆت تام ئىچىدە ئاچ ئولتۇرۇشتىن ياخشىراق دەيدۇ ئەللامە زەمەخشەرى.  ئۇنىڭسىزمۇ ساياھەتسىز ھايات ئايىقى يوق كۆلگە ئوخشايدۇ. ئەلۋەتتە ئايىقى يوق كۆلنىڭ سۈيى سېسىپ كېتىدۇ. سېسىپ كەتكۈمىز يوق. ساياھەت ئۈزلۈكسىز تەپەككۇرۇمىزنى غىدىقلايدۇ، يېڭىلىققا مايىل قىلىدۇ.يېڭىلىق ئىچىدىكى پاشا-چىۋىنلەرنى ئايرىشنى ھەم ئۆگۈتىدۇ.مۇنداقچە ئېيتقاندا كاللىمىزنى ئاچىدۇ! يىراق ئەمەس يېقىنقى تارىخىمىزنى ئەسلەب كۆرسەكلا ساياھەتنىڭ نەقەدەر قۇدرەتلىك ئىكەنلىكىنى بىلىمىز. ئۆتمۈشتە ئابدۇقادىر داموللام، بۈگۈنكى كۈندە پىروففىسور ئابدۇقادىر جالالىدىن، يەنە ئۆتمۈشتە مەمتېلى ئەپەندى، ئابدۇخالىق ئۇيغۇر، بۈگۈنكى كۈندە ئەسەت سۇلايمان، زۇلپىقار بارات ئۆزباشلارنىڭ قايسى بىرى ساياھەتنى تەرك ئەتكەن. ئەلۋەتتە ئۇلارنىڭ مەقسىتى نوقۇل ساياھەت بولمىسىمۇ ئەمما ساياھەت شۇ سەپەرنىڭ موھىم مەزمونى ئىدى. 3-نىمىشقا ئاسپىرانتلىقتا ئوقۇش شۇنچە زۆرۈر بولۇپ قالدى؟ ۋاقىت تەڭرىسى بويرۇغاندىن كىيىن، ئىنسان بالىسى ئۆلىدىغان قىلىپ يارىتىلىپتۇ!                                        ________  «كۈل تىكىن  مەڭگۈتېشى»دىن يۇرتىڭدىلا تۇرۇۋىلىشىڭ ئوپئوچۇق ئاجىزلىقتۇر. باش ئېلىپ چىقىپ كەت. (يېڭى-يېڭى) ئۇرۇق-تۇغقانلارغا ئۇچرىشىسەن.                                    ____ ئابدۇقادىر داموللام «ئەدەب ئاچقۇچى»دىن                                           گەپنى يەنىلا تارىختىن باشلىغىنىمىز تۈزۈكتەك قىلىدۇ.ئابدۇقادىر داموللامنىڭ «بۇ زامان غەپلەت ۋە بىپەرۋالىق دەۋرى ئەمەس، ئويغىنىش سەگەكلىك زامانىدۇر. جاھىللىق ۋە نادانلىق دەۋرى ئەمەس، ئىلىم-مەرىپەت دەۋرىدۇر. سۇسلۇق ۋە بىكارلىق ۋاقتى ئەمەس، تىرشىش ۋە غەيرەت ۋاقتىدۇر» دەپ ئېيتقان ئوتلۇق سادالىرىدىن قەشقەرىيەدە كۆتۈرۈلگەن جەدىتىزىملىق ھەركەتلەرنىڭ تارىخى داۋامى سۈپتىدە قەيسەر مەرىپەت جەڭچىسى مەمتېلى تەۋپىق قوزغىغان يېڭى مارىپ ھەركىتى بىزگە ئالەمشۇمۇل ئۆزگىرىشلەرنى ئېلىب كەلدى.باشلانغۇچ مائارىپ ئاتۇشنى مەركەز قىلىپ شەكىللىنىشكە باشلىدى. بۇنىڭغا چەكسىز ئالقىشلار ياڭراتتۇق. ياڭرىتىۋاتىمىز، ياڭرىغۇسى! روشەن سېلىشتۇرمىكى، شۇ باشلانغۇچ مەكتەبتە ئوقۇغانلارغا ئاپرىن ئېيتتىقيۇ ئەكىسچە ھازىرقى يېڭى ئەسىردىكى سىتودىنتلىرىمىزدىن رەنجۋاتىمىز، رەنجىيمىز. لىكىن بۇ قانداق مەنتىقە بولۇپ كەتتى دەپ ئويلايدىغانسىز، ئەمما شۇنى ئېتراب قىلىش كىرەككى شۇ جەڭگىۋار ئەجدادلىرىمىز دەۋىر تەلىپىدىن تولۇق چىققان. بىزچۇ؟ يىراقنى دىمەيلى، 90-يىللارنىڭ ئالدى كەينىدىكى زىيالىلىرىمىز بىر قىسىم بۆسۈش خارەكتىرلىك نەتىجىلەرنى قولغا كەلتۈرۈب دەۋىر تەلىپىدىن ئاشتى. ئۇلار ھەققىدە «بۈگۈنكى ئۇيغۇر دوكتۇرلىرى» نامىدا كىتاب چىقتى، شۇبېھسىزكى ئۇلار ئۆز خىزمىتىنى، ۋەزىپىسىنى جايىغا ئارتقۇزماقتا. ئەمما بۈگۈنكى كۈندىكى سىتودىنتلىرىمىزچۇ؟ تۈركۈملەب ئاسپىرانتلىق، دوكتۇرلۇقتا ئوقۇشقا يۈزلىنىشى كىرەك ئىدىكى، نان قايغۇسىدا قالغانلار يەنىلا كۆپرەك بولدى. بۇ ھەقتە پىروففىسۇر ئابدۇقادىر جالالىدىن «بالىلار جەمىيەت ۋە ئاتا-ئانىسىنىڭ ئىرادىسىنى ئۈن-تۈنسىز قوبۇل قىلىپ، ئەنە شۇ ئىرادىسىنى ئۆز ۋۇجۇدىدا ئەكىس ئەتتۈرۈپ <ياخشى> بولۇشتىن ئىبارەت بولۇپ قالدى.مانا بۇ تېگى-تەكتىدىن ئېيتقاندا سۈيئىستىمالچىلىق مائارىپى بولۇپ، سۈيئىستىمالچىلىقنىڭ ئىنتايىن چاكىنا بىر تۈرى ھىسابلىنىشقا تېگىشلىك،بۇنىڭدا ھېچقانداق ئالىيجاناب مەقسەت يوق، تۈزۈك غايىۋى مەزمون يوق، كەلگۈسىگە بولغان ئىشەنچ ۋە مەسئولىيەت يوق، پەقەت جان بېقىشقا بولغان ئەسەبىي يېپىشقاقلىق ھالىتى بار » دەپ كۆرسەتتى. نۆۋەتتە شۇنى ھېس قىلىۋاتىمىزكى ئەمەلىيەتتە ئوقۇغۇچىلار پەقەت سىتودىنتلىق دەۋرىدىلا ئاق-قارىنى ئېنىق ئايرىلالايدىغان، نىمىنى ئۆگۈنۈب نىمنىنى ئۆگەنمەيدىغان ئەقلى ھالەتنى ئۆز مەنىسىدە چۈشەنگەن ۋاقتىدۇر. دىمەك ھەقىقى ئوقۇش ئاسپىرانتلىقتا، دوكتۇرلۇقتا، چەتئەللەرگە چىقىپ ئوقۇشتا ئىدى! شۇڭلاشقا ئاسپىرانتلىق ھەققىدە شۇنداق دەيمىزكى، ئىلگىركىلەر تارىخنىڭ، دەۋىرنىڭ تەلىپىدىن ئاشتى! ئەمدى، نۆۋەت ئاكاڭ قارغاينىڭ دىگۈچىلەر بارمىكىن؟ تەرەققى تاپقان ئەللەردىكى ياشلار ئىككى-ئۈچ پەندە دوكتۇرلۇقتا ئوقۇشنى بۇرچ ھېسابلاۋاتقان ۋە جەمىيەت تەخىرسىز مەسلە دەپ قاراۋاتقان پەيىتتە بىز نىمىشقا ئاسپىرانتلىق ھەققىدە مۇلاھىزە قىلمايمىز؟ لىكىن شۇنىسى كىشىنى ئويلاندۇردىكى ياش ئالىم زۇلپىقار بارات ئۆزباش ئۆزىنىڭ «ئۇيغۇرلاردا ئىجتىمائىيەت، ئادىمىيەت پەنلىرى مەسىللىرى» دىگەن ماقالىسىدە ئاسپىرانتلاردىكى كەمتۈكلۈكنى ئاشكارلاب قويدى. بۇنىڭغا نىمە دەيمىز؟« كۆتۈرالمىساڭ ساڭگىلتىۋال بولارمۇ؟» قىسقىغىنە خولاسىكى، يېڭى مائارىپ ھەركىتىدىن كىيىن تاكى 90-يىللارغىچە باشلانغۇچ، تولۇقسىز، تولۇق ئوتتۇرا مائارىپى ئوموملاشقان دەۋر بولدى. مانا ئەمدى جاھان قانداق بولۇپ كەتسە چاتىقىمىز يوق ئالىي مەكتەب مائارىپىنىمۇ تۈزۈك ئوموملاشتۇرالماي ئاڭقاۋلىق بىلەن جاھان تۇتماقتىمىز. شۇنىسى كىرزىسكى، دەۋرىمىزنى يەنە بىر مەزگىل ئاسپىرانتلىق دەۋرى قىلىپ بىكىتىۋىلىشىمىزنى كۆتەرمەيدۇ. نىشان ئۇتتۇر دوكتۇرلۇق (پەقەت ئۈنۋان ئېلىش مەسلىسى ئەمەس) بولۇش كىرەك. بۇنىڭ ئۈچۈن، باكلاۋۇرلۇقنى تۈگىتىب مۇئاشلىقلار قاتلىمىغا كىرىش، قاتتىق نان ئىگىسى بولۇشتەك <تەيپۇنەم>نىڭ ئېڭىنى بىتچىت قىلىش كىرەك. تەكرارلايمىزكى، مەيلى قىيداش، مەيلى قاخشاش مەسلىنى ھەل قىلىشنىڭ ئاچقۇچى ئەمەس. قىيداشقا خولاسىكى شۇنىڭ بىلەن تۈگىسۇن! ئاسپىرانتلىققا يول بولسۇن. ھەممىگە كۈچ كىرەك، بەزىلەرنىڭ سەۋزىگە كۈچى يەتكەنلىكى ئۈچۈن ئاشپەز بولۇپ جان باقتى، بەزىلەر يەنە ئازراق كۈچىسە ئىدى قولىدا سۈپۈرگە توختاب، دىۋانە ئاتالماس ئىدى! مەشھور جەدىتچى ئابدۇقادىر داموللامنىڭ «ئەدەب ئاچقۇچى» دىگەن كىتابىدا «توغرا سۆزنى ئەيىبلەيدىغان كىشلەر نۇرغۇنكى، ئۇنىڭغا (تەگكەن) ئاپەت كىسەل (خاتا) چۈشەنچىلەردىن كېلىپ چىققاندۇر. (ھەر كىم ھەر قاچان)توغرا سۆزلەردىن چۈشەنچىنى قابىلىيەت ۋە بىلىمىگە يارىشا ئالىدۇ.» دىيىلگەنىكەن. شۇڭا، سىتودىنتلارنىڭ ماقالىدىن پۇتاق چېقىرىشىدىن كۆرە ياخشى تەرىپىنى قوبۇل قىلىشىنى ئۈمىد قىلىش بىلەن بىرگە ماقالىنى ساباگېگى جىيەننىڭ «ئۆلدىغىنىڭنى ئاللىقاچان بىلگەن تەقدىردىمۇ يەنە چوقۇم بىلىم ئېلىشىڭ كىرەك» دىگەن سۆزى بىلەن تاماملايمەن. 2010- يىل مەنبە ــــــ  ئۆزۈم

تۇغلاجان

	يېقىنقى كۈنلەردە بىر قىسىم سىتودىنىتلارنىڭ قاخشاپ يازغان  يازمىلىرىنى توردا ئۇچراتتىم. ھالبۇكى، ئۇلارنىڭ قاخشىشى مەلۇم مەنىدىن ئۆزى ھەققىدە  چوڭقۇر ئويلانغانلىقىدىن دېرەك بېرىدۇ. لېكىن، بۇ ھال داۋاملىشىدىكەن، ئۆز كەلگۈسىنى نامۇۋاپىق يولغا باشلاپ سېلىشىمۇ مومكىن. شۇڭا، يېڭى ئالىي مەكتەپنى پۈتتۈرگەن ۋاقىتلاردا يېزىپ قويغان ئۇشبۇ يازمىنى يوللىدىم. رىسالە،  بىزدە ئىلگىرى مەلۇم ھۈنەر- كەسىپنىڭ ئۆلچىمى، قائىدىلىرى ھەققىدە يېزىلغان مەخسۇس قوللانمىنى كۆرسەتكەن.  بۇ يازمىنىڭ تېمىسىنى بۇنداق ئاتىشىم سىتودىنىتلارغا ئۆچەم بېكىتىپ بېرىش ئەمەس، ئەمما، سىتودىنىتلارغا نىسبەتەن، بىر قىسىم كەتكۈزىۋىتىشكە تېگىشلىك بولمىغان بىر قىسىم نوقتىلار بار دەپ قارايمەن. مەن دەل مۇشۇنى ئەسكەرتىپ قويۇشنى  مەقسەت قىلدىم. ۋەھالەنكى، بۇ پۈتۈنلەي مىنىڭ شەخسى قارىشىم. پايدىلىق تەرىپى بولسىكەن دېگەن ئۈمىدتىمەن. چۈنكى ،بىز قىلىشقا تېگىشلىك نۇرغۇن ئىشلارنى ئەمدى ھىس قىلىۋاتىمەن. ئۆزەممۇ قىلىپ بولالمىغان ئىشلارنى باشقىلارغا تېڭىش ھەققىم يوق. تولۇقلىما مەزمۇن (2012-4-23 17:18): يۇرتىڭدىلا تۇرۇۋىلىشىڭ ئوپئوچۇق ئاجىزلىقتۇر. باش ئېلىپ چىقىپ كەت. (يېڭى-يېڭى) ئۇرۇق-تۇغقانلارغا ئۇچرىشىسەن.                                    ____ ئابدۇقادىر داموللام «ئەدەب ئاچقۇچى»دىن

langarlek

	ساقلىۋىلىپ ئالدىرىماي ئوقۇي،خىلى سەگىتىدىغان ماقالە ئوخشايدۇ...

taxnayi-a

	ئەسسالامۇ-ئەلەيكۇم!   مەنمۇ بىر سىتيۇدېنىت بولۇش سۈپىتىم بىلەن ئۆزۈمدە چۈشكۈنلۈكنىڭ نەقەدەر چوڭقۇر يىلتىز تارتىپ كەتكەنلىكىنى ھىس قىلىۋاتىمەن. قارىسام مەن قاقشىغۇدەك ھىچ بىر ئىش يوق، ھەممە شارائىت تەل تۇرۇپتۇ! شۇنداق ياخشى ئۇنۋېرىستىت، زامانىۋىي تەجىربىخانىلار، مۇكەممەل ئوقۇتۇش ئەسلىھەلىرى....ئىشقىلىپ بىلىم ئىلىش ئۈچۈن ئىھتىياجلىق بولىدىغان شارائىتلارنىڭ ھەممىسى تەل. لىكىن بىز سىتيۇدېنىتلار كەلگۈسىمىزدىن غەمسىز ھالدا يەر يۈزىدە لەيلەپ يۈرىيمىز، ھازىر سىياسەت جەھەتتىن بىزلەرگە ئىتىبار بىرىلسمۇ  كەلگۈسىدىكى رىقابەتلىك تۇرمۇشنىڭ ھەرگىزمۇ يۈز-خاتىرە قىلمايدىغانلىقىنى خىيالىمىزغا كەتۈرۈشنى خالىمايمىز. بەزى سىتيۇدېنىتلارنىڭ ئاتا-ئانىلىرى بالىلىرىنىڭ ئۇنۋېرىستىتلاردىكى ھەقىقى ئەھۋالىنى بىلگەن بولسا ئىدى، كىچە-كىچىلەپ سىغىنغان يۈرەك پارىسىگە لەنەت ئوقۇغان بولار ئىدى....    ئاسپىرانتلىق، دوكتۇرلۇقتا ئوقۇشنى كۆڭلىگە پۈككەنلەر ئۈچۈن ئۇنچە تەسكىمۇ توختىمايىتتى، لىكىن كۆپىنچىلىرى تولۇق كۇرۇسنى پۈتتۈرۈپلا ھۆكۈمەتنىڭ تۈمۈر دەپتىرىگە كىرىشنى ئويلايدۇ( بەلكىم بۇلار ئاتا-ئانىلىرىنىڭ ئارزۇسىنى ئاساس قىلغان بولىشىمۇ مومكىن). ئۆزۈمنى ئالسام تولۇقسىزدا ئوقۇۋاتقان چاغلىرىمدىلا چەتئەلدىكى داڭلىق ئۇنۋېرىستىتىلارغا كىرىپ، دۇنيادىكى ئوقۇشنىڭ ھەممىنى تاماملايمەن دەيىتتىم. بىراق غايە دېگەن ھامان خىيالدا بولىدىغان نەرسە ئىكەن. بۈگۈنمۇ ئۇ ئارزۇلىرىمدىن پۈتۈنلەي ۋاز كەچكىنىم يوق، ئەمما ئۆيدىن ئايرىلىپ ئىچكىرىي ئۆلكىلەردە ئوقۇش بىلەن بەش يىل ئۆتتى، ئۆسمۈرلۈك دەۋرىم ناتونۇش شەھەرلەردە ئۇچۇپ كەتتى. چوپچوڭ بىر يىگىتكە ئايلانغىنىمدا بولسا ئۆزۈمنىڭ غايىلىرىم ئۈچۈنلا ئەمەس بەلكى زور بىر مەسئۇلىيەت بىلەن ياشاۋاتقانلىقىمنى چۈشىنىپ يەتتىم. مىللىتىم ئۈچۈن چوقۇم ئىلم-پەن ئوكيانىدا ئۈزىشىم كىرەك، ئەمما ھەرقىتىم تىلىفۇندا ئانامنىڭ «ئوقۇشۇڭ قاچانمۇ تۈگەر، قاچانمۇ يىنىمىزغا قايتىپ كىلەرسەن بالام! كەسىپى مەكتەپلەرنى پۈتتۈرگەن ساۋاقداشلىرىڭ ئاللىبۇرۇن نەچچە مىڭ سوملۇق مائاشلىق بوپ بولدى، قاچانمۇ بىر سىېنىڭ مائاش ئالغىنىڭنى كۆرىدىغان كۈنلەر كىلەر....»دېگەن يىغا ئارىلاش گەپلىرىنى ئاڭلىغىنىمدا؛ دادامنىڭ ئائىلىنىڭ بارچە يۈكىنى كۆتۈرۈپ، ئىتىز قىرلاردا ئىشلەپ يۈرگەن، بەللىرى مۆكچىيىپ، قوللىرى تىتىلىپ كەتكەن ھالىتىنى كۆز ئالدىمغا كەلتۈرگىنىمدە يۈرىكىمنى ئىختىيارسىز ئاچچىق ھەسرەت قاپلاپ كېتىدۇ! «ئاتا ئاناڭنىڭ ھالىغا يىتەلمەي تۇرۇپ، مىللىتىم دەپ جار سالىسەن..!» دەپ نىدا قىلىمەن ئۆزۈمگە...    نىمىلا بولمىسۇن بىلىم - مەرىپەت قوينى بولغان ئالىي مەكتەپتىكى ھەر مىنىۇت ۋاقىتنى قەدىرلەيمەن. جان بېقىش ئۈچۈنلا ئەمەس، كەلگۈسىدە بىركىشىلىك مەسئۇلىيەتنى ئۈستىمگە ئىلىش ئۈچۈن تىرىشىمەن. شۇنداقلا ئاللاھتىن بارلىق نوغرا نىيەتلىك قىرىنداشلىرىمغا يۈكسەك شىجائەت تىلەيمەن!

تۇغلاجان

	«ئوتى بار يەرنىڭ سۈيى يوق، سۈيى بار يەرنىڭ ئوتى» دەپ، ھەممە ئىش كۈتكىنىمىزدەك بولمايدۇ. بۇ جەمىيەتنىڭ ھەر قانداق بىر تەرىپىگە نىسبەتەن باب كېلىدىغان تەمسىل. لېكىن، ئالىي ئوقۇللاردا ئوقۇۋاتقان بالىلار بۇ نوقتىغا دىققەت قىلمىسا بىر پۈتۈن كەلگۈسى نابۇت بولىدىغان گەپكەن. مەيلى قانداق شارائىتتا ئوقۇمايلى، 98 پىرسەنت ئۆزىمىزنىڭ تىرىشىشىمىزغا توغرا كېلىدۇ. بۇنىڭ ناھايتتى چوڭ بايلىق ئىكەنلىكىنى چوڭايغانسىرى بىلىۋاتىمەن. گەپنىڭ پوسكاللىسىغا كەلسەك، يۇقىرلاپ ئوقۇشنىڭ  ئانچە ئاسانغا توختىمايدىغىنى راست.  ئانداقتا نېمە قىلسا ئاسان؟ ھىچكىم جاۋاب بېرەلمەيدۇ. چۈنكى، بۇنى ھەركىم ئۆزى بەلگىلەيدۇ. ئوقۇشنى ئوتتەك سۆيىدىغان بىر سىتودىنتقا نىسبەتەن ئۆگىنىش شۇنچە ئاسان بولىدۇ. پەقەت، ئۆگىنىشتىن كۆڭلى سۇئىچىدۇ. يەنە كېلىپ، نۆۋەتتە، چەت ئەللەردىكى نۇرغۇن تەتقىقاتلارغا قارايدىغان بولساق، ئاغىزىمىزنى ئېچىپلا قالىدىكەنمىز. ئۇلار تەتقىقاتلاردا نېمىدىگەن ئچكىرلەپ كىرىپ كەتكەن، ھە! ھالبۇكى، كەينىمىزدىن ئىز بېسىپ كېلىۋاتقان بالىلارغا بۇ نوقتىنى ئەسكەرتىپ قويساق يامان كەتمەيدۇ، بىر ئىشلارنى ئوتتەك قىلغۇسى بار، ئەمما قايسى نوقتىدىن قول سېلىشتا ئىككىلىنىپ تۇرغان بالىلار كۆپ ئۇچرايدۇ. بۇ ھەقتە، ئىككى ئېغىز سۆزلەپ قويۇش مەسئولىيەت بار دەپ قارىغاچقا بۇ تېمىدا ئېغىز ئېچىپ قالدۇق.    كەمىنىمۇ، ئوقۇۋاتقان چاغلىرىمدا دەل مۇشۇ خىلدىكى پىكىرنىڭ تەسىرى بىلەن، ھەر ھالدا ئالىي مەكتەپتىكى ھاياتىمنى كۆڭۈللۈك ئۆتكۈزگەن. ئالىي ئوقۇللاردا يىلدا يېڭى ئوقۇغۇچىلار كېلىپ تۇرىدىغان بولغاچقا، بۇ خىلدىكى تېما «ساۋاقداشلار» ناخشىسىدەك تولا ئېيتىلىدۇ. تەشنائى دېگەن توردىشىمىزمۇ ئۆزىنىڭ ئويلىغانلىرىنى ئوتتۇرغا قويۇپتۇ. بۇ خىلدىكى ئىنكاسلار كۆرۈرمەندە پىكىر ئويغىتىدۇ دېگەن گەپ.

adilkanun

	2010-يىلى تاماملاپ ئەمدى ئېلان قىلىنغان «بىخىل»نىڭ يازمىسى نادىرلاشقا تىگىشلىك يازمىكەن!

تۇغلاجان

	شۇ مەزگىللەردە يوللىسام تەستىقلانمىغان.  بەلكىم، ئۇ چاغلاردا بۇ خىلدىكى يازمىنىڭ بازىرى يوقمىكىن.  يېقىنقى كۈنلەردە قارىسام، سىتودىنىتلارغا ئائىت يازما كۆپ تۇرىدۇ، شۇڭا يوللىسام تەستىقلىنىپ قالدى. قوش تىرناققا ئېلىپ قويغىنىڭىز نى ئادىل قانۇنلىقىڭىزنىڭ ئىپادىسى دەپ قارىدىم. چاقچاق بۇرادەر.......

تۇغلاجان

	مەن ئالىي مەكتەپلەردە ئوقۇۋاتقان مەزگىللەردە ئېينىشتىيىننىڭ مۇۋاپىقىيەت فورمىلىسى بەك تەسىر قىلغان ئىدى. يەنە قۇرۇق گەپنى ئاز قىلىش+ توغرا ئۇسۇل +ئىسسىق تەر = مۇۋاپىقىيەت. بۇ تەڭلىمىدە بىزگە زەھەردەك تېگىدىغىنى قۇرۇق گەپنى ئاز قىلىش دېگەن مىقداردۇر. چۈنكى، بىزنىڭ ئالىي مەكتەپتە ئوقۇۋاتقان كۆپلىگەن ساۋاقداشلار ياتاقنى پەقەت ئارام ئالىدىغان يەر دەپ قارىمايدۇ. ياتاقتا كىتاب كۆردىم دەپ قويىشى بار تېخى. ئۇنىڭ ئۈستىگە بۇ ياتاقلار سەككىز كىشلىك. بىر كىچىك جەمىيەتنى ھاسىل قىلىدۇ. سەككىزنىڭ ئىچىدە سودىگەرمۇ چىقىدۇ (ئۇششاق- تۈششەك مال ساتىدىغان)، بەڭگىمۇ چىقىدۇ، بىلگە ساناردا توختىماي ئويۇن ئوينايدىغانلار ھەم بار. شۇنىڭ بىلەن، ئاز ساندىك بىر ئىككى كىتابچى ئۇلارغا يەم بولۇپ كېتىدۇ. ئىچكى ئامىل بىرىنچى بولسىمۇ، ئۇلارغا بىر قىسىم پاسسىپ تەسىرلەرنى كۆرسىتىپ قويىدۇ. ھىچ بولمىغاندا ئۇلاردىكى رىقابەت تۇيغۇسىنى ئاجىزلاشتۇرۇپ قويىدۇ. شۇ سەۋەبتىن مەن پۈتمەس- تۈەىمەس قۇرۇق پاراڭ (غەيۋەت ) ھەققىدە فىليەتۇنسىمان بىر يازما تەييارلىغان، بۇنىمۇ قوشۇپ ئىنكاس شەكلىدە يوللىۋىتەي ...                                         ۋاقىت ئوغۇرسى- غەيۋەت غەيۋەت دىگەن قېرىندىشىڭنى ئۇ ياقتۇرمايدىغان نەرسىلەر بىلەن تىلغا ئېلىشىڭدۇر.                                                                          __________ «ھىدايەت گۈلزارى» دىن ئىلىم تەلەپ قىلىپ يۈرگەن چاغلىرىڭدا يامان ئىشلاردىن يىراق بولۇپ ئۆزۈڭنى پاك ساقلا.                                                                                     __________ «قابۇسنامە» دىن غەيۋەت ھەققىدە ئىزدىنىش     ئالىي مەكتەپلەردىمۇ غەيۋەت كەڭ ئاممىۋى ئاساسقا ئىگە. ئەمما بۇھەقتە تەتقىقاتلار ئېلىپ بېرىلمىغانلىقى  ئۈچۈن كەمىنە يېڭىلىق يارتىش كويىدا غەيۋەت ھەققىدە دەسلەپكى كۆز-قارىشىمنى ئوتتۇرغا قويۇپ «غەيۋەت» تەتقىقاتىغا ئاساس سېلىپ كۆرۈشكە تىرىشتىم. كەڭ غەيۋەتچىلەرنىڭ يېڭى غەيۋەتلىرى ياكى تېخى ئېلان قىلمىغان غەيۋەت تەتقىقاتى ماتىريالى بولسا تورغا يوللىشىڭلارنى ئۈمۈد قىلىمەن. تور ئادىرسى: «www.gheywet.com».مەقسەت «غەيۋەت تەتقىقات جەمىيىتى» قۇرۇش بولۇپ بىر كىشلىك ھەسسە قوشۇشۇڭلارنى ئارزۇ قىلىمەن. ئۇنداقتا غەيۋەت دىگەن نىمە؟ قانداق ئالاھىدىلىككە ئىگە؟ قاتارلىق دەسلەپكى ئىزدىنىشىمنى ئوتتۇرغا قويۇپ ئۆتەي. غەيۋەت دىگەن نىمە؟ غەيۋەت- ئىككى ياكى ئۇنىڭدىن ئارتۇق كىشىنىڭ مۇئەييەن مەقسەت ۋە مۇددىئا بىلەن نەق مەيداندا يوق كىشىنىڭ ياخشى، يامان گېپىنى قىلىشتىن ئىبارەت. غەيۋەت ئىككى خىل ئالاھىدىلىككە ئىگە. بىرىنچى: غەيۋەتنى يۈزىدىن يۈزىگە قىلماسلىق، بولمىسا چاچلىشىپ- موشتلىشىپ كېتىدىغان گەپ. ئىككىنچى: ۋاقىتنى ئوغۇرلاپ خەلقئارا بازاردا كىمئارتۇق قىلىپ سېتىش. غەيۋەت- تۈرنىڭ خىلمۇخىللىقى بىلەن يۇرتىمىزدا ئاجايىپ رەڭدار تۈسكە ئىگە بولۇپ، كەمىنە غەيۋەت تەتقىقاتىنى دەسلەپكى قەدەمدە تورلاشتۇرۇش ئىشى بىلەن ئالدىراش بولغاچقا پەقەت ئەتراپىمدەلا تەكشۈرۈشلەر قىلدىم. (يەنى سىتودىنتلار تۇرمۇشىدىكى غەيۋەت تۈرلىرى ھەققىدە.) بىرىنچى: ئورۇنغا ئاساسەن. ياتاقتا غەيۋەت قىلىش، سىنىپتا غەيۋەت قىلىش، ئىشخانىدا غەيۋەت قىلىش، ئاشخانىدا غەيۋەت قىلىش، كۇتۇپخانا، قىرائەتخانىلاردا غەيۋەت قىلىش، مەكتەپ ھويلىسىدا سەييارە غەيۋەت قىلىش سىتودىنتلار سورۇنىدا غەيۋەت قىلىش قاتارلىقلار بولۇپ، كەم قالغان تەرەپلىرىنى غەيۋەتچىلەرنىڭ تولۇقلاپ قويۇشىنى ئۆتۈنىمەن. ئىككىنچى: مۇناسىۋەتكە ئاساسەن. ياتاقداشلار غەيۋىتى، ساۋاقداشلار غەيۋىتى، دوستلار غەيۋىتى، يۇرتداشلار غەيۋىتى، قىز- ئوغۇل غەيۋىتى، موئەللىم- ئوقوغۇچى غەيۋىتى، ھەتتا تونۇش- بىلىش غەيۋىتى قاتارلىقلار باردۇر. ئۈچۈنچى: كەيپىياتقا ئاساسەن. ئىچى پۇشقاندا غەيۋەت قىلىش، خوشال بولغاندا غەيۋەت قىلش، يىغا تۇتقاندا غەيۋەت قىلىش، ھەيرانلىقتا غەيۋەت قىلىش. زېرىكسە غەيۋەت قىلىش قاتارلىقلار بولۇپ، خۇسۇيىتى كەيپىيات تۇراقلاشتۇرۇش. تۆتىنچى: ۋاقىتقا ئاساسەن. دەرس ۋاقتى غەيۋەت قىلىش، تەكرار ۋاقتى، ھەرخىل ئارامدا غەيۋەت قىلىش قاتارلىقلار بولۇپ يېقىنقى ئەڭ يېڭى ۋاقىتقا قاراپ بۆلۈنگەن غەيۋەت ئۇيقۇدا يەنى چۈشىدەغەيۋەت قىلىش ھىسابلىندۇ. شۇنداق، قان- قېنىمىزغا سىڭىپ كەتكەن غەيۋەت كۈنلىرىمىزنىڭ ئەھمىيەتلىك ئۆتۈشىدىكى بىر ياخشى قورال بولۇپ يېقىندىن بۇيان دەۋىر بىلەن تەڭ ئىلگىرلەش قەدىمىنى تىزلەتمەكتە. بۇ كەڭ غەيۋەتچىلەرگە غەيۋەتنىڭ تېخىمۇ تەرەققى قىلدىغانلىقىدىن ئىبارەت كۈچلۈك سىگنال. ۋەھالەنكى غەيۋەتچىلەرنىڭ بۇ تەرەپتىن خاتىرجەم بولىشىنى تىلەيمەن. شۇڭا ئاز ساندىكى بىر ئوچۇم كىشلەرنىڭ («غەيۋەت گۇناھى كەبىر»، غەيۋەت- بىكارچىلارنىڭ، لايغەزەللەرنىڭ قىسقىسى نادانلارنىڭ ئىشى) دىگەندەك سەپسەتىللىرىگە ئىشەنمەي بايرىقى روشەن مەيدانى مۇستەھكەم ھالدا «غەيۋەت پېنىنى» يۈكسەك پەللىگە كۆتۈرۈپ ھەسسە قوشۇشقا چاقىرىق قىلمەن. ئاخىردا يۈسۈپ خاس ھاجىپ بوۋىمىزنىڭ مۇنۇ ھېكمىتىنى سىلەرگە قالدۇرىمەن: مېنىڭ سۆزلىرىم پايدا قىلغاي نىچۇك؟ ئوگۇتۇم ساڭا نەپ قىلارمۇ تۇزۇك؟    تولۇقلىما مەزمۇن (2012-4-23 17:19): قۇرۇق گەپنى ئاز قىلىش+ توغرا ئۇسۇل +ئىسسىق تەر = مۇۋاپىقىيەت.

langarlek

	adilkanun يوللىغان ۋاقتى  2012-4-20 13:24 2010-يىلى تاماملاپ ئەمدى ئېلان قىلىنغان «بىخىل»نىڭ يازم ... بىزگە ھازىر مۇشۇنداق «بىخىلار» كىرەك...

qedinas

	تىما ئىگىسىگە رەھمەت.... ئالى مەكتەب ئۇقۇغۇچىلىرى چۇقۇم كۆرسە بولغۇدەك..... ئاۋۇ ئىنكاسىڭىزمۇ ياخشىكەن.... بۈگۈن بەك بىئارام تۇراتتىم، ئازىراق كۈلدۈم....