◆◆بەشتاش بالىلار مائارىپ تورى◆◆Http://Www.BaxTax.Cn◆◆维文专门教育教学资料，全册教案下载，全册课件下载，全册教科书下载，试卷，论文，儿歌，动画片，图片，教育信息网！◆◆

ئۇيغۇر يېڭى مائارىپى ۋە ئۆمەرباي


يۈسۈپجان ياسىن‎

‎
ئالدى بىلەن شۇنى ئەسكەرتىپ قويۇش كىرەككى، بۇ ماقالىنىڭ مەقسىتى ئۇيغۇر ‏يېڭى مائارىپىنىڭ زادى قاچان مەيدانغا كەلگەنلىكىنى مۇﻫاكىمە قىلىش ئەمەس، ‏بەلكى 1914- يىلىئاتۇش ئېكىساقتا زامانىسىنىڭ ئەڭ كاتتا بايلىرىدىنبولغان ‏باﻫاۋۇدۇن باينىڭ كۈچلۈك ﻫېمايىسى ۋە باشچىلىقى ئاستىدا بارلىققا كەلگەن يېڭىچە ‏مەكتەپنىڭ قەشقەردىكى يەنە بىر چوڭ بايئۆمەرباي تەرىپىدىن قانداق سۈيقەستلەر ‏بىلەن يوقىتىلغانلىقىدىنئىبارەت ﻫەقىقىي بىر تارىختىن قىسقىلا ئۇچۇربىرىشتىن ‏ئىبارەت‎.‎
مانا شۇ يېڭىچە مائارىپنىڭ بارلىققا كىلىشىدە تۈركىيىدىن كەلگەن ئەﻫمەت ‏كامال دېگەن كىشى ئىنتايىنمۇﻫىم رول ئوينىغان ئىدى‎. ‎
‎ –2005 ‎يىلى 11ـ ئايدا مەن تۈركىيە گوۋۇيۈەنى ئاتاتۈرك مەدەنىيەت، تىل ‏ۋە تارىخ ئالى تەتقىقات جەمئىيىتىنىڭ تەكلىپى بويىچەئەنقەرەدە ئۆتكۈزۈلگەن « 6- ‏قېتىملىق خەلقارا تۈرك مەدەنىيەتكونگىرىسى» گە قاتنىشىش ئۈچۈن تۈركىيىگە بارغان ‏چېغىمدا، ئىستانبۇلنىڭ مەركىزىدىكى بايازىت كوچىسىغا جايلاشقان كىتاپ بازىرىدىن ‏‏1984- يىلى ئىزمىردىكى بىلگەخاننەشرىياتى تەرىپىدىن بېسىلغان«ئەﻫمەت ‏كامالنىڭسەرگۈزەشتىلىرى» دېگەن بىر كىتاپنى ئۇچراتتىم . بۇ كىتاپنى ئەﻫمەت كامال ‏ۋەتىنىگە قايتىپ كەتكەندىن كېيىن بۇ يەردىكى كۆرگەن ۋە بىلگەنلىرىگە ئاساسەن ‏يېزىپ چىققان. مەن بۇ كىتاپنى بىرقۇر كۆرۈپ چىقىش نەتىجىسىدە ئۇيغۇرلارئارىسىدا ‏يېڭىچە مەكتەپنىڭ بارلىققا كېلىشى ﻫەم ئۇنىڭ دۇچ كەلگەن قىسمەتلىرى ﻫەققىدە بەزى ‏مەلۇماتلارغا ئېرىشتىم . بۇ ماقالە دەل ئاشۇ كىتاپتىكى مەلۇماتلار ئاساسىدا بايان ‏قىلىنىدۇ‎. ‎
‎1914 ‎ـ يىلى 3ـ ئاينىڭ 14ـكۈنى ، تۈركىيىدىكىبەشىكتاش ئىتتىخات ۋە ‏تەراققى مەكتىپىنىڭ مۇدىرى ئەخمەت كامال ئىتتىخات ۋە تەراققى پىرقىسىنىڭ ‏تەۋسىيىسى بىلەن مەكتەپ ئېچىشمەقسىتىدە ئاتۇشقا كېلىپ باﻫاۋۇدىن باينىڭ ئۆيىگە ‏چۈشكەن. ئەﻫمەتكامال ئالدى بىلەن ئاتۇش ۋە قەشقەردىكى بىر قىسىميۇرت ‏كاتتىلىرىنى زىيارەت قىلىپ سۆﻫبەتلىشىش ۋە بۇ يۇرتلارنى بىۋاسىتە كۆزىتىش ئارقىلىق ‏ئۇيغۇرلارنىڭ ئومۇمىي ئەﻫۋالى توغرىسىدا خېلىتەپسىلى چۈشەنچىگە ‏ئېرىشكەن .ئۇنىڭدن كېيىن ئەﻫمەت كامال قەشقەردەيېڭىچە بىر مەكتەپ ئاچماقچى ‏بولغان ۋە بۇپىكرىنى ئالدى بىلەن باﻫاۋۇدۇن بايغا ئېيتىپ ، ئۇنىڭ ياردەمدە ‏بولۇشىنى تەلەپ قىلغان. ئىلغار زات باﻫاۋۇدۇن باينىڭمۇ بۇرۇندىنلا مۇشۇنداق بىر ‏ئارزۇسى بولغاچقا ، بۇ پىكىرگە دەرﻫالقوشۇلغان. شۇ ۋاقىتلاردا ئاتۇش ۋە قەشقەردىكى ‏يېڭىلىقتەرەپدارلىرىدىن بولغان ئابدۇقادىر داموللا، ﻫاجى مۇﻫەممەد ئېلى ۋە ‏ۋەلىخان قاتارلىق كىشىلەرمۇ باﻫاۋۇدۇن باينىڭ يېنىغا بېرىپ ، مەكتەپئېچىش ‏تەلىپىنى ئوتتۇرىغاقويغان ﻫەم بۇنىڭغا باﻫاۋۇدۇن باينىڭ يىتەكچى بولۇشىنى ئارزۇ ‏قىلىدىغانلىقىنى بىلدۈرگەن. شۇنىڭبىلەن بىرگە ئۇلار يەنە قەشقەردىكى ئەڭ ‏نوپۇزلۇق كىشى ﻫېساپلانغان ئۆمەرباينىڭ بۇ ئىشنى قوللىمىسا بولمايدىغانلىقىنى ‏ئېيتىپ ، باﻫاۋۇدۇن باينى ئۆمەرباينىڭ قېشىغا بېرىپ ئۇنىڭ قوللىشىنىقولغا ‏كەلتۈرۈشكە دەۋەت قىلغان . ئۆمەرباينىڭروﻫىي دۇنياسىنى ۋە مەقسەت-- مۇدداسىنى ‏ناﻫايىتى ياخشى چۈشىنىدىغان باﻫاۋۇدۇن باي ئۇلارغا چاقچاق ئارىلاش « ئەگەر ‏ئۆمەرباي بىزگەياردەم بېرىشنى خالىسا ، مەن ئۇنىڭ ئېغىلىنى تازىلاشتىن يانمايتتىم » ‏دېگەن. مەكتەپ قەشقەردە ئېچىلسا، يەنەكېلىپ ئۆمەرباي بۇنى قوللىسا يېڭى مائارىپ ‏ﻫەرىكىتىنىڭ داغدۇغىسى ۋە ئۈنىمىنىڭ تېخىمۇ زور بولىدىغانلىقىنى ياخشى چۈشەنگەن ‏باﻫاۋۇدۇن باي يەنىلا ئۆمەرباينىڭئالدىغا بېرىشقا قوشۇلغان. ئۇ نورۇززادە سابىر ‏ئاخۇن، باقى ﻫاجىزادە ئىمىن باي، ﻫاكىم ﻫاجى ۋە ئىسلام ﻫاجى قاتارلىق كىشىلەرنى ‏ئېلىپ ئۆمەرباينىڭ يېنىغا بارغان ۋە ئۆزلىرىنىڭ ۋەتەن، مىللەتئالدىدا ئۇلۇغ بىر ‏ئىشقا تۇتۇش قىلىۋاتقانلىقىنى، ئۆمەرباينى بۇ ئىشنى قوللايدۇ دەپ قارايدىغانلىقىنى ‏بىلدۈرۈپ مۇنداق دېگەن:«ئۆمەرباي،خەيرلىكبىر ئىش ئۈچۈن سىزنى ئىزدەپ ‏كەلدۇق. قەشقەردە ئوبدانراق بىرمەكتەپنىڭ يوقلىقىنى بىلىسىز. تۈركىيىدىن كەلگەن ‏ئەﻫمەت كامال ئىسىملىك بىر زىيالىي ئادەم بار. ئۇ ياخشى مۇئەللىم، بىزگە يول ‏كۆرسەتمەكچى، بىز ئۇنى قوللاشنىئويلاشتۇق . مۇشۇ ئارقىلىق ۋەتەن ، مىللەتنىڭ ‏ئەمىرلىرىدىن بىرى ئىشقا ئېشىپ، ياشلىرىمىز ئىلىم ۋە پەن بىلەن يېتىشكۈسى.... ‏سىزنىڭمۇ قوللىغۇچىلاردىن بولىشىڭىزنى ئۈمىد قىلىمىز. بىر خەيرلىكجەمئىيەت قۇرۇش ‏ﻫەم بىر مەكتەپ ئېچىش ئۈچۈنبىزگە قوشۇلامسىز؟ خالىسىڭىز باشچى بولۇپ بىزنى ‏يىتەكلەڭ. پەقەت بىزنىڭ مەقسىتىمىز ئەمەلگە ئاشسىلا بولدى‎.‎‏»‏
باﻫاۋۇدۇن باينىڭ يېڭى مائارىپ ﻫەرىكىتى باشلاش ﻫەققىدىكى سۆزىنى ‏ئاڭلىغان ئۆمەرباي بىر خىل بىئاراملىق ۋە ئەندىشىلىك بىلەن« سىزنىڭ نېمە ئىش ‏قىلماقچىئىكەنلىكىڭىزنى بىلمەيمەن، بۇ پىكىرگە ﻫېمايىچى بولالمايمەن، يەنە كېلىپ ‏مەندە باشچى بولغۇدەك جاسارەتمۇ يوق» دېگەندەك سۆزلەرنى قىلىپ، باﻫاۋۇدۇن ‏باينىڭ تەلىپىنى رەت قىلغان. باﻫاۋۇدۇن باي بۇنىڭ ﻫېچقانداق خەتەرلىك ئىش ‏ئەمەسلىكىنى، ئۆمەرباينىڭ بۇنىڭدىن ئەندىشە قىلمىسىمۇ بولىدىغانلىقىنى ئەسكەرتىپ ‏مۇنداق دېگەن:«ئۆمەرباي، بۇنىڭدىن ئەندىشەقىلماڭ، مەن دوتەي ﻫەم ساقچى ‏باشلىقى بىلەن كۆرۈشتۈم ، خاتىرىجەم ﻫەرىكەت قىلىۋېرىڭلار دېدى. دېمەك، قىلماقچى ‏بولغان ئىشىمىز ﻫۆكۈمەتنىڭ سىياسىيمەنپەئەتىگە ﻫەم جەمىئىيەت تەرتىۋىگە زىت ‏كەلمەيدۇ.... بولۇپمۇ ئوقۇ - ئوقۇتۇش ئىشلىرىدا ﻫۆكۈمەت مۈمكىن قەدەر ياردەمدە ‏بولىدىغانلىقىنىمۇ بىلدۈردى. مېنىڭئېرىشكەن جاۋابىم مانا مۇشۇ. شۇنىڭ ئۈچۈن ‏ئۆزىڭىزنىچەتكە ئېلىشىڭىزنىڭ ﻫاجىتى يوق» دەپ ئېنىق چۈشەندۈرسىمۇ ، ئۆمەرباي ‏يەنىلا:«مېنى بۇ ئىشقا ئارىلاشتۇرماڭ، مەن بۇ سەپتە يوق» دېيىشئارقىلىق باﻫاۋۇدۇن ‏باينىڭ پىكرىنى قەتئىي قوبۇل قىلمىغان. كېيىنئابدۇقادىر داموللاممۇ ئۆمەرباي بىلەن ‏مۇشۇتېمىدا كۆپ قېتىم سۆﻫبەتلەشكەن بولسىمۇ ، ئۆمەرباينى زادىلا گەپكە ‏كىرگۈزەلمىگەن.ئەمما، ئۆمەرباي بۇنىڭ بىلەنلا بولدى قىلمىغان ، بەلكىيەنە ﻫەر خىل ‏ۋاسىتىلەرنى قوللىنىپ ، باﻫاۋۇدۇن باي قاتارلىقلارنىڭمەكتەپ ئېچىش يولىدىكى ‏غەيرىتىنىسۇندۇرۇپ ، مەقسىتىنى ئىشقا ئاشۇرماسلىققا ئۇرۇنغان‎.
ئۆمەرباينىڭ قارشى تۇرۇشى بىلەن قەشقەردە مەكتەپ ئېچىشمۈمكىن بولمىغاچقا ، ‏ئاخىرى مەكتەپنى ئاتۇشتا ئېچىش قارار قىلىنغان‎ . ‎
‎1914 ‎ـ يىلى 4 - ئاينىڭ 19- كۈنى ئۈستۈن ئاتۇشنىڭئېكىساق كەنتىدىكى شەيخ ‏ﻫەبىبەددىن ئەجەم مازىرىنىڭ يېنىدا « دارىلمۇئەللىمىن ئىتتىخات» مەكتىپىنىڭ ۋە ‏‏« ئىسلام جەمئىيىتى »نىڭ قۇرۇلۇش مۇراسىمى ئۆتكۈزۈلگەن. مۇراسىمغا تەرەپ - ‏تەرەپتىكى شەﻫەر ۋە يېزىلاردىن نەچچە مىڭ ئامما يىغىلغان. ئالدى بىلەن ‏جەمئىيەتنىڭ 16 ماددىلىق پروگراممىسى ئوقۇپ ئۆتۈلگەن . قەشقەرنىڭ باش قازىسى ‏ﻫاجى ئىسلام داموللا يېڭىمەكتەپنىڭ تەرەققىياتى ئۈچۈن ياخشى تىلەكلەرنى ‏بىلدۈرگەن. باﻫاۋۇدۇن باي ۋە ئابدۇقادىر داموللاملار تەرىپىدىن مىللىي ئىستىقبال ‏ﻫەققىدە ناﻫايىتى تەسىرلىك نۇتۇقلار سۆزلەنگەن. ئۇنىڭدىن كېيىن قويلار سويۇلۇپ ، ‏داش قازانلار ئېسىلىپ ، يىغىلغان پۈتكۈل جامائەتكە نەزىرە بېرىلگەن. مۇراسىمدىن ‏كېيىن ئىككى كۈن ئىچىدىلا مەكتەپنىڭ كەم نەرسىلىرى تولۇقلىنىپ، ياتاقلىق سىنىپ ‏قۇرۇلۇپ، دۇنياۋىي پەنلەردىنئوقۇش باشلانغان. ئوقۇش مۇددىتى ئىككى يىل قىلىپ ‏بېكىتىلگەن. شۇنداق قىلىپ، باﻫاۋۇدۇن باينىڭ غەيرىتى بىلەن ئاڭسىزلىق ۋە نادانلىققا ‏قارشى يېڭى بىر مەدەنىيەت ﻫەرىكىتى باشلانغان‎.‎ .
مەكتەپ ئېچىلغاندىن كېيىن، مەرىپەتچىلىكنى ئەمەس جاﻫالەتنى، تەرەققىياتنى ‏ئەمەس گۇمرانلىقنى ﻫېمايە قىلىدىغان ئۆمەر بايمۇ جىمياتمىغان. ئۇ پەردە ئارقىسىدا ‏تۇرۇپ مەدرىس تالىپلىرىنى ۋە خۇراپىي موللىلارنىئوتتۇرىغا چىقىرىپ باﻫاۋۇدۇن ‏بايغا ۋە يېڭى مەكتەپكە قارشى« بۇ مەكتەپ نەدىن چىقتى، بۇ دېگەن كاپىرنىڭ ‏ئىشى » ، «يېڭى ئۇسۇل دەپ مەكتەپئېچىشمۇ، بۇ مەكتەپكە بېرىشمۇ ﻫارامدۇر، ‏ﻫارام» ، « قەشقەردە تېنج – خاتىرىجەم ياشاپ كېلىۋاتاتتۇق ، ﻫەممىنى بۇزغان ئاشۇ ‏باﻫاۋۇدۇن باي، قىلغانلىرىنىڭﻫەممىسى ئىسلامىيەتنىڭ ئەقىدىسىگە خىلاپتۇر» ‏دېگەندەك پىتنە – پاسات گەپلەرنى تارقاتقان. شۇنىڭ بىلەن ئۆمەرباي بايلىق ‏ئارقىلىق تىكلىگەن ئىناۋىتىگە تايىنىپ يېڭى مائارىپچىلىق ﻫەرىكىتىگە قارشىكۈچلۈك ‏بىر گۇرۇﻫ ﻫاسىل قىلغان بولسىمۇ ، ۋاقىتنىڭ ئۆتۈشى بىلەن ئۆمەرباينىڭ سۈيقەستلىرى ‏ئاشكارىلىنىشقا باشلىغان. دەسلەپ ئۆمەرباينى ﻫىمايە قىلغان نۇرغۇن كىشىلەريېڭى ‏مەكتەپنىڭ تەرەققىياتىنى كۆرگەندىنكېيىن ، ئۆمەربايدىن قول ئۈزۈپ يېڭى ‏مائارىپنىڭ قوللىغۇچىلىرى تەرەپكە ئۆتكەن. ئېكىساقتا قۇرۇلغان بۇ يېڭى مەكتەپنىڭ ‏تۇنجى تەسىرىمۇ دەل قەشقەردە كۆرۈلگەن. نەتىجىدە ئابدۇقادىرداموللا بىلەن ‏نورۇززادە خوجا ئېلىنىڭ باشچىلىقىداقەشقەردە بىر «ئىسلام جەمئىتى» قۇرۇلغان. ‏قەشقەردە يېڭىچە مائارىپنى بەرپا قىلىش مەقسىتىدە قۇرۇلغان بۇ جەمئىيەتنى ماددىي ۋە ‏مەنىۋىي جەﻫەتتىن قوللايدىغانلار بارغانسىرى كۆپەيگەن‎. ‎ .
ئاتۇش ۋە قەشقەردىكى بۇ يېڭىلىقلار ۋە ئۆزگىرىشلەر ئۆمەرباينىڭ ئىناۋىتىنى يەر ‏بىلەن يەكسان قىلغان. ئۆمەرباي تۈكۈلگەن يۈز - ئابرويىنى قايتا تىكلەش مەقسىتىدە ‏دوتەي باشچىلىقىدىكى پۈتكۈل ﻫۆكۈمەتئادەملىرىنىڭ شەرىپىگە ئاتاپ پۈتۈن شەﻫەر ‏خەلقىگە چاي بەرگەن. بۇ چايدا ئۆمەرباي ﻫۆكۈمەت ئادەملىرىگە ﻫەددىـ ﻫىساپسىز ‏بايلىق سوغا قىلغاندىن سىرت، يەنە ئۇلارنىڭئائىلىسىدىكى بالا - چاقىلىرى ۋە ‏خىزمەتچىلىرىگىمۇ مىڭ سەردىن ئالتۇن چاچقان. ئەپسۇس،ئۆمەرباينىڭ بۇ ئىشى ئۇنى ‏تېخىمۇ قاتتىقمەسخىرىگە قويغان. ئېغىر ئەلەمدە قالغان ئۆمەربايۋاقتىنچە پۇرسەت ‏كۈتۈشكە مەجبۇر بولغان‏‎. .
يېڭى مەكتەپ قاتتىق ئالقىشقا ئېرىشىۋاتقان بولسىمۇ ،بىرقىسىم مۇتەسسىپ ‏كۈچلەرنىڭ قارشىلىقىمۇ بېسىقمىغان .ئۇلار يەنىلا ئۆمەر باينى ئارقا تىرەك قىلىپ تۇرۇپ، ‏پىتنە ۋولقانلىرىنى پەيدا قىلىش ئارقىلىق باﻫاۋۇدۇن باينى ، ئەﻫمەت كامالنى ۋە يېڭى ‏مەكتەپنىڭ ئوقۇغۇچىلىرىنى پۈتكۈل خەلققە دۈشمەن قىلىپ كۆرسىتىش ﻫەرىكەتلىرىنى ‏زادىلا توختاتمىغان. نەتىجىدە يېڭىلىق تەرەپدارلىرىبىلەن مۇتەئەسسىپ كۈچلەر ‏ئوتتۇرىسىدا كەسكىن بەس مۇنازىلەر باشلانغان . ئۇلار « ئىسلام جەمئىيىتى» دە ، ‏باﻫاۋۇدۇن باينىڭ ئۆيىدە ۋە مەسچىتلەردە نۇرغۇنمۇنازىلەرنى ئېلىپ بارغان. بۇ ‏مۇنازىرىلەر سەﻫنىگىمۇ ئېلىپ چىقىلغان . ئەﻫمەت كامالتەرىپىدىن« نادان دادا بىلەن ‏قاتىل ئوغۇل» دېگەن بىر دىرامما يېزىلىپ ، ئوقۇغۇچىلارتەرىپىدىن سەﻫنىدە ‏ئوينالغان. بۇ ئارقىلىق ئويۇننى كۆرگىلى كەلگەن نەچچەمىڭ ئاممىغا نادانلىق ۋە ‏مائارىپسىزلىقنىڭ ئېچىنىشلىق ئاقىۋەتلىرىنى جانلىق كۆرسىتىلىپ ، مۇتەئەسسىپلەرگە ‏قاتتىق زەربە بېرىلگەن. مۇتەئەسسىپلەر تۈرلۈكئۇسۇللارنى قوللىنىپ، يېڭى مەكتەپنىڭ ‏تەرەققىياتىنى توسۇپ قالالمىغاچقا ،ئۆمەرباينىڭ يول كۆرسىتىشى بىلەن باﻫاۋۇدۇن بايغا ‏تۆﻫمەت چاپلاپقەشقەر ساقچى ئىدارىسىگە ئەرز قىلغان. ساقچى باشلىقى باﻫاۋۇدۇن ‏باينى چاقىرتىپ، ئۇنىڭبىلەن سۆزلىشىش ئارقىلىق ﻫەقىقىي ئەﻫۋالنى چۈشەنگەندىن ‏كېيىن ، ئالتە ماددىلىق قارارچىقىرىپ(1916-يىلى ) باﻫاۋۇدۇن باينىڭ مەكتەپنى ‏داۋاملاشتۇرىشىغا رۇخسەتقىلىدىغانلىقىنى بىلدۈرگەن. بۇ ئىشتىن كېيىن قىسقا ۋاقىت ‏ئىچىدىلا ئاتۇش تەۋەسىدە «نۇرىمائارىپ»،« مەنبەئۇل ئىرفان » ،« مۇسابايىفلار ‏مەكتىپى» ، « تەرەققىي(ئىلگىرلەش)مەكتىپى»، « نەجمۈلﻬىلال» ۋە « ﻫامىيەت» ‏قاتارلىق مەكتەپلەر كەينى - كەينىدىن قۇرۇلۇپ، يېڭى بىر مائارىپدولقۇنى باشلانغان . ‏بۇ ۋاقىتتا مەكتەپنىڭ تۇنجىقارارلىق 27 ئوقۇغۇچىسى ئوقۇش تاماملىغان. ئوقۇش ‏پۈتتۈرۈش مۇراسىمىغا قاتناشقان نەچچە مىڭ كىشى ئالدىدا بۇ ئوقوغۇچىلار ۋەتەن ۋە ‏مىللەتكە سادىق بولىدىغانلىقىغا، ﻫەر ۋاقىت ۋە ﻫەر يەردە مىللەتنىڭئىلىم - ئىرفان ‏بىلەن قوراللىنىشى ئۈچۈنخىزمەت قىلىدىغانلىقىغا ۋە مىللەتنى تەرەققىي ‏قىلدۇرىدىغانلىقىغا ساپ ئىمان ۋە پاكقەلبى بىلەن قەسەم ئىچكەن، ئۇنىڭدىن كېيىن ‏ﻫەر قايسى يېزىلارغا مۇئەللىملىكخىزمىتىگە ئاتلانغان‎. ‎ .
ئېكىساقتا باشلانغان يېڭى مائارىپنىڭ قەشقەرگە كۆرسەتكەن تەسىرى بەك كۈچلۈك ‏بولغان. يېڭىمائارىپنىڭ ئوتتۇرىغا چىقىشىغا ۋەقەشقەرگە كېڭىيىشىگە قارشى چىقىپ ‏بارلىق ئۇرۇنۇشلىرى مەغلۇپ بولغان ئۆمەرباي ئەمدىلىكتە يېڭى مائارىپ ﻫەرىكىتىنى ‏رۇس كونسۇلى ۋە قەشقەر دوتىيىنىڭ قولى بىلەن يوقاتماقچى بولغان. ئۆمەرباي ئالدى ‏بىلەن قەشقەردىكى «ئىسلام جەمئىيىتى» نىتاقىتىۋەتكەن . ئۇنىڭ ئورۇنلاشتۇرۇشى ‏بىلەن بىر مۇنچە كىشى قەشقەردىكى رۇس كونسۇلخانىسىغا ئەرز قىلىپ بېرىپ، يېڭى ‏مەكتەپنى تاقىۋىتىشئۈچۈن رۇس كونسۇلىنىڭ ئارىلىشىشىنى ئۆتۈنگەن. پۇرسەتنى ‏غەنىمەتبىلگەن رۇس كونسۇلىمۇ دەرﻫال بېيجىڭدىكى رۇس ئەلچىسىگە مەلۇمات ‏يوللىغان. ئۇنىڭ مەلۇماتىدا « تۈركلەر، بۇلۇپمۇ تۈركىيىدىن كەلگەن ئەﻫمەت كامال ‏شىنجاڭدا تۈرك مىللەتچىلىگىنىتەرەققىي قىلدۇرىۋاتىدۇ ، بۇ ئىش رۇسىيە ئۈچۈن ‏تەﻫلىكىلىك....» دېگەندەك بىر قاتار تۆﻫمەت سۆزلىرى يېزىلغان. ئۆمەرباينىڭ ئۆزىمۇ ‏قەشقەر دوتىيىگە بىر خەت يوللاپ ، يېڭى مائارىپ ﻫەرىكىتىنى ئۆزىنىڭ تەبىئىتى ۋە ‏بىلىشى بويىچە يامان ۋەقە دەپ چۈشەندۈرۈپ ، باﻫاۋۇدۇن باينى بۇنىڭ باش ‏جاۋاپكارى قىلىپ كۆرسەتكەن‎.‎ .
رۇس كونسۇلىنىڭ بېيجىڭغا يوللىغان مەلۇماتىنى ئۇ يەردىكى رۇس ئەلچىسى ‏بېيجىڭ ﻫۆكۈمىتىگەتاپشۇرۇپ، دەرﻫال تەدبىر قوللىنىشنى جىكىلىگەن. نەتىجىدە ‏بېيجىڭدىنكەلگەن بۇيرۇق بويىچە قەشقەر دوتىيى دەرﻫالتەكشۈرۈشكە باشلىغان. بۇ ‏چاغدا بىر ئاخشىمى ئۆمەرباي دوتەينىڭ ئۆيىگە بېرىپ ، بىر تىزىملىكنى تاپشۇرغان ۋە ‏تىزىملىكتىكىكىشىلەرگە تۆﻫمەت قىلىپ، ئۇلارنىڭ مەكتەپ ئېچىش نامىدا ئەسكەر ‏تەربىيىلەۋاتقانلىقىنى، ئۇلارنىڭ ئىسيان كۆتۈرۈپ دۆلەتقۇرماقچى بولىۋاتقانلىقىنى ‏ئېيتىپ ، بۇ كىشىلەرنى دەرﻫال قولغا ئېلىپ چەتـ ياقا يۇرتلارغا سۈرگۈن قىلىشنى، ‏ﻫەتتا چېگرا سىرتىغا قوغلاپ چىقىرىشنى تەلەپ قىلغان. ئۆمەرباينىڭ تۆﻫمەت چاپلىشى ‏ۋە يوشۇرۇن سۈيقەست قىلىشى بىلەن قەشقەر ساقچىئىدارىسىنىڭ ئادەملىرى باﻫاۋۇدۇن ‏باينىڭ ئۆيىگە تۇيۇقسىز بېسىپ كىرىپ ئاختۇرۇش ئېلىپ بارغان. ئارقىدىن ئاتۇش ۋە ‏قەشقەردىكى ئىلغار كىشىلەردىن ئىمىن باي، نوۋرۇزبايزادە، ﻫاجى مۇﻫەممەدئېلى، ‏يۈسۈپباي، شەمسىددىن داموللا، ئابدۇكېرىمخان، ئەﻫمەد كامال، مەﻫمۇتئاخۇن، ‏سىدىق ئاخۇن ۋەقادىر ئاخۇن قاتارلىق كىشىلەر تۇتقۇن قىلىنغان .ساقچى باشلىقى ‏ئۇلارغا ئۆمەرباينىڭ تەييارلىغان ماتېرىيالىنى كۆرسىتىپ تۇرۇپ قاتتىق سوراق قىلغان ‏بولسىمۇ، ئۇلاردىن ئۆمەرباينىڭ دېگىنىدەك ئەﻫۋاللارنىڭبىرەرسىمۇ بايقالمىغان. ‏شۇنىڭ بىلەن ئۇلارنىڭ ﻫەر بىرىگە بەش يۈز دەررە ئۇرۇپ تۈرمىگە قامىغان. مەكتەپمۇ ‏دەرﻫال توختىتىلغان‎.‎ .
ئەﻫمەت كامال قولغا ئېلىنغاندىنكېيىن بېيجىڭدىكى گېرمانىيە ئەلچىسىگە ‏تېلېگرامما يوللاپ ، ئۆزىنىڭ قەشقەردە دۇچ كەلگەن قىسمەتلىرىنى مەلۇم قىلغان. ‏گېرمانىيەئەلچىخانىسىنىڭ ئارىلىشىشى بىلەن رۇسئەلچىسىنىڭ بېيجىڭ ﻫۆكۈمىتىگە ‏ئېيتقان« ئىستانبۇلدىن كەلگەن ئەﻫمەت كامال ئىسيان كۆتۈرۈش مەقسىتىدە ياشلارنى ‏تەربىيىلەۋاتىدۇ » دېگەن سۆزىنىڭ ئاساسسىز ئىكەنلىكى ئايدىڭلاشقان. شۇنىڭ بىلەن ‏ئۈرۈمچىدىكىباش مۇپەتتىش ياڭ زېڭشىڭ قەشقەر ساقچىئىدارىسىنىڭ باشلىقىغا ‏ئەﻫمەت كامالنى قويۇپ بىرىش ﻫەققىدە بۇيرۇق چۈشۈرگەن. ئەﻫمەت كامال تۈرمىگە ‏ئۈچ ئاي قامالغان. ئۇ تۈرمىدىن چىققاندىن كېيىن مەكتەپ يەنە ئەسلىگەكېلىپ ، ‏يېڭىدىن ئوقۇش باشلاش مۇراسىمى ئۆتكۈزۈلگەن . مۇراسىمغا قەشقەر ساقچى ‏ئىدارىسىنىڭ باشلىقى ۋە ﻫۆكۈمەتنىڭ باشقائادەملىرىمۇ قاتناشقان. شۇ ۋاقىتتا ‏قەشقەردىكى بۇ ئەﻫۋاللانى كۆرگەن تاتار ئالىمى نوشرىۋان يائۇشۇف ئورونبۇرگدا ‏چىقىدىغان «ۋاقىت گېزىتى»دە ئېلان قىلغان ماقالىسىدە ئۆمەربايغا لەنەت ياغدۇرۇپ ، ‏باﻫاۋۇدۇن باي بىلەن ئەﻫمەتكامالنى مەدھىيىلىگەن‎.
قايتا ئوقۇش باشلىنىپ سەككىز ئايدىن كېيىن ئەﻫمەت كاماليەنە بىر قېتىم رۇس ‏كونسۇلخانىسىنىڭ بېسىم قېلىشى بىلەن قولغائېلىنغان . تۇرمىدىن چىققاندىن كېيىن ‏رۇسكونسۇلخانىسى قەشقەرنىڭ دوتىيىگە ئەﻫمەت كامالنىڭ ئاتۇشتىن تېز ئايرىلىشىنى ‏جىكىلىگەن، يېڭى مەكتەپمۇ شۇنىڭ بىلەن توختاشقا مەجبۇر بولغان. ئەﻫمەت كامال ‏ﻫۆكۈمەت ئادەملىرىنىڭ نازارىتى ئاستىدائۈرۈمچىگە ئەۋەتىلگەن . ئۈرۈمچىدە سوئال - ‏سوراقسىزلا ئىككى يىل تۈرمىگە قامالغان. كېيىن ئۈرۈمچىدىكى ئۇيغۇرلار ۋە ‏تاتارلاردىن چىققان بىر قىسىم نوپۇزلۇق ئادەملەر ياڭ زېڭشىڭغائەﻫمەت كامالنىڭ ‏كېسەل ئىكەنلىكىنى، شاڭخەيگە بېرىپ داۋالانمىسابولمايدىغانلىقىنى ئېيتىپ ، ئۇنى ‏تۇرمىدىن چىقىرىشنى تەلەپ قىلغان . ئەﻫمەتكامال تۇرمىدىن چىققاندىن كېيىن ‏شاڭخەيگە بېرىپ ، ئۇيەردىن دۆلىتىگە قايتىپ كەتكەن‎.‎

‎ ‎ ئەﻫمەت كامال شىنجاڭدا تۇرغانئالتە يىل ئىچىدە تۆت قېتىم قولغا ئېلىنغان. ‏ئەﻫمەت كامالنىڭ بۇنداق ئېغىر تەقدىر - قىسمەتلەرگە دۇچار بولۇشىغا ، شۇنداقلا ئۇ ‏باشلىغان ئۇيغۇر يېڭى مائارىپ ﻫەرىكىتىنىڭ ئۈزۈلۇپ قېلىشىغا دەلئۆمەرباي ‏سەۋەپچى بولغانىدى. شۇڭا، ئەﻫمەتكامال ئۆمەربايغا باﻫا بەرگەندە ، ئۇنىڭ ‏ئازغۇنلىقى ۋە مۇناپىقلىقىدىن پەيدا بولغان ئاقىۋەتنىڭ شۇ ۋاقىتتىكى مۇستەبىت ، قانخۇر ‏مىلىتارىستلارنىڭشىنجاڭ خەلقىگە يۈرگۈزگەن جىنايىتىدىنمۇ ئۈستۈن تۇرىدىغانلىقىنى ‏بايان قىلغان‎.