ئۇيغۇر مائارىپى تارىخى
ئۇيغۇر مائارىپىغا كىرىش سۆز
ئابدۇللا تالىپ.
ئىلىم - پەن تارخچىلېرى 20 - ئەسىرنى "ئىلىم پەن پارتلىغان دەۋر" دەپ ﻫۆكۇم قىلىشماقتا.
مائارىپنىڭ گۇللىنىشى ئارقىسىدا، ﻫازىر دۇنيادا يىلىغا 650 مىڭ خىل كىتابيىزىلىپ، مىنۇتىغا بىر خىل كىتاب نەشر قىلىنماقتا، كۇنىگە 900 خىلكەشپىيات بارلىققا كەلمەكتە، ﻫەر كۇنى 1500خىل ئىلمىي دېسسىرتاتسىيە ئىلانقىلىنۋاتقان ئىلمىي دېسسىرتاتسىيە 5 مىليوندىن، ئىختىرا كەشپىياتلار 350مىڭدىن ئاشماقتا.
پەن - تىخنىكا ساﻫەسىدە مەيدانغا كەلگەن ئالەمشۇمۇل ئۇچ چوڭ ئىنقىلاب (پارقۇۋۋىتى، ئىلىكتىر قۇۋۋىتى، ﻫىسابلاش ماشىنېسى) نىڭ ﻫەممىسى مائارىپتەرەققىياتى بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك.شۇڭا ئالىملار: "ﻫازىرقى زاماندەرۋازىسىنىڭ ئاچقۇچىنى - مائارىپ" دەپ مۇئەييەنلەشتۇرمەكتە.
ئىقتىسادشئۇناسلارنىڭ پەرىزىچە، باشلانغۇچ مەكتەپ سەۋىيىلىك ئىشچئىلارنىڭئىشلەپچىقىرىش ئۇنۇمدارلىقى 43%؛ ئوتتۇرا مەكتەپ سەۋىيىلىك ئىشچىلارنىڭئىشلەپچىقىرىش ئۇنۇمدارلىقى 108%؛ ئالىي مەكتەپ سەۋىيىلىك ئىشچىلارنىڭئىشلەپچىقىرىش ئۇنۇمدارلىقى 300% بولىدىكەن. بۇ پاكىتتىن مائارىپنىڭجەمئىيەت تەرەققىياتىدا نەقەدەر مۇﻫىم ئورۇن تۇتىدىغانلىقى ئۆز - ئۆزىدىنمەلۇم.
ئېلىمىزدە توتنى زامانىۋىلاشتۇرۇشتىن ئىبارەت ئۇلۇغۋار كۇرەش نىشانىسىىئوتتۇرىغا قويۇلغاندىن كىيىن، مەدەنىي - مائارىپ ئىشلىرىمىز كۇندىن -كۇنگە گۇللىنىشكە قاراپ ئىلگىرىلىمەكتە، جۇملىدىن ئاز سانلىق مىللەتلەرمائارىپىمۇ ئىنتايىن تىز راۋاجلانماقتا. بۇ تەرەققىياتنى بىز مائارىپتارىخشۇناسلىق ۋە سېلىشتۇرما مائارىپشئۇناسلىق پرىنسىپلىرى ئاساسىداتەتقىق قىلىپ كۆرسەك تىخىمۇ ئوچۇق كورۇۋالالايمىز.
ئۇيغۇر مائارىپ تارخىغا ئائىت ﻫازىرغىچە ﻫىچقانداق سىستىمىلىق ماتىريالغائىگە بولمىغىنىمىز ئۇچۇن، دەسلەپكى ئىزدىنىش مىۋىسى ئورنىدا مۇشۇ قىسقىچەتارىخ يىزىلدى. بۇ ئۇيغۇر مائارىپ تارخشۇناسلىقى ۋە مائارىپسېلىشتۇرماشۇناسلىقى بىلەن شۇغۇللىنىۋاتقان مائارىپچىلېرىمىز ۋەتەتقىقاتچىلىرىمىزنىڭ ئىلمىي ئىزدىنىشىگە ئاز - تولا ئىلﻬام بەرگۇسى، دەپئىشئىنىمىز.
1 - باب مۇئەللىم ۋە مەكتەپنىڭ پەيدا بولۇشى :
"ئىنسانىيەت ئەۋلادىنى تەربىيىلەش - ئومۇمىي ۋە مەڭگۇلۇك كاتەگرىيە" (ۋ.ئى. لەنىن) بولغىنى ئۇچۇن، تەلىم - تەربىيە تارىخى ئىپتىدائىيجەمئىيەتنىلا باشلانغان . بۇ "ئىپتىدائىي مائارىپ" باسقۇچىدا ئاتا -ئانىلار ئۆز پەرزەنتلىرىگە، تەجرىبىلىك ئۇستىلار شاگىرتلىرىغا،پىشقەدەملەر كىچىكلەرگە مۇئەللىم ئىدى. ئۈگىتىلىدىغان دەرس تۇرلىرى بولساقۇرال - سايمانلارنى ياساش ئۇسۇلى، ئوتياش يىغىش، ئوي قۇشلىرىنى ئۈگىتىشئۇسۇلى، يىرتقۇچلاردىن قوغدېنىش ماﻫارەتلىرى قاتارلىقلاردىن ئىبارەت ئىدى.ئۇ ئەمگەك ئەمەلىيىتىدە يۇرگۇزۇلەتتى، كەڭ ئورمانلىق ۋە دالىلار دەرسخانائىدى.
كىيىىنرەك، ئىشلەپچىقىرىش پەيدىنپەي تەرەققىي قىلىپ، مەﻫسۇلات ئىشىنىدىغانبولدى. ئەمگەك تەقسىماتى بارلىققا كەلدى، كەسىپ تۇرلىرى ئايرىلىپ چىقتى.بۇنىڭ ئارقىسىدا قۇلدارلىق تۇزۇم، دولەت ۋە ئۇرۇش پەيدا بولدى.
مۇشۇ ئوبيكتىپ مەۋجۇدىيەت يىزىقىنىڭ ئىجاد قىلىنىشىغا تۇرتكە بولدى.
يىزىق (خەت) نىڭ ئەڭ دەسلەپكى ئانىسى 5000 يىللار بۇرۇن قەدىمقى مىسىرداكەشىپ قىلىنغان ئىرۇگىلىپ (شەكىل) خىتىدۇر، شۇ چاغدامېسىردا يەنە سامانقەغەز، كالىندار (شەمسىيە، قەمەرىيە) مۇ ئىجاد قىلىندى. شۇنىڭدىن كىيىنئىنسانلارنىڭ يازما تارىخى باشلاندى.
مۇئەللىم ۋە مەكتەپ ئەنە شۇ يېزىق كەشپىياتى ئاساسىدا پەيدا بولدى. "مەكتەپ" دىگەن ئاتالغۇنىڭ مەنىسىمۇشۇنىڭدىن دىرەك بىرىدۇ .
دۇنيادا تۇنجى مەكتەپ قەدىمقى مىسىرنىڭ تىببىس (تﻬەبەس) دىگەن يىرىدەقۇرۇلغان. بۇ مەكتەپنىڭ نامى رامىسسۇم (رامىسسۇم) - "ئوقۇتۇش ئورگىنى" دەپئاتىلاتتى.
مىلادىدىن بۇرۇنقى 2870 - يىلى مىسىر پىرئونى ئەسسىنىڭ ۋەزىرى پىتاﻫ ﻫۇتىپتەرىپىدىن يىزىلغان "سەبۇيەت" ۋە "ئەخلاقنامە" ناملىق كىتاب رەسمىيئىجتىمائىي تەربىيە دەرسلىكى بولۇپ بىكىتىلگەن. دەل شۇ مەزگىللەردەبابىلۇندا پادشاﻫ ئاشئۇربانپالنىڭ ئوردا كۇتۇپخانىسى قۇرۇلۇپ، ئۇنىڭدا 25مىڭ جىلد كىتاب ساقلانغان.
لىكىن كىتاب ۋە دەرسلىكلەرنىڭ كوپلەپ يېزىلىشى ﻫەرپلىك خەت ئىجادقىلىنغاندىن كىيىنلا مۇمكىن بولدى. قەدىمقى فىنىكىلىقلار مىلادىدىن 3000يىللار ئىلگىرى جاﻫان مائارىپىنىڭ تۇنجى ئانا تىلى دەرسلىكى "ئېلىپبە" (1)كىتابىنى تۇزۇپ چىقتى ،
قەدىمقى مىسىر ۋە بابىلۇن مائارىپىنىڭ تۇرتكىسىدە، قەدىمقى يۇناندا تۇنجىپىداگوگىكا ئورگىنى ئەپىب (ئەپىب) قۇرۇلۇپ، مۇئەللىملەرنىڭ تەلىم -تەربىيە ئىشلىرىغا يىتەكچىلىك قىلىنىدىغان بولدى.
بىراق، بۇ چاغدىكى مۇئەللىملەر قۇلدارلارنىڭ ئائىلە ئوقۇتقۇچىلىرى بولۇپ،"ياللانما ئەپەندى" دەپ ئاتىلاتتى. ئوقۇتقۇچىلارنى كەمسىتىدىغان بۇئاتالغۇ كىيىنرەك مەنئىي قىلىنىپ، ئۇنىڭ ئورنىغا مۇئەللىملەرنى "پىداگوك"دەپ ئاتايدىغان بولدى. پەب بالا، گوكىس يىتەكچى - "پەرزەنتلەرنى يىتەكلەش"دىگەن ئۇقۇمنى بىلدۇرىدۇ.
شۇنىڭ بىلەن بىللە، پەرزەنتلەرنى قانداق يىتەكلەش ئۇسۇلى توغرىسىدادىداكتىكا ئىلمىي مەيدانغا كەلدى. گېرك تىلىدا بۇ سۆز دىداكتىكوس (مەنئوقۇتىمەن) دىگەن مەنىنى بىلدۇرىدۇ.
شۇنداق قىلىپ، قۇلدارلىق تۇزۇمىدە ئىجتىمائىي مائارىپ ئوقۇتقۇچىلىرىپىداگوگ، ئائىلە ئوقۇتقۇچئىلىرى بولسا "مۇئەللىم" دەپ ئىنىق ئايرىلدى.
ئۇزۇن ئوتمەي، قەدىمقى يۇناندا مۇئەللىملەر ئىچىدىن چوڭ پەيلاسوپلاريىتىشىپ چىقىپ، مۇئەللىملەرنىڭ ئىجتىمائىي ئورنى زور دەرىجىدە يۇقىرىكوتۇرۇلدى. ئۇلارنى كىشىلەر سوپىست ("ئىلىم گۇرۇﻫى") دەپ ئاتاپ، بەكﻬورمەت بىلەن تىلغا ئىلىشىدىغان بولدى.
ئىلىم گۇرۇﻫىدىكىلەر چوڭ ئالىملار ۋە مەشﻬۇر ناتىق (ئاراتۇر) لاردىنبولۇپ، ئۇلارنىڭ ئىجابىي تۇرتكىسىدە، مىلادىدىن بۇرۇن قەدىقى يۇناندائارقا ئارقىدىن ئاكادەمىيە (2) ۋە ئىنىستىتۇتلار (3) قۇرۇلدى. مائارىپتارىخىدا بۇ دەۋر "كلاسسىك مائارىپ دەۋرى" دەپ ئاتىلىدۇ.
كلاسسىك مائارىپنىڭ ئوقۇتۇش پروگراممىسىغا يەتتە خىل دەرس: گېرك - لاتىنتىلى، ناتىقلىق نەزەرىيىسى،دىئالىكتىكا، ماتىماتىكا،گىئومىترىيە،ئاسترونومىيە ۋە مۇزىكا كىرگۇزۇلگەن. بۇ "يەتتە سەنئەت" دەپ ئاتالغان.
يۇقىرىدىكى يەتتە سەنئەت پروگراممىسى قاتارىغا كىيىنرەك يەنە تەنتەربىيەماﻫارەت دەرسىمۇ قوشۇلدى. مىلادىدىن بۇرۇنقى 776 - يىلى قەدىمقى يۇناننىڭئولۇمپىيە دىگەن يىرىدە تەسىس قىلىنغان ئولىمپىك (4) تەنتەربىيە ﻫەرىكىتىكىشىلەرنىڭ ئەتراپلىق تەرەققىي قىلىشىغا زور تۇرتكە بولدى.
كلاسسىك مائارىپنىڭ ئۇلۇغ نامايەندىلىرىدىن بولغان مەشﻬۇر ئالىملار،پەيلاسوپلار ۋە پىداگوگلارنىڭ ئەڭ بۇيۇك ۋەكىللىرى سوقرات (5)، پرۇتاگراس(6)، دەموكرىت (7) قاتارلىقلار تەلىم - تەربىيىدە ئەتراپلىق تەرەققىيقىلدۇرۇش مەزمۇن قىلىنغان بىر يۇرۇش سىستىمىلىق پىداگوگىكا نەزەرىيىسىنىئوتتۇرىغا قويدى. بولۇپمۇ ياۋروپا كلاسسىك مائارىپىنىڭ ئەڭ داڭلىق ۋەكىلى،دۇنيادا بىرىنچى ئۇستاز دەپ شئوﻫرەت قازانغان ئارىستوتىل (مىلادىدىنبۇرۇنقى 384 - 322 - يىللار) مىلادىدىن بۇرۇنقى 335 - يىلى ئافىنادا"روكيان" ناملىق مەشﻬۇر ئىنىستىتۇتنى تەسىس قىلغان ۋە چوڭ ئىمپىراتورئىسكەندە زۇلقەرنەيىننى ئوقۇتقان، ئىسكەندەر بۇ مەكتەپكە 800 تاران (8)ئالتۇن ﻫەدىيە قىلغان.
ف. ئېگىلىس ئارىستوتىلنى قەدىمقى دۇنيادا "ﻫەممىلا پەندىن خەۋەردار چوڭئالىم ئىدى" دىگەن. دەرۋەقە ئۇ، ئىلىم - پەننىڭ ﻫەممىلا ساﻫەلىرىدەئاجايىپ زور مۇۋەپپەقىيەت قازانغان ۋە ئىنتايىن نۇرغۇن ئەسەر يازغان.ئارىستوتىل سىياسىي تۇزۇم ئۇستىدە 158 خىل تەتقىقات ئېلىپ بارغان.
ئارىستوتىل ئىلم - پەننى تۇنجى قىتىم ئۇچ چوڭ كاتەگورىيە (نەزەرىيىۋىبىلىم كاتەگورىيىسى، ئەمەلىي ئىشلىنىدىغان پەنلەر كاتەگورىيىسى، ئىجادىيەتپېنى كاتەگورىيىسى) گە ئايرىپ چىققان. ئۇ ماتىماتىكا، لوگىكا، دىئالىكتىكاۋە باشقا تەبىئىي پەنلەرنى نەزەرىيىۋى بىلىم كاتەگورىيىسىگە؛ئخلاقشۇناسلىق، سىياسەت، ئىقتىساد ۋە ئىستراتگىيەشئۇناسلىق ئىلىملىرىنىئەمەلىي ئىشلىنىدىغان پەنلەر كاتەگورىيىسىگە؛ شېئىر، مۇزىكا ۋە باشقاﻫەممە سەنئەتنى ئىجادىيەت پەنلىرى كاتەگورىيىسىگە ئايرىغان.
ئارىستوتىل - يەنە لوگىكا ئىلمىنى كەشىپ قىلغۇچى،دىئالىكتىكا ئىلمىنىڭئاساسچىسى. شۇنىڭ بىلەن ئۇ يەنە ئىنسانىيەتنىڭ تۇنجى مائارىپ قامۇسى -ئەنسىكلوپەدىيىنىڭ ياراتقۇچىسى، ئارىستوتىل ئەنسىكلوپەدىيىگە ئومۇمىي(ئىنسكلو) مائارىپ (پىدىيا) دىگەنلىك بولىدۇ، دەپ ئەڭ مۇكەممەل تەرىپبەرگەن.
ئارىستوتىل ئۆز قولى بىلەن تەسىس قىلغان "روكيان" ئىنىستىتۇتىدا مائارىپ(پەداگوگىكا) نىشانىسى قىلىپ توۋەندىكى مەشﻬۇر تەلىماتنى ئوتتۇرىغا قويغان.
"...گىراژدانلارنىڭ ﻫەممىسىنى مائارىپتىن ئەركىن بەﻫرىمەن قىلىش زورۇر،مائارىپ ئۇلارنىڭ ئەقلىي، ئەخلاقىي، جىسمانىي جەﻫەتلەردىن ئەتراپلىقتەرەققىي قىلالىشىغا ئۇيغۇن بولۇشى كىرەك...".
بىراق، ئارىستوتىل ئىدىئولوگىيە ساﻫەسىدە يەنىلا ئەينى زاماندىكىقۇلدارلىق تۇزۇمىنىڭ مۇتەپپەككۇرى ئىدى. ئۇ بۇ تارىخىي چەكلىمىدىن نىرىغابۆسۈپ ئۆتۈپ كىتەلمىدى . ئۇ ئۆزىنىڭ ئەسەرلىرىنىڭ بىرىدە مۇنداق دىگەن:"قۇللار پەقەت سۆز قىلىشنىلا بىلىدىغان قورالدۇر...".
* * * * * *
ئېلىمىزنىڭ خۇئاڭخې ۋادىسى شەرق كلاسسىك مائارىپىنىڭ ئاساسىيمەركەزلىرىدىن بىرى بولۇپ، مىلادىدىن خىلىلا بۇرۇن ئىلىمىزدە مەشﻬۇر"جياگۇ" يىزىقى كەشىپ قىلىنغان. بۇ يېزىق دۇنيا بويىچە ئەڭ بۇرۇن كەشپقىلىغان يېزىقلار قاتارىغا كىرىدۇ.
"جياگۇ" يېزىقى ئەڭ قەدىمكى باسقۇچتا سوڭەك ۋە تاشپاقا قېپىغىلايېزىلاتتى. ئۇنىڭغا پال تەبىرلىرى ﻫەم ياخشى - يامانلىق توغرىسىدىكىقىياسلار پۇتۇلەتتى، بۇ يېزىق تەدرىجىي ئىسلاﻫ قىلىنىشى ئارقىسىدا ﻫازىرقىجۇڭگو يېزىقى ۋۇجۇدتقا كەلگەن.
قۇلدارلىق تۇزۇمىدىكى شەرق مائارىپىنىڭ ئەڭ چوڭ ۋەكىلى كۇڭفۇزى (مىلادىدىنبۇرۇنقى 551 - 479 - يىللار) بولۇپ، ئۇنىڭ خۇسۇسىي مەكتىپىدە 3000 دىنئارتۇق ئوقۇغۇچى تەربىيلەنگەن. ئۇلارنىڭ ئىچىدىن 70 تىن ئارتۇقراقى شۇزاماننىڭ ئاتاقلىق ئالىملىرى ۋە پېداگوگلېىرىدىن بولۇپ يېتىشىپ چىققان.
كۇڭفۇزىنىڭ زاماندېشى پەيلاسوپ لاۋزى ئۇزۇن يىللار ئوقۇتقۇچى بولۇش بىلەنبىللە ئىلىمىزدە "مىن فۇ" ناملىق تۇنجى كۇتۇپخانىنى تەسىس قىلغان ﻫەم ئۆزىكۇتۇپخانا باشلىقى بولغان.
كۇڭفۇزىنىڭ "مۇﻫاكىمە ۋە بايان" ناملىق ئەسىرىدە ئۇنىڭ مائارىپ ئىدىيىسىخېلى كەڭ شەرﻫىلەنگەن. ئۇ "ﻫەم ئۈگىنىش، ﻫەم ئويلىنىش كېرەك"، "ئۈگىنىپزېرىكمەسلىك، ئۈگىتىپ ﻫارماسلىق" دەپ تەكىتلىگەن.
كۇڭفۇزىنىڭ ئەخلاق تەربىيىسىنىڭ يادروسى "ۋاپادارلىق" بولۇپ، ئۇ "ۋاپانىڭشەرتى مېﻬرىبانلىق" دەپ تەشەببۇس قىلاتتى، يەنە "ئۆزۇڭ خالىمىغاننىئۆزگىگە تاڭما" دەپ تەكىتلەيتتى.
كۇڭفۇزى ئىدىيىسىنىڭ تەسىرىدە ئىلىمىزدە مىلادىدىن بۇرۇن "مەرىپەتنامە"ناملىق پىداگوگ رىسالىسى يېزىلىپ چىقتى. بۇ ئەسەر شەرقنىڭ كلاسسىك مائارىپتارىخىدا چوڭ ئەﻫمىيەتكە ئىگە بولۇپ، ئۇنىڭدا ئەينى زاماندىكى مائارىپتۇزۇمى، ئوقۇتۇش مەزمۇنى، مېتودىكا مەسىلىلىرى شەرﻫىلەنگەن.
ئېلىمىزدە كېيىنرەك بىرمۇنچە يۇقىرى بىلىم يۇرتلىرىمۇ تەسىس قىلىنغان،مەسىلەن: مىلادىنىڭ 1 - ئەسىردە (غەربىي خەن سۇلالىسى دەۋرىدە) شوتاڭمەكتىپى، مىلادىنىڭ 276 - يىلى "گۆزىشۇ" (خانلىق مەكتەپ) تەسىس قىلىنىپ،مەنسەپدارلىق تەربىيىسى ئىلىپ بېرىلغان ،
تاڭ سۇلالىسى دەۋرىگە كەلگەندە جۇڭگو مائارىپى كۆپ دەرىجىدە گۇللەندى.دولەتلىك كۇتۇپخانىلار قۇرۇلدى. تېرە ۋە لاتا - پۇرۇشلاردىن يىڭىچە قەغەزياساش كەشىپ قىلىندى. بۇ كەشپىيات شەرق مائارىپىنى يۇكسەلدۇرۇشتە زورتۇرتكە بولۇش بىلەن بىللە غەربنىڭ مەتبەئە ۋە قەغەز سانائىتىنىڭراۋاجلىنىشىدىمۇ تۇرتكىلىك رول ئوينىدى.
تاڭ سۇلالىسى دەۋرىدە جۇڭگو شەرق مائارىپىنىڭ مەركىزىگە ئايلانغېنى ئۇچۇن،ياپونىيە قاتارلىق قوشنا ئەللەرنىڭ ئوقۇغۇچىلىرى تۇركۇم - تۇركۇملەپئىلىمىزگە كېلىپ بىلىم ئىلىپ تۇردى.
ئىزاﻫاتلار:
(1) بۇ ئاتالغۇ فىنىكىلىقلارنىڭ "ئالپابەيت" سۆزىدىن كېلىپ چىققان ئالپائۆكۇز، بەئىت ئوي يەنى ئۆكۇز قوتىنى دېگەن سۆز. قەدىمقى فىنىكىلىقلارئۆكۇزنى "مۇقەددەس ﻫايۋان" دەپ ﻫىسابلايتتى. چۇنكى، ئۆكۇز تىرىكچىلىكنىڭتايانچىسى ئىدى.
(2) ئاكادىمىيە يۇنانلىقلارنىڭ بىر مىللىي قەﻫرىماننىڭ نامى.
(3) ئىنىستىتۇت گېرك تىلىدا "يېرىم كۇن ئىشلەپ، يېرىم كۇن بىلىم ئىلىش"دېگەن ئۇقۇمنى بىلدۇرىدۇ. ئۇ چاغدا بىلىم ئىلىش بىلەن ئىشلەپچىقىرىشبىرلەشتۇرۇلگەنىدى. ئىنىستىتۇتلار ﻫاۋالىق باغچىلاردا قۇرۇلغان بولۇپ،ستودېنتلار يېرىم كۇن ئوقۇپ، يېرىم كۇن ئەمگەك قىلاتتى.
(4) ئولىمپىك تەنتەربىيە ﻫەرىكىتى - يۇگۇرۇش، دېسكا ئېتىش، ئات بەيگىسى،چېلىشىش، رەسساملىق، شېئىر، دراما، ئوپېرا، مۇزىكا قاتارلىق مۇسابىقەتۇرلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالاتتى.
(5) سوقرات (مىلادىدىن بۇرۇنقى 469 - 399 - يىللار) "بىلىم ۋە ئىختىساس - ئىنساننىڭ ئەڭ يۇكسەك گۇزەل پەزىلىتى" دېگەن.
(6) پىلاتۇن (مىلادىدىن بۇرۇنقى 427 - 347 - يىللار) ئومۇر بويى ئوقۇتقۇچىلىق قىلغان. مىلادىدىن بۇرۇنقى 387 - يىلى ئافىنادا ئاكادېمىيەتەسىس قىلغان، "غايىۋى دۆلەت"، "بىلىم توغرىسىدا" قاتارلىق كوپ ئەسەرلەرنىيازغان.
(7) پرۇتاگراس (مىلادىدىن بۇرۇنقى 481 -411 - يىللار) ئاتاقلىق پېداگوگ،بىرىنچى قېتىم پېداگوگىكا مەسىلىلىرىنى ئوتتۇرىغا قويغان. "تالانت بىلەنئۈگىنىش ئوخشاش مۇﻫىم" دەپ تەكىتلىگەن.
(8) دەموكرىت (مىلادىدىن بۇرۇنقى 460 - 370 - يىللار) ئەنسىكلوپېدىستئالىم. 52 خىل ئەسەر يازغان، "مائارىپ ئادەمنى ئۆزگەرتەلەيدۇ" دېگەن.
(9) تاران - ئەينى زاماندىكى ئالتۇن بىرلىكى.
2-باب
ئۇيغۇرلاردا ئىپتىدائىي مائارىپ
مىلادىدىن بۇرۇن ئۇيغۇرلار چارۋىچىلىق بىلەن دېﻬقانچىلىققا تەڭلا ئەﻫمىيەت بىرەتتى. چۇنكى چارۋىلارغا بوغۇز، يەم - خەشەك تەييارلاش ئۈچۈن ئارپا، بۇغداي، بىدە ئۆستۇرۇش زۆرۇر ئىدى. مۇشۇ زۆرۇرىيەت سەۋەبىدىن ئىش تەقسىماتى ئىنىق ئايرىلىپ، خەلقنىڭ بىر قىسمى دېﻬقانچىلىق بىلەن مەشغۇل بولاتتى.
مىلادىنىڭ ئالدى - كەينىدە ئۇيغۇرلارنىڭ كۆپرەك قىسمى يەنىلا چارۋىچى ئىدى. چارۋىچىلارنىڭ ئەڭ بۇرۇن ئۈگىتىۋالغان ﻫايۋېنى ئىت ئىدى. چۇنكى ئىت ئوۋ ئوۋلاشقا، چىدىر - ئاق ئۆيلەرنى بېقىشقا، پادىلاردىن خەۋەر ئېلىشقا بىردىنبىر كىرەكلىك ۋە قارانچۇق ﻫايۋان ﻫىسابلىناتتى.
چارۋىلارنىڭ كوپىيىشى ئارقىسىدا كۆچمە چارۋىچىلىق مەيدانغا كەلدى. ئاق ئۆيلەرنى كۆچۇرۇش، ئوزۇق - تۇلۇكلەرنى يۆتكەش ئۇچۇن، ئات، ﻫارۋا، قوتاز كىرەك بولدى. ئات كۆندۇرۇش، ﻫارۋا ياساش ئۇچۇن ﻫۇنەر - سەنئەت كەسپى بارلىققا كەلدى. شۇنىڭغا ئەگىشىپ، ئۈگىتىش بىلەن ئۈگىنىش، ئۇستا بىلەن شاگىرت مەيدانغا كەلدى. مانا بۇ ئۇيغۇرلاردا ئىپتىدائىي مائارىپنىڭ بىخى ئىدى.
ئىپتىدائىي جەمئىيەتتە ئۇيغۇرلار شامان دىنىغا ئىتىقاد قىلاتتى. شامان، پېرخۇن ۋە پالچىلار بۇ دىننىڭ مۇتەپەككۇرى (موللىسى) ئىدى. شامان دىنىنىڭ ئايال ئىلاﻫىنى ئۇيغۇرلار "ئۇماي" دەپ ئاتايتتى. ئۇماي بولسا كىسەلدىن، دىۋە - شاياتۇنلاردىن ساقلىنىشنىڭ روﻫىي مەدەتكارى ئىدى. باخشى بولسا شامان دىنىنىڭ يەنە بىر روﻫىي مەدەتكارى ئىدى. كىسەل بولغان كىشىلەر باخشى - پىرىخۇنلارنى تەكلىپ قىلىپ، ئازايىم ئوقۇتاتتى. ئۆي ئىچىگە ياكى قورۇ ئوتتۇرىسىغا ياغاچ موما قاداپ پىرى ئوينىتاتتى، كىسەلنى قىزىتىلغان تومۇردىن ئاتلاتقۇزاتتى، گۇلخان يېقىپ، ئىسرىق سالاتتى، ئوت - سوقتىن ۋە "چەتنەك" تىن ساقلاش ئۇچۇن بوينىغا تۇمار ئېسىپ قوياتتى.
لىكىن، كىيىنرەك پەندى - نەسىﻬەتنى ئاساس قىلىپ ئەخلاقىي تەربىيە يۇرگۇزىدىغان تەبىرچى مۇئەللىملەر مەيدانغا كەلدى. ئۇلار كىشىلەرنى ياخشىلىققا ئۇندەيتتى. يامان ﻫەرىكەتلەرنى توسۇيتتى. تەبىرچى مۇئەللىملەرنىڭ تەربىيە ئۇسۇلى پالغا تەبىر بېرىش يولى بىلەن ئېلىپ بېرىلاتتى. مەسىلەن: چۇشىدە قارا كورسە، ئامىتى كىلىدۇ؛ چۇشىدە ئاغرىق ئات مىنسە پالاكەت باسىدۇ؛ قوي پادىسى كورسە باي بولىدۇ؛ يامغۇر يېغىپ چۇش كورسە، باياشاتلىق بولىدۇ؛ نان دەسسەپ چۇش كورسە، كوزى كور بولىدۇ؛ ئېقىن سۇغا سىيىپ چۇش كورسە، جاراﻫەت باسىدۇ، دىگەنلەرگە ئوخشاش. ئەخلاقىي پەندى - نەسىﻬەت قورالى قىلىنغان بۇنداق تەربىيە ئۇسۇلى "تەبىرنامە" (ئېرىق پۇتۇك) ناملىق كىتابتا تەخىمۇ روشەن خۇلاسە قىلىنغان.
" ئېرق پۇتۇك " تىن بىر - ئىككى مىسال:
ئېيىق بىلەن تۇڭگۇز داۋان ئۇستىدە سوقۇشۇپتۇ، ئىيىقنىڭ قارنى يېرىلىپتۇ، تۇڭگۇزنىڭ چىشلىرى سۇنۇپتۇ. بىلگىنكى بۇ يامانلىقتۇر.
ئوغلان ئاتا - ئانىسىغا قىيداپ، بېشى قايغان، پۇتى تايغان تەرەپكە كىتىپتۇ، چۆلدە غىرىپ بولۇپ قاپتۇ، كىيىن پۇشايمان يەپ قايتىپ كىلىپتۇ. بىلگىنكى بۇ ئەزگۇ (ياخشىلىق) دۇر.
بۇ ئىككى مىسالدا چوڭقۇر پىداگوگىكىلىق مەزمۇن بولۇپ، ئۇنىڭدا تەلىم - تەربىيە مەقسىتى ئىنىق مەلۇم بولۇپ تۇرىدۇ.
شامانىزم ئىتىقادىنىڭ تەربىيە ئۇسۇلى قارىماققا ئىنتايىن ساددا ۋە كۇلكىلىك كۆرۇنگەندەك قىلسىمۇ، لىكىن ئۇنىڭدا يەنىلا يورۇقلۇق بىلەن قاراڭغۇلۇق، ياخشىلىق بىلەن يامانلىق ئوتتۇرىسىدىكى زىددىيەت كۇرىشىنىڭ ئامىللىرى ئەكس ئىتىپ تۇرىدۇ. شۇڭا كوپ ئەسىرلەر، نۇرغۇن دەۋرلەرنىڭ ئۆتۇپ كەتكىنىگە قارىماي، شامانىزم ئىتىقادى ۋە پالچىلىق ئادەتلىرىنىڭ بۇگۇنگىچە داۋام قىلىپ كىلىشى ﻫەرگىز تاساددىپىي ئەمەس. مەسىلەن: ﻫازىرغىچە داۋام قىلىپ كىلىۋاتقان ئىسرىق سېلىش، نوكچا كۆيدۇرۇش، قەبرى بېشىغا چىراغ يېقىش، كىلىننى گۇلخان ئۇستىدىن ئاتلاتقۇزۇش، كۇن تۇتۇلغاندا يىغا - زار قىلىش... قاتارلىقلارنىڭ ﻫەممىسى ئەنە شۇ ئىتىقادنىڭ قالدۇقلىرى.
ئۇيغۇرلارنىڭ بۇ ئىتىقادلىرى باشقا قەبىلە خەلقلىرىگىمۇ چوڭقۇر تەسىر كورسەتكەن. بۇ ﻫەقتە رىم تارىخچىسى مناند مۇنداق يازىدۇ: " زىمارك (1) يۇلتۇزدا ئىستەمى (2) تەرىپىدىن قوبۇل قىلىنغاندا، ئىستەمى قاغان ئالتۇن تەختتە ئولتۇرىدىكەن، ئالتۇن تەخت چاقىغا قىزىل تاسما بىكىتىكلىك بولۇپ، ئۇنى ئاتقا سۆرىتىپ، باشقا چىدىرلارغىمۇ ئېلىپ بارغىلى بولىدىكەن. چىدىر - بارگاﻫ ﻫەرخىل يىپەك پەردىلەر بىلەن بىزەلگەن. بۇ پەردىلەرنىڭ ئۇستىگە قوراللىق جەڭچى، بۆرە، يولۋاس، شىرلارنىڭ سۇرەتلىرى كەشتىلەنگەن. قاغاننىڭ ئالتۇن كارۋىتى، ئالتۇن ئورۇندۇقى بولۇپ، تۇرنا ۋە توز قۇشلىرى سۇرىتىدە ياسالغان ئالتۇن ﻫەيكەل ئۇستىگە قۇرۇلغان. زىمارك چىدىر - بارگاﻫ ئالدىغا بارغاندا، بىر تۇركۇم ئادەملەر چىراغ يورۇتۇپ ۋە ئىس پۇرىتىپ ئەلچىلەرنىڭ يۇك - تاقلىرى ئەتراپىدا توختىماي يۇگۇرۇپ يۇرگەن. ئاندىن ئەلچىلەرنى تاغ ئارىسىدىكى چىمەنلىك ئوتتۇرىسىغا يېقىلغان گۇلخان ئۇستىدىن ئاتلاتقۇزۇپ، ئارقىدىن چىدىر - بارگاﻫقا باشلاپ كىرگەن ".
يورۇقلۇق سىمۋول قىلىنغان شامان ئىتىقادى ئاساسىدا مىلادىنىڭ 763 - يىلى شەرقىي ئۇيغۇرلار ئومۇميۇزلۇك مانى ئەتىقادىنى قوبۇل قىلدى. شۇنىڭ بىلەن شەرقىي ئۇيغۇرلارنىڭ مائارىپ ئىدېئولوگىيىسىدە يىڭى بۇرۇلۇش پەيدا بولدى.
مانى (مىلادىدىن بۇرۇنقى 274 - 215 - يىللار) ئىرانلىق بولۇپ، ئەينى زاماندا ۋائىز، شائىر ۋە ئاتاقلىق دوختۇر ئىدى. ئۇ مىلادىنىڭ 241 - يىلى يەنى 26 يېشىدىن باشلاپ، ئۆزىنىڭ دىنىي مەسلىكىنى تەرغىب قىلىشقا باشلىغان. ئۇ: " پۇتۇن ﻫاياتلىق كۇرىشى يورۇقلۇق بىلەن قاراڭغۇلۇق، ﻫەق بىلەن ناﻫەق ئوتتۇرىسىدىكى كۇرەش. نەپىسىنى تىزگىنلىيەلىگەن ئادەم يامانلىقتىن ساقىت بولالايدۇ، بولمىسا ئۆزىمۇ، ماددىي دۇنيامۇ ﻫالاك بولىدۇ " دىگەن. مانا بۇ - مانى دىنىنىڭ يادروسى.
مانى دىنىنىڭ تەرغىباتچىسى پۇرۇستادان 696 - يىلى جۇڭگوغا كىلىپ مانى دىنىنى تەشۋىق قىلدى. نەتىجىدە مانى دىنى ئوتتۇرا تۇزلەڭلىكتە يىلتىز تارتتى.
مىلادىنىڭ 755 - ۋە 762 - يىللېرى، تاڭ پادىشاﻫى شۇئەنزۇڭ (685 - 762) نىڭ تەكلىپى بىلەن ئۆڭلۇك (ئەنلۇشەن) ئىسيانىنى باستۇرۇشقا ئوتتۇرا تۇزلەڭلىككە بارغان ئۇيغۇر گېنىرالى مويۇنچۇر بوكەخان قايتىشىدا لوياڭ شەﻫىرىدىن ئېرانلىق تۆت راﻫىبنى ئېلىپ ئۇرخۇنغا كىلىدۇ. بۇ تۆت مانى راﻫىبى ئۆزىنىڭ بىلىم ئىقتىدارى ۋە دوختۇرلۇق تەجرىبىسى ئارقىلىق ئۇرخۇندىكى شامان باخشىلىرىنى مۇنازىرىدە يىڭىۋالىدۇ. نەتىجىدە مانىزمنىڭ ئۇيغۇرلار ئىچىدىكى ئابرويى بىردىنلا كۆتۇرۇلۇپ كىتىدۇ. شەرقىي ئۇيغۇرلار مانى ئېتىقادىنى ئومۇميۇزلۇك قوبۇل قىلىدۇ ۋە بۇ دىن دۆلەت دىنى دەپ ئىلان قىلىنىدۇ. مانى دىنى مەكتەپلىرىمۇ كۆپلەپ ئېچىلىدۇ. مويۇنچۇر ﻫەر ئون ئۆيلۇككە بىر راﻫىب (خەلپەت) بەلگىلەپ، ئۇيغۇرلارنى ئوقۇتىدۇ، ئوقۇتۇش مەزمۇنى پۇتۇنلەي مانى ئەقىدىلىرى بولىدۇ.
مانىزم ئەقىدىسى بويىچە شەرقىي ئۇيغۇرلار ئەنە شۇ چاغدىن باشلاپ يورۇقلۇقنى سىمۋول قىلىپ، ئاق كىيىم كىيىدىغان، تام - تۇرۇسلىرىنى ئاقارتىدىغان، چىدىرلىرىنى ئاق كىگىزدىن ياسايدىغان بولدى. ﻫەتتا پۇتۇن ئەسكەرلەرمۇ ئاق كىيىم كىيەتتى(3).
768 - يىلىدىن باشلاپ ئۇيغۇرلارنىڭ مانى راﻫىبلىرى ئوتتۇرا تۇزلەڭلىكتىن ئۇرخۇن ۋادىسىغا كۆپلەپ كىلىپ - كىتىپ تۇراتتى. ئۇلارنىڭ ئىچىدە قول ﻫۇنەرۋەنلەر، بىناكارلىق ئۇستىلىرى ئاساسىي سالماقنى ئىگىلەيتتى. ئۇلار ئۇيغۇر بىناكارلىق ماﻫىرلىرى بىلەن بىرلىكتە ئۇرخۇن شەﻫەر قۇرۇلۇشىغا قاتنىشىپ، مەشﻬۇر قاغان ئوردىسى، خاتون ئوردىسى قاتارلىق سارايلارنى بىنا قىلغان. شۇ چاغلاردا يەنە نۇرغۇن مانى ئىبادەتخانىلىرى، ئىبادەتخانا مەكتەپلىرىمۇ قۇرۇلۇپ، بۇ يەردە مانى مائارىپى يىلتىز تارتقان.
ئۇيغۇرلارنىڭ ئىپتىدائىي مائارىپى ۋە دۇنيا قارىشىدا مۇشۇ مەزگىللەردە گەرچە مانى مائارىپ ئىدىيىسى ئۇستۇنلۇكنى ئىگىلىگەن بولسىمۇ، لىكىن ئۇيغۇر جەمئىيىتى ۋە ئىدېئولوگىيىسىدە تۇتىمىزم ئەقىدىسى يەنىلا كۇچلۇك تەسىرگە ئىگە ئىدى.
تۇتىم (تۇتىم) ﻫىندىئانچە " ئۇنىڭ ئۇرۇقىدىن " دىگەن ئۇقۇمنى بىلدۇرىدىغان ئاتالغۇ بولۇپ، ئىپتىدائىي جەمئىيەتتە ﻫەرقايسى قەبىلە ۋە ئۇرۇقلارنىڭ كۇچلۇك ئىتىقاد سىماسىغا ئايلانغان. مەسىلەن: ئۇيغۇرلار بۆرىنى، خەنزۇلار ئەجدىﻬانى، رۇسلار ئىيىقنى، بابىلۇنلۇقلار ۋە ﻫىندىلار كالىنى " مۇقەددەس " دەپ چوقۇنۇپ، ئۆزلىرىگە تۇتىم قىلىۋالغان.
تۇتىم ئەقىدىسى ئىپتىدائىي ئىدېئولوگىيە بولۇش بىلەن بىللە، ئۇنىڭدا ئىپتىدائىي تەلىم - تەربىيە ئامىللىرى چوڭقۇر يىلتىز تارتقان. مەسىلەن: ئۇيغۇرلار ئىپتىدائىي جەمئىيەتتە " ئانا " نى ئەڭ مۇقەددەس دەپ قاراپ، ئۆزلىرىنىڭ فامىلىسىنى " ئاسىنا قۇلى " دەپ ئاتايتتى. بۇ " ئانا ئۇرۇقىدىنمەن " دىگەن مەنىنى بىلدۇرىدۇ. بۇ ئەقىدە خەنزۇ خەلقىدىمۇ قويۇق يىلتىز تارتقان. مەسىلەن: فامىلە (_) دىگەن سۆزمۇ " ئانا ئۇرۇقىدىن " دىگەن مەنىنى ئۇقتۇرىدۇ. بەزى مىللەتلەرنىڭ كالىنى تۇتىم قىلىشى، كالىنىڭ پايدىلىق ﻫايۋان بولغانلىقىدىن، ئۇنىڭ سۇتى، گۆشى، تېرىسى بولۇپمۇ ئۇنىڭ كۇچى ﻫاياتلىقنىڭ مەنبەسى بولغانلىقىدىن بولغان. شۇڭا ئۇ، مۇقەددەس ﻫايۋان دەپ قارىلىپ، ئەتىۋارلىنىپ، ئاسرىلىپ بېقىلاتتى ۋە كوپەيتىلەتتى. بۆرە باشقا بىر سەۋەب بىلەن تۇتىم بولۇپ قالغانىدى. مەسىلەن: قەدىمكى زاماندا توققۇز ئوغۇز قەبىلىلىرىنىڭ بىرلەشمە كۇچى ئالتاي تاغلىرى ئارىسىدا ئادىشىپ ئۆلۇم گىردابىغا بېرىپ قالغاندا، بىر كۆك بۆرىنىڭ يول باشلىشى بىلەن قامالدىن قۇتۇلۇپ نىجاتلىق تاپقانلىقىدەك تارىخىي رىۋايەت ئۇلارنىڭ بۆرىنى تۇتىم قىلىۋېلىشىغا سەۋەب بولغان.
دىمەك، ئۇيغۇرلارنىڭ ئىپتىدائىي مائارىپ ئىدىيىسىگە - ياخشىلىق ۋە نىجاتلىقنىڭ تۇتىمى بولغان بۆرە رىۋايىتى، جىن - ئالۋاستىلارغا قارشى كۇرەش قورالى قىلىنغان شامان ئېتىقادىنىڭ سىماسى - ئوت ﻫەمدە قاراڭغۇلۇق ۋە زۇلمەتكە قارشى كۇرەش قورالى قىلىنغان مانىزم سىماسى - يورۇقلۇق قاتارلىق ئېتىقادلار چوڭقۇر سىڭگەن.
ئىپتىدائىي مائارىپ باسقۇچىدا ئۇيغۇرلارنىڭ زامان، ماكان، بوشلۇق ۋە تەبىئەت توغرىسىدىكى بىلىمى خىلى دەرىجىدە كىڭەيگەنىدى. ئۇيغۇرلار " سارت " سانى بىلەن ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ يىپەك يولى سودىسىنى ئىلكىگە ئېلىپ، چارۋا، دورا - دەرمەك ۋە ﻫەتتا قاشتېشى سودىسى يۇرگۇزەتتى. ئۇلارنىڭ سودا كارۋانلىرى چاڭئەن ۋە سوغدى شەﻫەرلىرىدە سودا ۋەكالەتخانىسى ئاچقان. ئۇلارنىڭ نەزەر دائىرىسى كىڭىيىپ، شەرقتە بوخەي دېڭىزىدىن غەربتە ئوتتۇرا دېڭىزغىچە بولغان كەڭ تېررىتورىيىدىكى تاغ - دەريالارنىڭ ئەمەلىي ئەﻫۋالىنى تولۇق بىلەتتى. ئۇيغۇرلار باشقا خەلقلەرنىڭ ئارتۇقچىلىقىنى تىز قوبۇل قىلاتتى. بۇددىزىمنىڭ " قەندىﻬار سەنئىتى " شەرق بىلەن غەربنىڭ مەدەنىيەت ئەنئەنىسىنى يۇغۇرۇپ قوشقىنىغا ئوخشاش، ئۇرخۇندىكى بىناكارلىق سەنئىتىدىمۇ تۇرلۇك خەلقلەرنىڭ (خەنزۇ، سوغدى، ئۇيغۇر) بىلىم - ﻫۇنەر - ماﻫارىتى ئەكس ئەتكەن.
ئۇرخۇن مائارىپى تۇرتكىسىدە ئۇيغۇرلارنىڭ تارىخى بىلىمىمۇ يۇقىرى كۆتۇرۇلگەن. تارىخىي بىلىمنىڭ ئالدىنقى شەرتلىرىدىن بىرى كالىندار" نى بىرىنچى بولۇپ تۇزگەن ۋە باشقا تۇركىي خەلقلەرگە كىڭەيتكەن. مەشﻬۇر ئۇيغۇرشۇناس فون. گابائىن: "ئۇيغۇرلار كالىندار سىستىمېسى توغرىسىدا كۆپ ئىزدەنگەن ۋە ئۇنى ئىختىرا قىلغان" دەپ ئىسپاتلايدۇ.
كالىندار توغرىسىدىكى بىر تارىخىي ﻫىكايە ئۇيغۇر مائارىپى ۋە ئەدەبىياتىدا ئەۋلادتىن ئەۋلادقا رىۋايەت بولۇپ كەلمەكتە.
"... خاقانلارنىڭ بىرى ئۆزىدىن بۇرۇن سادىر بولغان بىر جەڭنىڭ ئۆتمۇشىنى ئەسلىمەك بولۇپ، كالىندار ۋاقتىنى توغرا چىقىرالماي نۇرغۇن قىتىم ئادىشىپ قاپتۇ. كىيىن خەلق ئىچىدىن مەرىپەتلىك كىشىلەرنى توپلاپ مەسلىﻬەت سوراپتۇ. ئارىدىن بىر دانىشمەن پىكىر بىرىپ: (بۇ ئىشتا بۇنىڭدىن كىيىن ئەۋلادلىرىمىزنىڭمۇ خاتالىشىپ يۇرمەسلىكى ئۇچۇن 12 ئاي ۋە 12 بۇرجقا ئاساسلىنىپ تۇرۇپ ﻫەر بىر يىلغا ئىسىم بەلگىلەيلى، تارىخ شۇ ئىسىملار رېتى بويىچە ﻫىسابلانسۇن. بىزدىن بۇ ﻫىسابلاش ئۇسۇلى مەڭگۇ يادىكار بولۇپ قالسۇن) دەپتۇ، خاقان ماقۇل بوپتۇ - دە، بىر كۇنى ئوۋغا چىقىپ، دالىدىكى نۇرغۇن ﻫايۋانلارنى ئالدىغا سىلىپ دەريا لىۋىگە ﻫەيدەپتۇ. ئۇلاردىن 12 ﻫايۋان دەريادىن ئۇزۇپ ئوتۇپتۇ. ﻫەممىنىڭ ئالدىدا ئۆتۇپ كەتكىنى چاشقان بوپتۇ، (يىلنىڭ بىشىغا چاشقان چىقتى) دىگەن تەمسىلدىكىدەك، دەسلەپكى يىل چاشقاننىڭ نامىدا ئاتىلىپتۇ. چاشقاندىن كىيىن ئۇي (كالا)، يولۋاس، توشقان، لەﻫەڭ، يىلان، ئات، قوي، مايمۇن، توخۇ، ئىت ۋە توڭگۇز رېتىمى بويىچە يىللارنىڭ كالىندار ئىسملىكى تۇزۇلۇپتۇ...".
ئۇيغۇرلارنىڭ ئىپتىدائىي مائارىپ - تەربىيىسىدە بولۇپمۇ فولكلور ۋاسىتىلىرى (قوشاق، تەمسىل، رىۋايەت) خەلى مۇﻫىم دېداكتىك رولىنى ئوينىغان. ئۇنىڭدا ئەمگەك سۆيۇش، قەﻫرىمانلىق، ياخشىلىققا دالالەت، يامانلىققا نەپرەت بىلدۇرۇش ماﻫىيەتلىرى ئوبرازلىق بايان قىلىنىدۇ. "بوكەخان ﻫەققىدىكى رىۋايەت" ﻫەم "" ناخشا پىرى - چەڭگى " قاتارلىق رىۋايەتلەر ئۇيغۇرلار ئىچىدە قەدىمدىن تارتىپ دېداكتىك (تەلىم - تەربىيە، پەندى - نەسىﻬەت) دەرسلىكى بولۇپ كەلدى. ئۇنىڭ ئالدىنقىسى بوكەخان توغرىسىدىكى تارىخىي رېئاللىقنى رىۋايەت شەكلىدە چۇشەندۇرىدۇ؛ كىيىنكىسى بولسا ئېستىتىكېنىڭ كۇچىنى نامايەت قىلىپ بېرىدۇ...
ئىزاﻫاتلار:
(1) زىمارك - رىم ئىمپەرىيىسىنىڭ ئەلچىسى، مىلادىنىڭ 561 - يىلى يۇلتۇزغا ئەلچىلىككە كەلگەن.
(2) ئىستەمى - (530 - 581 - يىللار) غەربىي تۇركلەر سەركەردىسى.
(3) شائىر دۇفۇ: " چاڭئەن، لوياڭ شەﻫەر - دالالىرىنى ئاق كيىملىك چېرىكلەر قاپلاپ كەتكەن " دەپ يازغانىدى
3-باب
ئۇيغۇرلاردا يېزىق ۋە ئىدىقۇت مائارىپى،
يېزىق - مەدەنىيىتىنىڭ بىردىنبىر سىمۋولى، مائارىپىنىڭ ئاساسىي قورالى.
ئۇيغۇرلار ئوتتۇرا ئاسىيادا يېزىق تارىخى خىلى ئۇزۇن مەدەنىيەتلىك مىللەتلەرنىڭ بىرى. ئۇيغۇر يېزىقى يۇنانلىق ئاكا - ئۇكا كەلىر ۋە مەتۇدىلار (1) ئىجاد قىلغان سلايۋان يېزىقىدىن كوپ ئەسىرلەر بۇرۇن مەيدانغا كەلگەن.
مىلادىنىڭ 5 - ئەسىرىگىچە ئۇيغۇرلارنىڭ ئاساسىي يېزىقى يەنسەي (رونىك) ئەلىپبەسى ئىدى،
(1 - جەدۋەلگە قاراڭ)،
ئۇنىڭدىن كىيىن بولسا ئۇرخۇن ئۇيغۇر ئەلىپبەسى ئىشلىتىلگەن
(2 - جەدۋەلگە قاراڭ).
قەدىمقى ئۇيغۇر يېزىقىدا نۇرغۇن قوشاق، مۇزىكا تېكىستلىرى، پېداگوگىكىلىق رىسالىلەر، مەڭگۇ تاشلار ۋە ئىلمىي ئەسەرلەر يېزىلغان. بۇ يادىكارلىقلارنىڭ بىر قىسمى زامانىمىزغىچە يىتىپ كىلىپ، ئۇيغۇر تارىخى، مەدەنىيىتى ۋە مائارىپىنىڭ يىراق ئۆتمۇشىنى يورۇتۇپ بەرمەكتە. قەدىمقى ئۇيغۇر يېزىقى قوشنا مىللەتلەردىن موڭغۇللار، مانجۇلار، قىتان (كىدان) لار ۋە نايمانلارنىڭمۇ يېزىق ئىجادىيىتىگە ئاساس سالغانىدى.
قەدىمقى ئۇيغۇرلارنىڭ مەدەنىي - مائارىپ ﻫاياتىدا مۇزىكا، ناخشا ۋە تۇرلۇك ئېستىتىك ئىقتىدار ئاساسىي تەلىم - تەربىيە ۋاسىتىلىرىدىن بىرى ئىدى. بۇنىڭدىن 1500 يىل بۇرۇن ئۆتكەن مەشﻬۇر ئۇيغۇر شائىرى ۋە كۇيچىسى قوغۇسۇر ئالتۇن (507 - 687 - يىللار) ئىجاد قىلغان داڭلىق "تۇرا ناخشىسى" پۇتۇن ئۇيغۇرلار ئىچىدە، جۇملىدىن مەملىكىتىمىز دائىرىسىدە كەڭ تەسىر قوزغىغان ۋە ئەسىرلەردىن بىرى ۋەتەنپەرۋەرلىك تەربىيە سىمۋولى بولۇپ كەلگەن. بۇ مۇزىكا تېكىستى ﻫازىر خەنزۇ مەكتەپلىرىنىڭ دەرسلىكىگە كىرگۇزۇلۇپ سۆيۇپ ئوقۇلماقتا. ﻫەتتا ياپونىيىدىمۇ بۇ تېكست قىزغىن تەتقىق قىلىنماقتا.
ئەپسۇسكى، بۇ مۇزىكا دەرسلىكىنىڭ قەدىمقى ئۇيغۇر يېزىقىدىكى تېكىستى بىزگىچە يىتىپ كىلەلمىگەن. پەقەت مەملىكىتىمىزنىڭ ئاتاقلىق مۇزىكا دەرسلىك توپلاملىرىدىن بىرى بو چۇغاي تېغى باغرىدىن،
ئاقار تۇرا سۇلىرى.
كەڭ دالىنى پۇركەپتۇ،
ئاسمان شەكلى چىدىرى.
چەكسىز ئاسمان، دالا ﻫەم،
كۆپكۇك دىڭىز بىپايان.
ئېگىز ئوتلار يەلپۇنسە،
پەستە مىغ - مىغ كورۇنەر-
سان - ساناقسىز قوي - قۇلان.
"ئوردا مۇزىكا تېكىستلىرى توپلىمى" ئىچىدە خەنزۇچە تەرجىمىسىلا ساقلىنىپ كەلگەن. ئۇنىڭ مەزمۇنى مۇنداق:
ئەگەر بىز قىتىرقىنىپ تەﻫلىل قىلىدىغان بولساق، بۇ مۇزىكا ۋە ناخشا تېكىستىنىڭ ئوبراز تەسۋىرى، ئوخشىتىشلىرى چوڭقۇر تەلىم - تەربىيىۋى ئەﻫمىيەتكە ئىگە. بۇنىڭدا ئۇيغۇرلار (شەرقىي تۇرالار) نىڭ دۇنيا قارىشى، تۇرمۇش ئادىتى، تارىخىي، جۇغراپىيە مەنزىرىسى ئىنتايىن ئىخچام ۋە تەسىرلىك قىلىپ تەسۋىرلەنگەن. شۇڭا ئۇ يالغۇز مۇزىكا دەرسلىكىلا بولۇپ قالماي، بەلكى قىسقارتىلغان تارىخ ۋە تەبىئەت دەرسلىكى بولۇش قىممىتىگىمۇ ئىگە.
"تۇرا ناخشىسى" ۋە "ئېرق پۇتۇك" بىلەن بىللە ئەڭ قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقىدا يېزىلغان تۇنجى دىداكتىك ئەسەر "چاستانى ئىلىك بەگ" داستانى ﻫىسابلىنىدۇ. بۇ ئەسەر كوك تۇرك خاندانلىقى (552 - 744) دەۋرىنىڭ ﻫارپىسىدا يېزىلغان. ئۇنىڭدا يورۇقلۇق بىلەن زۇلمەت ئوتتۇرىسىدىكى كەسكىن كۇرەشلەر بايان قىلىنىدۇ. شۇڭا ئۇنىڭدا خىلى كۆپ تەربىيىۋى ئەﻫمىيەتكە ئىگە مەزمۇنلار بار.
قەدىمقى ئۇيغۇر يېزىقىدا يېزىلغان يازما يادىكارلىقلىرى ئۇيغۇر خەلقىنى ﻫەقىقىي تارىخىي دەرسلىك بىلەن تەمىنلىدى. ئۇلاردىن مەشﻬۇرلىرى: "كۆل تىكىن مەڭگۇ تېشى" (732 - يىلى تەكلەنگەن)، "بىلگە قاغان مەڭگۇ تېشى" (735 - يىلى)، "تۇنيۇقۇق مەڭگۇ تېشى" (716 - يىللىرى) ۋە "قۇتلۇق بىلگەقاغان مەڭگۇ تېشى" (759 - يىلى) دۇر
A small part of the Qara Balghasun Monument,
قارا بالغاسۇندىكى ئابىدىنىڭ پارچىسى،
possibly from the reign of Ay Teñride Ülüg Bolmïsh Küchlüg Bilge Qaghan
ئاي تەڭرىدە ئۇلۇغ بولمىش كۈچلۈك بىلگە قاغاننىڭ ﻫۆكۈمرانلىق دەۋرىدىن قالغان بولۇشى مۈمكىن ،
يۇقىرىدىكى مەڭگۇ تاشلار تەزكىرىلىرى ئەينى زاماندىكى ئۇيغۇر خەلقىنىڭ تارىخىي ﻫاياتىنى، تۇرمۇش ئەﻫۋالىنى تەسىرلىك ۋە ئەينەن تەسۋىرلەپ بەرگەن. ئۇ ﻫەم تارىخىي دەرسلىك قىممىتىگە ﻫەم بەدىئىي ئەدەبىيات قىممىتىگە ئىگە. بۇ مەڭگۇ تاشلار تەزكىرىسىنى يازغان ئاپتورلار شۇ دەۋرنىڭ ئاتاقلىق ئوقۇتقۇچىلىرى، ئەدىبلىرى ۋە ماﻫىر خەتتاتلىرى ئىدى.
لىكىن، ئۇيغۇرلاردا يېزىق تارىخى باشلانغاندىن كىيىن، مەكتەپ مائارىپ ئىشلىرىغا تۇنجى ئاساس سېلىنغان ماكان تۇرپان ئىدىقۇت ﻫىسابلىنىدۇ. ئىدىقۇت ئەينى زاماندا شەرق بىلەن غەرب مەدەنىيىتى بىر - بىرى بىلەن سىڭىشىپ يۇغۇرۇلغان مەركىزىي تۇگۇن ئىدى. ئۇ يەردە تۇرلۇك دىنلار ئەركىن پائالىيەت ئېلىپ باراتتى، ئىبادەتخانىلار قۇراتتى، مەكتەپلەر ئاچاتتى، كىتابلار باساتتى. ئۇيغۇرلارنىڭ قەدىمقى تارىخىدا بۇددا كىتابلىرى ئەڭ كوپ يېزىلىپ ساقلانغان جايمۇ ئەنە شۇ ئىدىقۇت ئىدى. بۇ يەردە تېپىلغان يازما يادىكارلىقلار بىر نەچچە تۇمەندىن ئارتۇق.
كىشىلەر ئىدىقۇتنى ئەينى زاماندا ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ " يەر ئاستى كۇتۇپخانىسى " دەپ بىكار ئىيتمىغان. تۆۋەندىكى پاكىتلار بۇ باﻫانى ئىسپاتلايدۇ:
بۇ يەردە نىستۇرى (2) دىنىي ئەقىدىسى مەزمۇن قىلىنغان: " ئىۋانگلۇم " (بەخت ساداسى)، "سانت گئوركىنىڭ شەﻫىت بولۇش خاتىرىسى"؛ مانى دىنىغا ئالاقىدار ئەسەرلەردىن: "ئىككى يىلتىز نوم "، " مانى مۇرتلىرىنىڭ توۋەنامىسى "، "ئېرق پۇتۇك"؛ زارا ئوستىر (3) (ئاتەشپەرەسلىك) ئەقىدىسىگە ئائىت ئەسەرلەردىن: "ئەۋلىيا قەسىدىلىرى"؛ بۇددا دىنىغا ئائىت ئەسەرلەردىن: "ئالتۇن يارۇق"، "سەككىز يۇكمەك"، "ئائىترى سىمىت" ناملىق يىگىرمە يەتتە پەردىلىك دراما (4)، تارىخىي داستان - "ماﻫاراباتا"؛ 294 توم 25 كىتابنى ئوز ئىچىگە ئالغان "سەلتەنەتكە ياردەم بەرگۇچى ئۆرنەك - تەدبىرلەر"؛ بەش توملۇق چوڭ چۆچەكلەر توپلىمى - "پەنچى تانتىرا"؛ ئەدەبىي ئەسەرلەردىن: "ئەتەبەتۇل ﻫەقايىق"، "ئىزوپ مەسەللىرى"، "ئوغۇزنامە" ﻫەمدە بەش توملۇق رىۋايەتلەر توپلىمى؛ "چاستانى ئىلىك بەگ"، "قەدىمقى تۇرپان قوشاقلىرى"، "مېدىتسىنا بىلىملىرى"، "ئىككى تىللىق لۇغەت" ۋە ئىدىقۇت خانلىرىنىڭ مەڭگۇ تاش خاتىرىلىرى، ئىقتىسادىي ﻫۆججەتلەر؛ ئەرەب يېزىقىدىكى ئەسەرلەردىن: "تۆمۇر تەزكىرىسى"، "تەزكىرى ئەۋلىيالار"، "مەراجنامە"، "كۆڭۇلنامە"، "بەختنامە"، "شائىر خارازىمى تاللانمىلىرى" ۋە "مەۋلانە لۇتفى شېئىرلىرىدىن تاللانما"؛ بۇنىڭدىن باشقا دىداكتىك تەلىم - تەربىيە مەزمۇنىدىكى ئەدەبىي، شېئىرىي ئەسەرلەردىن " " ئاخاۋاركا "، " قاليامقارا - پاپامقارا "؛ شېئىرىي ئەسەرلەردىن: " ئاخاۋاركا "، " قاليامقارا - پاپامقارا "؛ دىداكتىك نەسرىي ئەسەرلەردىن: " چوڭ مايمۇن پاتمارال "، " بەختىيار شاﻫزاد "، " رەسسام بىلەن ياغاچچى ﻫىكايىلىرى " قاتارلىق ئىنتايىن كوپ ئەسەرلەر يېزىلغان ۋە تەرجىمە قىلىنغان.
يۇقىرىدا تىزىپ ئۆتكەنلىرىمىز ئىدىقۇتتىن تېپىلغان مەدەنىي يادىكارلىقلارنىڭ پەقەت بىر تۇركۇمىدىنلا ئىبارەت. مۇتلەق كوپ قىسمى 19 - ئەسىرنىڭ ئاخىرلىرىدىن باشلاپ چەت ئەل ئارخېئولوگلىرىنىڭ قولىغا چۇشۇپ كەتكەن.
يالغۇز گېرمانىيىنىڭ تۆت قېتىملىق ئارخېئولوگ ئەترىتىلا بۇ يەردىن ئېلىپ كەتكەن يازما ﻫوججەتلەر بىرنەچچە تۇمەندىن ئېشىپ كىتىدۇ! باشقا ئەللەرنىڭ ئېلىپ كەتكەنلىرى بۇنىڭ سىرتىدا.
ئىدىقۇتتا قانداق قىلىپ بۇنچىۋالا تارىخىي يادىكارلىقلار مەيدانغا كەلگەن ۋە ساقلىنىپ قالالىغان؟
بىرىنچىدىن، ئىدىقۇتتا مائارىپ ۋە ئىدېئولوگىيە ئەركىنلىكى يولغا قويۇلغان، قايسى ئېتىقادقا مەنسۇپ بولۇشىدىن قەتئىينەزەر، ئۇ بىلىم ئىگىسى بولسىلا، بولۇپمۇ ئەۋلادلارنى تەربىيىلىگۇچى بولسىلا ﻫۆرمەتكە سازاۋەر ئىدى. خەلققە مەنپەئەت يەتكۇزگۇچى بۇنداق كىشىلەر "ئىلتەبىر " (ئىلتەبەر) دەپ ئاتىلاتتى.
ئىككىنچىدىن، ئىدىقۇتتا كىتاب يېزىش ۋە كۆچۇرۇش ئەڭ ساۋابلىق كەسىپ دەپ قارىلاتتى. بۇنداق ئېتىقاد "بۇيان " (بۇيان) دىيىلەتتى. مەسىلەن: پۇتۇلگەن كىتابلارنىڭ خاتىمىسىدە مۇنداق سۆزلەر ئالاﻫىدە يېزىلاتتى: " بۇ كىتابنىڭ ساۋابى ئالدى بىلەن خان سارىيىغا، ئاندىن قالسا مەرﻫۇم ئەجدادلارغا ۋە يارۇ - بۇرادەرلەرگە بولغايلەر...".
ئۇچىنچىدىن، ئىدىقۇتتا بىلگە كېڭىشى (مائارىپپەرۋەر دانىشمەنلەر كېڭىشى) تەسىس قىلىنغان. ئۇلار دەرىجە، ئۇنۋانلارنى بەلگىلەيتتى ﻫەم ئەل ئىچىدىكى ئاقارتىش ئىشلىرىغا يىتەكچىلىك قىلاتتى. بىلگە كېڭىشى نۇرغۇن تىللىق ئىزاﻫلىق لۇغەتلەر (سانسكرىت - ئۇيغۇرچە، خەنزۇچە - ئۇيغۇرچە، تۇخار - ئۇيغۇرچە، سوغدى - ئۇيغۇرچە) نى قوللانما سۇپىتىدە تۇزۇپ چىققان.
ئىدىقۇت ئۇيغۇرلىرى يەنە سۇپەتلىك قەغەز كەشىپ قىلغان. خەت پۇتۇلىشتىن بۇرۇن قەغەز ئۇستىگە ئاق شىلىم سۇرتۇلەتتى. بۇ قەغەز " پاتلاپ يېزىش ئۇسۇلى " دەيىلەتتى. قاراغۇجىدا يەنە خىلى چوڭ قەغەز زاۋۇتىمۇ قۇرۇلغان.
ئىدىقۇتلۇقلار ئۆز ئالدىغا ياغاچ مەتبەئە كەشىپ قىلغان. ﻫەرپلەر دانە - دانە كۋادرات ياغاچلارغا ئۇيۇلۇپ، ئاندىن قېلىپقا بىكىتىلىپ ئۇستىدىن رەڭ سۇرتۇلۇپ خىلمۇ خىل رەڭلىك كىتابلار بېسىلاتتى. مۇشۇنداق مەتبەئە ﻫەرپلىرىدىن چەت ئەل ئارخېئولوگلىرىنىڭ ئېلىپ كەتكەنلىرى 100 مىڭدىن ئارتۇق (4).
ئەينى زاماندىكى ئىدىقۇت مائارىپى توغرىلىق ئاتاقلىق سەيياﻫ ۋاڭ يەندى (939 - 1006 - يىللار) ئۆزىنىڭ " ئاستانە خاتىرىلىرى " ناملىق ئەسىرىدە مۇنداق يازغان: " ئىدىقۇتتا كەسپىي مۇئەللىملەر بار ئىكەن، ئۇيغۇرلار شېئىر ۋە قوشاققا خۇشتار ئىكەن. ئۇلار ئۆز يېزىقىنى كۇندىلىك ئېﻬتىياج ئۇچۇنلا ئەمەس، بەلكى تۇرلۇك ئەدەبىي ئەسەرلەرنى، كىتابلارنى يېزىشقىمۇ ئىشلىتىدىكەن، ئۇ يەردە ﻫەر خىل تىللاردا يېزىلغان نۇرغۇن كىتابلارنى كۆردۇم...".
ئىدىقۇت ئۇيغۇرلىرى ئانا تىلىنىڭ ساپلىقىنى قوغداپ قالغانىدى. ئۇلار مەنسەپ ناملىرىنى ئاتاشتا ئۇرخۇن ئۇيغۇرلىرىنىڭ ئەنئەنىسىگە ۋارىسلىق قىلدى. مەسىلەن: ئۇلار " قاغان " سوزىنى ئۇزاققىچە قوللاندى. بۇ سوز ﻫوكۇمران، ئىمپېراتور، خان مەنىلىرىدە بولۇپ، ﻫون، تۇرك ۋە سىيانپىلارمۇ بۇ سوزنى ئورتاق ئىشلەتكەن، ﻫازىرقى زاماندا بۇ ئاتالغۇ - ئىسىملارنىڭ ئاخىرىغا ئۇلىنىدىغان ﻫۆرمەت قوشۇمچىسى سۇپىتىدە ئىشلىتىلمەكتە. مەسىلەن، قازاقلاردا ئومەرقان، تىلەۋقان، ئۇيغۇرلاردا ئابدۇكەرىمخان، قادىرخان دېگەنلەردەك. " ئىدىقۇت " سوزى - بەختكە يىتەكلىگۇچى دىگەن بولىدۇ. " قۇت " سوزى ﻫازىرمۇ ئىشلىتىلىدۇ. مەسىلەن: "قۇتلۇق بولسۇن "، "ساڭا بۇ مال قۇت ئەتسۇن، قۇتاپ قالسۇن " دىگەندەك.
قوچۇ ئۇيغۇر خانلىقى (مىلادىنىڭ 9 - 13 - ئەسىرلەر) دەۋرىدە ئىدىقۇت مائارىپى نۇرغۇن تىلشۇناسلارنى، كۆپ تىللاردىن خەۋەردار تەرجىمانلارنى، ئابرويلۇق ئوقۇتقۇچىلارنى، مەرىپەتلىك ئەدىب - شائىرلارنى، دراماتورگلارنى، بوغالتىر - ﻫىساباتچىلارنى، تېۋىپ - دوختۇرلارنى يىتىشتۇرگەنىدى. بۇلارنىڭ ئىچىدە: سىڭقۇ سەلى (بۇ ﻫەقتە كەيىنكى بابىمىزدا مەخسۇس توختىلىمىز)، ئاتاقلىق ئەدىب ۋە تەرجىمان پىرتانراكشت، مائارىپچى، يازغۇچى، داستانچى ئاپىرىنچۇرىتكىن، "ﻫېكمەتلەر پەزىلىتى " نىڭ ئاپتورى، دىداكتىك شائىر كى كى، شائىر چىنۇيا توتۇڭ، شائىر قالىم كەيشى، شائىر ئاتساڭ، كولتارقان، ئاسىﻬ توتۇڭ، قارۇنداز قاتارلىقلار بار.
شۇنى مۇئەييەنلەشتۇرۇشكە بولىدۇكى: قوچۇ (ئىدىقۇت) خانلىقى دەۋرىدە پۇتكۇل مائارىپ ئىدېئولوگىيىسى ئۇستىدە ﻫەرخىل دىنىي ئەقىدىلەر ﻫوكۇمران ئورۇندا تۇراتتى. بىراق، ئۇ ئومۇمىي خەلق ئەدەبىياتى ۋە مائارىپ ئۇچۇن ئىيتقاندا قىسمەن رامكىدىنلا ئىبارەت. ئۇنىڭ تەكتىدە خەلقنىڭ ئارزۇ - تىلەكلىرى، ئىجتىمائىي تۇرمۇش رېئاللىقى، تارىخى ۋە مەدەنىي - مائارىپى يەنىلا كۇچلۇك ئەكس ئىتىپ تۇراتتى. بۇنىڭغا مەشﻬۇر " ئوغۇزنامە " قىسسىسى تەخىمۇ تولۇق ئىسپات بولالايدۇ. " ئوغۇزنامە " ئۇيغۇر خەلقىنىڭ قەدىمقى ﻫايات تارىخى، دۇنيا قارىشى، ئىجتىمائىي ئۆرپ - ئادەتلىرى، پەزىلەتلىرى ۋە جەڭگىۋارلىق خىسلەتلىرىنى تونۇشتۇرىدىغان قىسقا ۋە ئۇنۋېرسال دەرسلىك قوللانمىدۇر.
ئىزاﻫاتلار:
(1) ئاكا - ئۇكا كەلىر (528 -- 968 كەلىر) ۋە مەتۇدى (728 -- 588 مەتۇدى) مىلادىنىڭ 855 - يىل 5 - ئاينىڭ 25 - كۇنى بۇلغارىيىدە تۇنجى رۇس - سلاۋيان يېزىقىنى كەشىپ قىلىپ بەرگەن. سلاۋيانلار بۇ كۇننى ﻫەر يىلى خاتىرىلەپ تۇرىدۇ.
(2) نىستۇرى (401 - 451 - يىللار) - خرىستىئان دىنىنىڭ بىر مەزﻫىبى بولغان نىستۇرى ئەقىدىسىنى تەسىس قىلغۇچى. راﻫىب ئارابان 635 - يىلى ئىدىقۇتقا كىلىپ بۇ دىننى تەرغىب قىلغان.
(3) زارا ئوستىر - (مىلادىدىن 8 ئەسىر بۇرۇن ئوتكەن) ئۇستا دوختۇر ۋە شائىر، زەردەشىت دىنىنىڭ ئەۋلىياسى.
(4) پىرتانراكشىت تەرىپىدىن تەرجىمە قىلىنغان بۇ دراما 9 -، 10 - ئەسىرلەردە باشبالىق قاتارلىق قوچۇ شەﻫەرلىرىدە سەﻫنىدە ئوينالغان. بۇنىڭدىن ئىلگىرى قەدىمقى كۇسەن (كۇچا) نىڭ "ئەجدىﻬا ئويۇنى"، "سۇمۇچ ئويۇنى" قاتارلىق ئوچۇق سەﻫنە ئويۇنلىرىمۇ دراما ۋە كومېدىيە شەكلىنى ئالغان ئويۇنلار ئىدى.
(5) 20 - ئەسىرنىڭ باشلىرىدا روسىيىلىك ئولدىنبۇرگ تۇرپانغا كىلىپ، ياغاچ مەتبەئەگە (كەلاگەروفى) ﻫەرپلىرىدىن 100 مىڭدىن ئارتۇقراقىنى ئېلىپ كىتىپ، موسكۋا مۇزىيىغا تاپشۇرۇپ بەرگەن. ئىدىقۇت ئۇيغۇرلىرىنىڭ مەتبەئە تىخنىكىسى تاكى گېرمانىيە ئالىمى ئىنوگىن كودىنبورگ كەشىپ قىلغان مىتال ﻫەرپلىك ئىلغار مەتبەئە تىخنىكىسى ئىشلىتىگۇچىلىك (15 - ئەسىرگىچە) دۇنيادا ئالدىنقى ئورۇندا تۇراتتى. بۇنىڭدىن ئىدىقۇت مائارىپى، نەشىرىياتچىلىقىنىڭ خىلى زور كۆلەمدە راۋاجلانغانلىقىنى كۆرۇۋالالايمىز.
4- باب
مەخمۇت قەشقەرى تىلشۇناسلىقنىڭ تۇنجى ئۇستازى، جاﻫان تۇركۇلوگىيە پېنىگە ئاساس سالغۇچى بۇيۇك ئۇستازدۇر. " تۇركىي تىللار دىۋانى " دىن ئىبارەت بۇ كاتتا قامۇس ئىنتايىن كەڭ ساﻫەنى ئۆز ئىچىگە ئالغان. ئۇنىڭدا ئاسترونومىيە، جۇغراپىيە، ئادەم فىزىئولوگىيىسى، تۇرمۇش، يىمەك - ئىچمەك، كىيىم - كىچەك، قورال - سايمان، ﻫايۋانات، تاش - مەدەن، تاغ - دەريا، قاتناش ساۋاتلىرى، ماقال - تەمسىللەر، تارىخىي رىۋايەتلەر، كىشىلەرنىڭ ئورپ - ئادەتلىرى قاتارلىقلارغىچە كەڭ مەلۇمات بىرىلگەن. بىز يەنە " دىۋان " غا كىرگۇزۇلگەن ئەقلىيە سوزلەر، شېئىر - قوشاق، تەمسىللەر ئارقىلىق بۇ بۇيۇك ئالىمنىڭ مەرىپەت ئىدىيىسىنى، دىداكتىك كۆز قارىشىنىمۇ ئوچۇق كۆرۇۋالالايمىز. بۇ ﻫەقتە بىز " دىۋان " دىن بىرنەچچە نەمۇنە كورسەتسەك كۇپايە:
_ قۇت بەلگىسى بىلىك.
(بەخت - سائادەت بەلگىسى بىلىمدۇر).
_ ئەرمۇگە بولۇت يۇك بولۇر.
(ﻫورۇنغا بولۇتمۇ يۇك بولۇر).
مەرىپەتلىك قوشاقلار ۋە پەندى - نەسىﻬەتلەر:
_ ئوغلۇم ساڭا نەسىﻬەت:
پەزىلەتنى مىراس قىل؛
بىلىملىككە يېقىنلاش،
دائىم ئۇنى ئۇستاز قىل.
_ مەندىن نەسىﻬەت ئوغلۇم پەزىلەت يارات،
ئەلدە ئۇلۇغ ئالىم بولۇپ ئىلمىڭنى تارات.
_ كۆپلىگەن پەزىلەت ئىگىلىرى ۋە بىلىمى تاغدەك دانالار ئالەمدىن كەتتى. ئۇلارنىڭ بىباﻫا سۆز - ﻫىكمەتلىرى ﻫىلىمۇ دىلىمنى يورۇتۇپ تۇرىدۇ.
_ بىلىملىك كىشىلەرنى ﻫۆرمەتلە، سۆزىگە ئاشىق بول، ئۇلارنىڭ پەزىلىتىنى ئۈگەن، ئەمەلىيىتىڭدىمۇ شۇنداق بول.
_ ئىلىم - ﻫىكمەت ئىزدە؛ لىكىن مەغرۇرلانما، نادانلار ماختىنار، سىناقلاردا مات بولار.
_ مەرىپەت سۆيگۇچى ﻫەرگىز مال - دۇنياغا خىرىسلىق قىلمايدۇ.
" تۇركىي تىللار دىۋانى " دا پەزىلەتلىك بولۇش، ئەمگەك سۆيۇش، ۋاپالىق بولۇش، جاسارەتلىك بولۇش توغرىسىدىكى تەلىم - تەربىيە ئىدىيىلىرىمۇ قەدىمقى ماقال - تەمسىللەر، قەدىمقى قوشاقلار ئارقىلىق نۇرغۇن سىڭدۇرۇلگەن.
مەسىلەن:
_ ئەمگەك ئەكىندە قالماس (ئەمگەك بوشقا كەتمەيدۇ).
_ ئارپىسىز ئات قىر ئاشالماس، ياردەمچىسىز پالۋان سەپ يارالماس.
_ كىڭەشلىك ئىش ئوڭشىلار، كىڭەشسىز ئىش بۇزۇلار.
_ تۇگىمەندە تۇغۇلغان چاشقان ﻫاۋانىڭ گۇلدۇرىدىن قورقماس.
_ ياقىسىدىكىنى يالايمەن دەپ، قولىدىكى تاۋىقىدىن ئايرىلىپتۇ.
_ كۆسەي ئۇزۇن بولسا قول كويمەس.
_ ئۇي بولىدىغان كالا موزاي چىغىدا بىلىنىدۇ.
_ ﻫاجەتمەن مىﻬمان ئالدىڭغا كەلسە، سەن ئۇنى كۇتكۇزمە، تەييار ئېشىڭنى ئالدىغا كەلتۇر.
_ مىﻬماننى ئىززەتلە، داڭقىڭنى ئەلگە يايسۇن.
_ بىخىل - پەسكەش، يارىماس ئادەم - مال - دۇنيانىڭ ساقچىسى، ئۇ يىمەي - ئىچمەي يىغىدۇ، ئاخىر ئوزگىگە قالىدۇ.
3. ئۇيغۇر كلاسسىك مائارىپىنىڭ ئۇلۇغ ئۇستازى يۇسۇپ ﻫاس ﻫاجىپ ۋە
ئۇنىڭ مائارىپ ئىدىيىسى
ئۇيغۇر مائارىپ تارىخىدا ئۇلۇغ مۇتەپەككۇر يۇسۇپ ﻫاس ﻫاجىپ ۋە ئۇنىڭ مەشﻬۇر ئەسىرى - " قۇتادغۇبىلىك " داستانى ئىنتايىن مۇﻫىم ئورۇن تۇتىدۇ. يۇسۇپ ﻫاس ﻫاجىپ قاراخانىلار مائارىپىنڭ تازا گۇللەنگەن ۋە ئوزى ئوردىدا خاس ﻫاجىپلىق (ئوردا ۋەزىرلىك) ۋەزىپىسىگە تىخى قويۇلمىغان مەزگىللەر (1609 - 1070 - يىللار) دا مەشﻬۇر " قۇتادغۇبىلىك " داستانىنى يازغان ۋە ئۇنى بۇغرا قاراخان ئەبۇئەلى ﻫەسەن بىننى سۇلايمانغا تەقدىم قىلغان. بۇ كاتتا ئەسەرنى يازغان چاغدا يۇسۇپ خاس ﻫاجىپ خىلى ياشىنىپ قالغانىدى. داستانغا قىستۇرۇپ كەتكەن توۋەندىكى ئىزاﻫلاردىن بۇ نۇقتا مەلۇم بولۇپ تۇرىدۇ:
"... نۇرلۇق باﻫار پەسلىدەك چىچەكلىك ئىدىم، غازاڭلارمۇ چۇشتى، ﻫەممە قۇرۇدى. قېيىندەك مۇستەﻫكەم، ئوقتەك تۇز ئىدىم، يادەك ئەگرى بولۇپ، مۇكچىيىپ قالدى...".
قۇتادغۇبىلىك 82 باب، 6444 بەيىت، 13 مىڭ 288 مىسرادىن قۇرۇلغان چوڭ ﻫەجىملىك دىداكتىك داستان. بۇ كاتتا ئەسەر پەلسەپە، تارىخشۇناسلىق، دۆلەت - قانۇن، (ﻫوقۇقشۇناسلىق)، جەمئىيەتشۇناسلىق، مائارىپ، تىبابەت، جۇغراپىيە، تەبىئەت، ماتىماتىكا، ئاسترونومىيە، دىپلوماتىيە، تىل - ئەدەبىيات ۋە ﻫەربىي ئىلىم قاتارلىق ئۇنىۋېرسال مەزمۇنلارنى ئوز ئىچىگە ئالىدۇ. ئەسەرنىڭ پۇتۇن مەزمۇنىغا ئىلىم - مەرىپەت مەدﻫىيىسى سىڭدۇرۇلگەن. بۇ نۇقتا ئەسەرنىڭ نامىدىنلا ئىنىق مەلۇم بولۇپ تۇرىدۇ. " قۇتادغۇبىلىك " - بەخت - سائادەتكە ئىرىشتۇرگۇچى بىلىم دىگەن مەنىنى بىلدۇرىدۇ.
" قۇتادغۇبىلىك " نىڭ شۆﻫرىتى ئوز زامانىسىدا ﻫەر تەرەپكە داڭ كەتكەن. ﻫەرقايسى ئەل كىشىلىرى ئۇنى ئۇلۇغلاپ ﻫەرخىل ناملارنى بەرگەن. بەزى شەرق ئەللىرى ئۇنىڭغا " زىننەتۇل ئۇمىرا " (ئەمىرلەر زىننىتى) دەپ نام بەرسە، ئىرانلىقلار " شاﻫنامەئى تۇرك " (تۇركلەر شاﻫنامىسى) ياكى بەزىلەر " پەندىنامەئى تۇرك " (تۇركلەر نەسىﻬەتنامىسى) دەپ نام بەرگەن.
" قۇتادغۇبىلىك " نىڭ پۇتۇن مەزمۇنى تۆت مۇﻫىم شەخسنىڭ ئوبرازى ئارقىلىق بايان قىلىنىدۇ. ئۇنىڭ بىرىنچىسى كۇنتۇغدى (پادىشاﻫ - ئادالەت ۋە قانۇن سىمۋولى)؛ ئىككىنچىسى ئايتولدى (ۋەزىر - بەخت - سائادەت سىمۋولى)، ئۇچنچىسى ئۈگدۇلمىش (ۋەزىرنىڭ ئوغلى - ئەقىل - ئىدراك سىمۋولى)؛ توتىنچىسى ئودغۇرمىش (ۋەزىرنىڭ قېرىندىشى - قانائەتنىڭ سىمۋولى) بولۇپ، ئەسەرنىڭ پۇتۇن ماﻫىيىتى مۇشۇ توت شەخسنىڭ مۇنازىرە كۇرەشلىرى ئارقىلىق ئېچىپ بىرىلىدۇ. بىلىم، ئادالەت، پەزىلەت ۋە چىدام - غەيرەت خىسلەتلىرى ئىنسانلارنىڭ ئەڭ گۇزەل غايىسى ﻫىسابلىنىدۇ. تەلىم - تەربىيىنىڭ تۇپ مەقسىتى ئادەملەرنى ئاشۇ غايە بىلەن يىتىلدۇرۇپ بەخت - سائادەتكە ئىرىشتۇرۇشنى نىشان قىلىدۇ.
تۆۋەندە بىز " قۇتادغۇبىلىك " نىڭ مائارىپ ئىدىيىسى توغرىسىدا بىر قانچە مىسال كورسىتىپ ئۆتىمىز:
_ بىلىمنى ئۇلۇغ، ئەقىل - ئىدراكنى بۇيۇك بىل، بۇ ئىككىسى ئىنسان مەرتىۋىسىنى يۇقىرى كۆتۇرىدۇ.
_ بىلىمنى نكمىشقا بىلىم دىگەنلىكنىڭ مەنىسىنى بىل. چۇنكى، بىلىم ئىگىسىدىن كىسەل يىراقلىشىدۇ؛ بىلىم - مەشئەلدۇر، مەشئەل يورۇسا كىشى كىچىدىمۇ يولدىن ئازمايدۇ.
_ ئىشىڭنى ئۇقۇمۇشلۇق كىشىلەر بىلەن ئىشلە؛ زامانەڭنى بىلىم بىلەن مۇستەﻫكەملە.
_ بىلىم ئال، ئۆزۇڭگە تۆردىن ئورۇن ﻫازىرلا، ﻫەرقانچە بىلسەڭمۇ يەنە ئۈگەن، يەنە ئىزدەن؛ قارىغىنكى، بىلىملىك كىشىلەر سورا، سورا، ئوز تىلەكلىرىگە يىتىشكەن.
_ ئادەم بەرىبىر ئۆلىدۇ؛ بىلىم ئىگىلىرىنىڭ سۆزى ئۆلمەيدۇ.
_ ئىككى نەرسە بىلەن ئادەم قىرىمايدۇ: بىرى بىلىم، بىرى پەزىلەتلىك سوز.
_ ئەي ئوغۇل، مەندىن ساڭا ئالتۇن، كۇمۇش قالسىمۇ، سەن ئۇنى مەندىن ساڭا قالغان مەرىپەتكە تەڭ كۆرمە.
_ كىشى بىلەن كىشى ئوتتۇرىسىدا پەرق كۆپ، ئەڭ چوڭ پەرق بىلىمدە.
_ ئالەمدىكى ﻫەممە ياخشىلىق بىلىمدىن كىلىدۇ، بىلىم بىلەن كىشىلەر ئاسمانغا يول ئاچالايدۇ.
_ بىلىم ئەﻫلى ئۆز بىلىمى بىلەن كىشىلەرگە مەرىپەت چاچمىسا، ئۇنىڭ بىلىمى نۇرسىز قالىدۇ.
_ جاﻫان تۇتقۇچى ئەر پاراسەتلىك بولسا جاﻫان مۇستەﻫكەم بولىدۇ؛ بىلىملىك بولسا، مەملىكىتى كۇچلۇك بولىدۇ. مۇشۇ ئىككىسى بىرلەشكەن كىشى كامالەت تاپىدۇ. كامىل كىشى ﻫەممە نىئمەتكە ئىگە بولىدۇ.
پەزىلەت توغرىسىدا:
_ سەمىمىيەت ئىنساننى يۇكسەلدۇرىدۇ، ئىنسان ئىناۋىتىنى يۇقىرى كۆتىرىدۇ.
_ كىشىگە ئادىل بول، ئادىل كىشىنىڭ ﻫەر بىر پەيتى بەختلىك بولالايدۇ.
_ نەپسانىيەت ئۇچۇن ئۆزۇڭنى ئوتقا ئاتما، ﻫاۋايى - ﻫەۋەستىن بۇلغانما.
_ ئاچكۆز كىشىلەرگە ئىش تاپشۇرما، ۋاپاسىز كىشىلەرگە ئاش - تاماق بەرمە.
_ دۇنيا بىر تىرىلغۇ ئېتىزدۇر. ئەمگەك بىلەن دان تىرىساڭ، ﻫايان ئۇرۇغى ئالىسەن.
_ قوپال سوزنى تىلىڭدىن چىقارما، قوپال تىل يالقۇنجىغان ئوت.
_ ﻫارامغا ئارىلاشما، ئۆكتەم بولما، ئۆچ ئالما.
_ ﻫاراق ئىچمە، پىتنە - پاساتتىن نىرى قاچ!
_ مەنسەپ ئىگىسى بىلىملىك، دانا، كۆزى توق، كۆڭلى كۆكسى كەڭ بولۇشى لازىم.
_ ئاچكۆز تويمايدۇ، ئۇنىڭ نەپسىگە دۇنيانىڭ ئاش - تامىقى يىتىشمەيدۇ.
_ يالغانچى ۋاپاسىز كىلىدۇ، ۋاپاسىز كىشى خەلققە بەخت كەلتۇرمەيدۇ.
_ مەنسەپدارنىڭ مىجەزى تەرسا بولسا، ئىش تەتۇرگە ماڭىدۇ، خوشاللىقى قايغۇغا ئايلىنىدۇ.
" قۇتادغۇبىلىك " داستانىدا ئەخلاق - پەزىلەتنىڭ ئەشەددىي دۇشمىنىدىن بىرى بولغان ﻫاراق - شاراپنىڭ زىيىنى توغرۇلۇق توۋەندىكىدەك ئاگاﻫلاندۇرىدۇ:
... ئۇچىنچى، ﻫاراققا بولۇش مۇپتىلا،
بۇ ئەر ئومرى شەكسىز كىتەر بوشقىلا.
ﻫاراق ئىچسە ئالىم ئىلىمسىز بولۇر،
ئىلىملىك مەست بولسا نېمىلەر قىلۇر؟
بىز بۇ يەردە ئىپتىخارلىق بىلەن تىلغا ئالىمىزكى، " قۇتادغۇبىلىك " ئىچىدە باشتىن - ئاياغ ئىزچىل سىڭدۇرۇلگەن " بىلىم - كۇچ؛ بىلىم - بەخت قورالى؛ بىلىم - ئىنسان قەدىر - قىممىتىنىڭ ئۇلى..." دىن ئىبارەت خىتابلار مەڭگۇ ئۆلمەس ﻫەقىقەتتۇر. مۇئەللىپ ئوز ئەسىرىدە كىشىلەرگە بالىلىق مەزگىلىدىن باشلاپ ئەقلىي تەربىيە، ئەخلاقىي تەربىيە، جىسمانىي تەربىيە، ﻫۇنەر - ماﻫارەت تەربىيىسى، گۇزەللىك تەربىيىسى قاتارلىق ئەتراپلىق تەلىم - تەربىيە بىرىشنىڭ زۆرۇرلۇكىنى تەكرار تەۋسىيە قىلىدۇ. مانا بۇلار ئەسەردە باشتىن - ئاخىرغىچە چاقناپ تۇرىدىغان پارلاق ئىدىيىدۇر. ئەسەردە يەنە دولەتنى ئىلىم - پەن بىلەن باشقۇرۇش، دولەت ۋە جامائەت ئىشلىرىغا قابىل، بىلىملىك ۋە ئىقتىدارلىق كىشىلەرنى قويۇش، بىلىم ئەﻫلىنى سويۇش، ئىلمىي ئىجادىيەتكە كەڭ مەدەت بىرىشنى تەكرار جىكىلەيدۇ، مەرىپەتشۇناسلىققا ئائىت بۇ ئۇلۇغۋار تەشەببۇسلار ﻫازىرمۇ رەئال قىممەتكە ئىگە. " قۇتادغۇبىلىك " داستانىدا مۇئەللىپ يەنە ئىجتىمائىي تەبىقىلەر، ئىجتىمائىي ﻫايات، مالىيە - ئىقتىساد، خارجى ئىشلار، ﻫەربىي ئىشلار، سىياسىي خىزمەت، قەﻫرىمانلىق جاسارىتى، " مۇكاپات ۋە جازا " ﻫەمدە قانۇنشۇناسلىق قاتارلىق كەڭ مەسىلىلەر ئۇستىدىمۇ چوڭقۇر تەﻫلىل ئېلىپ بارىدۇ. ئەسەرنىڭ نەزمە يەشمىسى ئاساسىدا يۇقىرىقى مەزمۇنلارغا ئالاقىدار بىر قىسىم مىساللارنى كۆرۇپ باقايلى:
ﻫاۋايى - ﻫەۋەسكە بېرىلمەسلىك توغرىسىدا:
ﻫەۋەسنى ئەقىل بىرلە باسقىن ئۇتۇپ،
بىلىم بىرلە يانچىغىن نەپسىڭنى تۇتۇپ.
تۇزۇلمەس تىلەسەك، ﻫەۋەس بوينىن كەس،
تۇزۇلۇر ئەگرىلىك گەر ئولسە ﻫەۋەس.
ئۆزۇمچىلىك - مەنمەنچىلىكنىڭ ئاقىۋىتى ۋە ئۇنىڭغا قارشى تۇرۇش توغرىسىدا:
ئەغىر يۇك كىشىگە ئوزەمچىل قىلىق،
ئوزەمچىل قىلىققا ئوق ئات، قارشى چىق.
ياغى قىلمىغاننى شۇ قىلىق قىلار،
ياغىدىن بۇ ياغى نەچۇك پەرقلىق؟
ئەقىل - ئىدراك، پاراسەت ۋە بىلىمنىڭ ئۇلۇغلۇقى توغرىسىدا:
بىلىم بايلىق ئول، گادايلاشمايدىغان،
قاراقچى ۋە ئوغرى ئالالمايدىغان.
ئەقىلدىن بۆلەككە ﻫورمەت بولمىغاي،
ئەقىلسىز ئادەم ئۇ، بىر ئوچۇملا لاي.
ئەقىل كىمدە بولسا بولۇر ئۇ ئېسىل،
بىلىم كىمدە بولسا بولۇر خان ئۇ، بىل.
ئەقىل بىر چىراغدۇر، كوزى يوققا كوز،
ئۆلۇك تەنگە جان ئول، گاچا تىلغا سوز.
كىچىك پېئىللىقنىڭ ئۇلۇغلۇقى ۋە تەكەببۇرلۇقنىڭ يامانلىقى توغرىسىدا:
كىچىك پېئىل ئۇلۇغلۇق - سۇرەر كۆپ زامان،
تەكەببۇرغا تەگمەس ئۇلۇغلۇق ﻫامان.
سۆيۇك ئەل ئىچرە كىچىك دىل كىشى،
سۆيۇلمەس تەكەببۇر، يىرىك دىل كىشى.
مەنسەپدارلارنىڭ پەزىلەتلىرى توغرىسىدا
كۆزى توق، ﻫايالىق، نازۇكلۇق كەرەك،
تۇمەن ﻫىل بىلىم ۋە زەرەكلىك كىرەك.
دىلى بولسۇن ﻫەممە كىشىگە كىچىك،
تىلى بولسۇن يۇمشاق، شەكەردەك چۇچىك.
ئەگەر بولسا بەگلەر زالىم ﻫەم يامان،
چىقار ئىشلار تۇز يولدىن ﻫامان.
بىلىمنى ۋە بىلىم ئەﻫلىنى قەدىرلەش توغرىسىدا:
يوق بولسا جاﻫاندا ﻫەكىم - ئىلىملىك،
تىرىپ، ئۇنمەس ئەردى يەردە يىگۇلۇك.
ئۇلار ئىلمى بولسا جاﻫاندا چىراغ،
يول ئازماس كىچىدە يورۇسا چىراغ.
قاتتىق سۆي ئۇلارنى قەدىرلە سوزىن،
تولا ياكى ئازدۇر ئۆگەن ئۇلار بىلگىنىن.
ئۇلار قوي پادىسى ئىچرە سەركىدۇر،
ئۇ باشلاپ ماڭسا قوي تۇز يولغا يۇرۇر.
پەرزەنتلەرگە تەلىم - تەربىيە بىرىشتە ئاتا ئانىنىڭ مەجبۇرىيەتلىرى توغرىسىدا:
تۇغۇلسا ساڭا ئاي كەبى قىز - ئوغۇل،
ئاڭا تەربىيىچى سەن ئوزۇڭلا بول.
ئوغۇل - قىز خۇي - پەيلى بولسا يامان،
يامان قىلغان ئاتا - ئانا ئۇلارنى ﻫامان.
ئۇياتلىق ۋە نومۇس پەزىلەتلىرى توغرىسىدا
كىشىنىڭ سەرخىلى ئۇياتلىق كىشى،
ئۇياتلىق كىشىدۇر كىشىلەر بەشى.
ئۇياتلىق كىشىگە پۇتۇن ئىشنى بەر،
ئۇياتلىق جاﻫالەت ئىشىگىن ئەتەر.
ئۇياتسىز - نومۇسسىز كىشىلەرنىڭ ماﻫىيىتى توغرىسىدا:
ئۇياتسىز كىشىدۇر كىشى رەزلى،
دۇرۇست سۆز سۆزلىمەس ئۇياتسىز تىلى.
بىر گۆشسىز سۆڭەكتۇر ئۇياتسىز يۇزى،
ئەتىلمەس توشۇكتۇر ئۇياتىسىز كۆزى.
تىل - سۆزنىڭ پەزىلەتلىرى توغرىسىدا
ئۆزۇڭنى كۈزەت بەك، ياخشى سۆزلىگىل،
سورالغاندا سۆزلە، يەنە قىسقا قىل.
كۆپ ئاڭلا بۇ سۆزنى تولا سۆزلىمە،
بىلىم بىرلە سۆز تۇز، ئىشلەتكىن ئەقىل.
كۆيەر ئوتقا ئوخشار كىرەكسىز سۆزۇڭ.
ئېغىزدىن چىقارما كۆيەرسەن ئوزۇڭ.
ئاچكوز - ﻫىيانەتچىلەر توغرىسىدا
خىيانەت قەيەرگە گەر باسسا ئاياغ،
قاچار پايدىلىق ئىش ﻫەممىسى يىراق.
خىيانەتچى نەگە قول سۇنسا ئەگەر،
دېڭىزمۇ سۇسىزلار، قۇرۇپ كەتەر يەر.
شەخسىيەتچى، چېقىمچى ۋە پىتنە - پاساتچىلارنىڭ ماﻫىيىتى توغرىسىدا:
قېتىلما ئىككى خىل ئەرگە، يىراق تۇر،
قېتىلساڭ كۆرەرسەن چاتاق چىقىرۇر.
بىرىدۇ چىقىمچى، پىتنە - پاساتچى،
بىرى ئىككى يۇزلۇك شەخسىيەتچى.
ئادىل قانۇن ۋە قانۇننىڭ ئادالەتلىكى توغرىسىدا
ئادىل قانۇن كۆكتە - بىر تۇۋرۇك ئىرۇر،
ئۇ قانۇن بۇزۇلسا، ئاسمان يىقىلۇر.
يوق ئەرسە قانۇنلۇق بەگلەر مۇبادا،
يەتتە قات ئاسماننى بۇزاتتى خۇدا.
قىلىپ ئادالەت بىلەن ﻫەر ئىشتىن،
ئايرىماي بەگ يا قۇل دەپ ﻫىچكىشىن.
ماڭا تەڭ ئىككىسى قانۇن ئالدىدا،
بۆلەكچە بولماسمەن ﻫوكۇم ۋاقتىدا.
زالىم بەگ سۇرەلمەس بەگلىك دەۋرىنى،
كۆتۇرمەيدۇ خەلق ئۇنىڭ زۇلمىنى.
ئەل ئارتار، قانۇن بىرلە تۇزۇلۇر جاﻫان،
زۇلۇم بىرلە خوراپ ئەل، بۇزۇلۇر زامان.
4. ئەدىب ئەﻫمەتنىڭ مائارىپ ئىدىيىسى
ئەدىب ئەﻫمەت قاراخانىلارنىڭ ئاخىرقى دەۋرىدە ياشىغان ئاتاقلىق ئوقۇتقۇچى، شائىر ۋە زامانىسىنىڭ مەشﻬۇر مۇتەپەككۇرى ئىدى. ئۇنىڭ " ئەتەبەتۇل ﻫەقايىق " (ﻫەقىقەتلەر بوسۇغۇسى) ناملىق دېداكتىك ئەسىرى ئۇيغۇر مائارىپ تارىخىدا مۇﻫىم ئورۇن تۇتىدۇ.
" ئەتەبەتۇل ﻫەقايىق " - جەمئىي 14 باب، 484 مىسرادىن تەركىب تاپقان، باي پېداگوگىكىلىق مەزمۇنغا ئىگە داستان، ئەسەرنىڭ مائارىپ ئىدىيىسىنى تۆۋەندىكى قىسقا مىساللار بىلەن كورسىتىپ ئوتىمىز:
بىلىم - مەرىپەت توغرىسدا:
_ بىلىملىك كىشى قىممەتلىك دىنار (ئالتۇن - تىللا)؛ بىلىمسىز نادان - قىممىتى يوق ياماق، پاخال.
_ ئىنساننىڭ زىننىتى - ئەقىل.
_ بىر بىلىملىك مىڭ نادانغا تەڭ.
_ تۇرلۇك - تۇمەن ئىشلاردا ناداننىڭ كۆرگۇلۇكى پۇشايمان؛ ئۇنىڭغا پۇشايماندىن ئۆزگە قىسمەت يوق.
پەزىلەت توغرىسىدا:
_ ئەدەب - ئەخلاقنىڭ بېشى - تىل.
_ كىشىنى تىل بىلەن ئازابلىما، بىلگىنكى، تىغ يارىسى ساقىيىدۇ، تىل يارىسى ساقايمايدۇ.
_ كىشىگە ﻫەر ئىش كەلسە تىلدىن كىلىدۇ، ياخشىلىقمۇ، يامانلىقمۇ تىلدىن ئايان بولىدۇ.
قاراخانىلار دەۋرىدە يەنە رەشىد بىننى قەشقەرى (1083 - يىلى ۋاپات بولغان) ۋە ئىمامدىن قەشقەرى (11 - ئەسىر) قاتارلىق مەشﻬۇر تىببىي ئۇستازلار ئالاﻫىدە ئورۇن تۇتىدۇ. ئىمامىدىن قەشقەرى يازغان " شەرﻫى ئەلقانۇن " ئۇيغۇر تىبابەتچىلىكىنىڭ نوپۇزلۇق دەستۇرى ئىدى.
1216 - يىلللىرى چىڭگىزخاننىڭ بېسىمىدىن غەربكە قاچقان قىتانلارنىڭ سەركەردىسى كۇچلۇك نۇرغۇن لەشكەرلىرى بىلەن قاراخانىلار زىمىنىغا بېسىپ كىرىپ ۋەﻫشىيلەرچە قىرغىنچىلىق يۇرگۇزدى. نۇرغۇن ئالىملار دارغا ئېسىلدى. مەكتەپ، مەدرسلەر كويدۇرۇۋىتىلدى. كىتاب ۋە قوليازمىلارنى يىغىپ گۇلخان ياقتى. داڭلىق ئالىم ۋە مەرىپەتچى ئەللامە ئالائىدىن مۇﻫەممەت خوتەنى 3000 ئوقۇغۇچىسى بىلەن بىللە ﻫازىرقى يۇرتخان كەنتى (6) دە تىرىك كۆمۇۋەتىلگەنىدى، خوتەننى " شەﻫىدانى خوتەن " دەپ ئاتاش ئەنە شۇ قانلىق تارىخنىڭ بىۋاستە يادنامىسى.
ئىزاﻫاتلار:
(1) " خەلق گەزىتى " 1983 - يىل 7 - ئاينىڭ 25 - كۇنىدىكى سانى 7 - بەت.
(2) ئەينى زاماندا ئەرەب ئىسلامىيەت دۇنياسىنىڭ ئورتاق تىلى ﻫىسابلىناتتى.
(3) ئوپال قەشقەر شەﻫىرىنىڭ غەربىي جەنۇبىغا 45 كىلومەتر كىلىدىغان يەرگە جايلاشقان ۋە پامىر ئىتىكىدىن ئورۇن ئالغان، ﻫاۋاسى ساپ، تەبىئىي مەنزىرىسى گۇزەل بىر جاي.
(4) ئالىمنىڭ ئانىسى بۇبى رابىيە ئۆز زامانىسىدا ئوقۇمۇشلۇق ئايال ئىدى. مەﻫمۇت قەشقەرىنىڭ يىتىلىشىگە چوڭ تەسىر كورسەتكەن. مەخمۇت قەشقەرىنىڭ ئاتىسى ﻫۇسەيىن بىننى مۇﻫەممەت ۋە بوۋىسى مۇﻫەممەت بىننى يۇسۇپمۇ زامانىسىدا ئاتاقلىق كىشىلەر ئىدى. ئانا تەرەپ بوۋىسى سەيپىدىن تىخىمۇ بىلىملىك كىشى ئىدى.
(5) مەخمۇت قەشقەرى مىلادىنىڭ 1118 - يىلى ئوپالدا " مەدرىسەئى مەﻫمۇدىيە " ناملىق يۇقىرى دەرىجىلىك مەكتەپ تەشكىل قىلىپ، ئۆزى سەككىز يىل ئوقۇتقۇچىلىق قىلغان. ئۇ ئوقۇتقۇچىلىق خىزمىتىنى تاكى ۋاپات بولغۇچە داۋاملاشتۇرغان. مەﻫمۇت قەشقەرى 1126 - يىلى 97 يېشىدا ئانا يۇرتى ئوپالدا ۋاپات بولغان.
(6) بۇ جايدا ﻫازىرمۇ " ئەللامە شەﻫىتلىكى " دىگەن مازار بار. ئۇ قەدىمقى شەﻫەر خارابىسى " يۇرتخان " بىلەن تۇتىشىپ تۇرىدۇ.
تەھىرلىگۇچى:بەشتاش
