ئىلى رايونى تەڭرى تېغىنىڭ شىمالى ئېتىكىگە جايلاشقان بولۇپ،  ئۇيغۇرلارنىڭ بىر قەدەر زىچ ئولتۇراقلاشقان رايونلىرىدىن بىرى.  بۇ رايوندىكى ئۇيغۇرلار تارىختىن بۇيان ئۆزلىرىنىڭ خاس ئالاھىدىلىكىنى بىر قەدەر تولۇق ساقلاپ كەلگەن، ئۇلار ئۆزلىرىنىڭ مەردانە قەيسەر ئىرادىسى، جاراڭلىق ناخشىلىرى، خۇشخۇي يۇمۇرىستىك خاراكتېرى، مېھماندوستلۇقى، گەپدانلىقى بىلەن ئۇيغۇر خەلقى ئارىسىدا شۆھرەتلىك ئورۇنغا ئىگە بولۇپ كەلمەكتە. ئىلى ئۇيغۇرلىرى ئادەتتە ئۆزلىرىنى «تارانچىلار» دەپ ئاتىشىدىغان بولۇپ، ئۇلار ئىلى ۋىلايىتىنىڭ غۇلجا شەھرىنى مەركەز قىلغان غۇلجا ناھىيىسى، چاپچال ناھىيىسى،قورغاس ناھىيىسى، توققۇزتارا ناھىيىسى، تېكەس ناھىيىسى قاتارلىق جايلىرىغا مەركەزلىك ئولتۇراقلاشقان.
   ئىلى ئۇيغۇرلىرىنىڭ «تارانچى»دېگەن نامى ھەققىدە يېقىنقى زامان تارىخىدا نۇرغۇن تالاش-تارتىشلار بولغان بولسىمۇ، لېكىن ئاخىرقى ھېسابتا بۇلارنىڭ ھەممىسى يەنىلا ئىلى ئۇيغۇرلىرىنىڭ ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ مۇھىم تەركىبلىرىدىن ئىكەنلىگىنى ئىنكار قىلمايدۇ. ئىلى ئۇيغۇرلىرى پۈتكۈل ئۇيغۇر خەلقىگە ئوخشاشلا ئۇيغۇرلارغا خاس بولغان مىللىي ئۆرپ-ئادەتلىرىنى ساقلاپ كەلگەن بولسىمۇ، لېكىن ئۇزۇن مۇددەت تەڭرى تېغىنىڭ جەنۇبىدىكى ئۇيغۇرلاردىن ئايرىلىپ تۇرۇشى، ئۆزلىرىگە قوشنا ئەل رۇسىيىگە يېقىن بولۇش، ئوتتۇرا ئاسىيادا ياشىغۇچى ئۆزبېك، تاتار، قازاق قاتارلىق تۈركىي مىللەتلەر بىلەن ئارىلىشىپ ئولتۇرغانلىقى سەۋەبىدىن ئۆزىگە خاس بولغان يەرلىك مەدەنىيەت ئالاھىدىلىكىنى شەكىللەندۈرگەن.
   ئىلى ئۇيغۇرلىرىنىڭ تىل ئالاھىدىلىكى تەڭرى تېغىنىڭ شىمالىدىكى ئۇيغۇرلارنىڭ دىئالېكتىنى شەكىللەندۈرگەن بولسا، يېمەك-ئىچمەك جەھەتتىكى ئالاھىدىلىكى ئۇيغۇر يېمەك-ئىچمەك مەدەنىيىتىنى بېيىتتى. بولۇپمۇ ئۇلارنىڭ مىجەز-خارەكتىرىدىكى خۇشخۇيلۇق، تېتىكلىك، مەردانىلىك، مەردلىك، گەپ سۆزلىرىدىكى ھازىر جاۋابلىق، يۇمۇرلۇق بولۇشتەك خاراكتېر ئالاھىدىلىكى كىشىنى سۆيۈندۈرىدۇ.
ئىلى ئۇيغۇرلىرىنىڭ توي مۇراسىمىنى ئۇيغۇر توي –مۇراسىملىرى ئىچىدىكى بىرقەدەر خاسلىققا ئىگە بولغان مۇراسىملاردىن دېيىشكە بولىدۇ .
مەن بۇ ماقالەمدە يېقىنقى 10 يىلدىن بۇيان ئىلى يېزىلىرىدا ئۆزۈم قاتناشقان ھەم باشقىلاردىن ئىگىلىگەن ئەھۋاللارغا ئاساسەن ئۆزۈمنىڭ ئىلى ئۇيغۇرلىرىنىڭ توي-ئادەتلىرى ھەققىدىكى دەسلەپكى قاراشلىرىمنى ئوقۇرمەنلەرگە سۇنماقچىمەن.

   ئۆيلىنىش ئىنسان ھاياتىدىكى ئەڭ چوڭ ۋە ئەڭ ئەھمىيەتلىك ئىشلارنىڭ بىرى. ئۇ تارىختىن بۇيان ھەرقايسى ئەللەر تۇرمۇش ئادىتىدىكى ئەڭ تىپىك ئالاھىدىلىكلەرگە ئىگە ئۆرپ-ئادەتلەرنىڭ مۇجەسسىمى ھېسابلانماقتا. ئىنسانلار ئۆمرىدىكى مۇراسىملارنىڭ ئۆزگىرىشى ۋە داۋاملىشىشىدىن قارىغاندا، توي مۇراسىمىنىڭ شەكلى ۋە قائىدە-يوسۇنى ئەڭ مۇستەھكەم بولۇپ، ۋارىسچانلىقىمۇ ئەڭ ئۇزۇندۇر. ھازىرغىچە داۋاملىشىپ كەلگەن ئۇيغۇرلارنىڭ توي ئادىتىدىن قارىغاندا،ئۇيغۇرلاردا ئومۇمەن ئۆز مىللىتى ئىچىدىن نىكاھلىنىش تەكىتلىنىدۇ، مۇبادا يات مىللەتلەر بىلەن نىكاھلىنىشقا توغرا كەلگەن ھالەتتىمۇ چوقۇم ئوخشاش دىنى ئېتىقادتا بولۇش قاتتىق تەلەپ قىلىنىدۇ، ئەگەر تۈرلۈك سەۋەبلەر تۈپەيلىدىن يات مىللەتلەر بىلەن نىكاھلانغان ئەمما بىر خىل دىنى ئېتىقاتتا بولمىغان بولسا،يات مىللەتتىن بولغان كىشى چوقۇم ئۇيغۇرلارنىڭ دىنى ئېتىقادىغا كىرىشى، ۋە ئۇيغۇرلار ئەمەل قىلىشقا تېگىشلىك بولغان بارلىق ئېتىقات ئادەتلىرىگە ئەمەل قىلىشى قاتتىق تەلەپ قىلىنىدۇ. (تەھرىرلىگۈچى:admin ئەسەر ئورتاقلاشقاندا مەنبەنى ئۇنۇتماڭ.)