ھېسامنىڭ چاقچاق ھەققىدىكى قاراشلىرى

  ھېسامنىڭ چاقچاق قىلىش ، چاقچاق تارقىتىش جەريانى بولغىنىغا ئوخشاش ، ئۇنىڭ بەدىئىي تەربىيلىنىش جەريانىمۇ بولغان . ھېسامنىڭ سۆزلەپ بېرىشىچە ، ئۇ 1940 - يىللارنىڭ ئوتتۇرىلىرىدىن باشلاپلا دادىسى قۇربان ئاكىغا ۋە چوڭ دادىسى ئىسمائىل ئاكىلارغا ئەگىشىپ مەشرەپ - ئولتۇۇش سورۇنلىرىغا باراتتىكەن . شۇ زامانلاردا غۇلجىدىكى مەشرەپ - ئولتۇرۇشلاردا دۇتار ، تەمبۇر چېلىنىپ ناخشا - ساز بولغاننىڭ سىرتىدا چاقچاق ناھايىتى قىزىپ كېتەتتىكەن . مەتتايىركام ، غوپۇر دىڭخۇلۇ ، زوردۇن نۇسرەت ( شىۋە ) ، شۇنىڭدەك ھېسامنىڭ دادىسى قۇربان ئاكا قاتارلىقلار شۇ زاماننىڭ ئاتاقلىق چاقچاقلىرى ئىكەن . ئۇلار بىر - بىرى بىلەن چاقچاقتا تۇتۇشۇپ كەتكەندە سورۇندا قىقاس - چۇقان كۆتۈرۈلۈپ كېتەتتىكەن .
  1951 - يىلى ھېسامنىڭ دادىسى قۇربان ئاكا ۋاپات بوپتۇ . شۇنىڭ بىلەن يۇقىرىقى ئاتاقلىق چاقچاقچىلارھېسامنى ئۇنىڭ دادىسىنىڭ ئورنىدا ھۆرمەتلەپ ، ئۆزلىرى بارغان مەشرەپ سورۇنلىرىغا ئەگەشتۈرۈۋالىدىغان بوپتۇ . ھېساممۇ بۇ چاقچاقچىلار بىلەن بىللە يۈرۈش ، ئۇلارنىڭ ئاغزىدىن دائىم چاقچاق ئاڭلاپ تۇرۇش جەريانىدا چاقچاق ئېيتالايدىغان سەۋىيىنى يېتىلدۈرۈشكە باشلاپتۇ . ئەڭ مۇھىمى ھېسام بۇ جەرياندا « چاقچاق قانداق بولىدۇ ، چاقچاق ئېيتىشتا نېمىلەرگە دىققەت قىلىنىدۇ ؟ » دېگەنلەرنى ئايدىڭلارشتۇرۇۋاپتۇ ۋە بۇ جەھەتتە بەلگىلىك بىلىم ھاسىل قىپتۇ .
  1950 - يىللىرى ھېسام مەھەللە سەنئەت ئۆمەكلىرىگە ، كېيىن مۇنتىزم سەنئەت ئۆمەكلىرىگە قاتناشقان . بۇ جەرياندا ھېسام ئاتاقلىق سەنئەتكارلاردىن غىياسىدىن بارات ، پاشا ئىشان قاتارلىقلار بىلەن ئىجارە كېمەيتىش ھەرىكىتىدە بىللە بولۇپ ، ناھىيە - يېزىلارغا بېرىپ ئويۇن قويۇپ ، « قانلىق تاغ » ، « غۇنچەم » قاتارلىق درامىلاردا رول ئالغان . ھېسامنىڭ سەھنىلەردە رول  ئېلىشى ، سەنئەتكارلار بىلەن بىلەن بىللە بولۇشى ئۇنىڭ ئارتىسلىق قابىلىيىتىنى ئۆستۈرۈپلا قالماي ، يەنە ئۇنىڭدا سەنئەتنىڭ نېمىلىكىگە بولغان ئىلمىي تونۇشنىمۇ چوڭقۇرلاشتۇرغان . شۇڭا ھېسامنى خەلق سەنئىتىنى چۈشىنىدىغان ، ئۇنى خەلق ئۈچۈن خىزمەت قىلدۇرالايدىغان ، خەلق سەنئىتىگە قانداق ۋارىسلىق قىلىش ۋە ئۇنى قانداق تەرەققىي قىلدۇرۇشنى ئاڭلىق يەكۈنىليەلەيدىغان پىشقان بىر سەنئەتكار دەپ ئاتاشقا بولىدۇ .
  شۇڭا ھېسام ئۆزى ۋارىسلىق قىلغان ، ئۆزى تارقاتقان چاقچاقلار توغرىسدىمۇ ئىنتايىن ئىلمىۇ قاراشلارغا ئىگە . ئىگە . بىز تۆۋەندە ھېسامنىڭ چاقچاق توغرىسىدىكى قاراشلىرىنى مۇلاھىزە قىلىپ باقايلى :
     «   چاقچاقنىڭ ئىلمىيلى بولۇشى كېرەك »
 ھېسام چاقچاققا نىسبەتەن ناھايىتى مەسئۇلىيەتچان پوزېتسىيە تۇتىدۇ . ئۇ چاقچاقنى ئاغزىغا كەلگەنچە دەۋەرسە بولىدىغان ، زورلاپ كۈلكە پەيدا قىلىدىغان گەپلەردىن زور دەرىجىدە پەرقلەندۈرىدۇ .
   ھېسام چاقچاق مەلۇم مەنىگە ، مەلۇم ئوقۇمغا ئىگە بولۇشى لازىم ، بۇ مەنە چوقۇم كىشىگە لەززەتلىنىش ، ھۇزۇرلىنىش تۇيغۇسى ئاتا قىلىدىغان ، روھنى كۆتۈرۈپ كەيپىياتنى تەڭشەيدىغان ، قىزغىنلىقنى ئاشۇرۇدىغان ، ئىلمىيلىككە ئىگە بولۇشى كېرەك ، دەپ قارايدۇ . ئاڭلىغۇچىلارنىڭ ھەممىسى  ئۈچۈن ( چاقچاق ئوبيېكتىمۇ شۇنىڭ ئىچىدە ) ئازادىلىك ، كۆڭۈللۈك كەيپىيات ئېلىپ كېلەلمىگەن چاقچاق چاقچاق ھېسابلانمايدۇ . ئۇنىڭدىن باشقا چاقچاقنىڭ مەزمۇنى ساغلام بولۇشى كېرەك . بۇمۇ ھېسامنىڭ چاقچاقنىڭ ئىلمىيلىكى توغرىسدىكى قارىشىنىڭ بىر تەركىبىي مەزمۇنى .
   ھېسام چاقچانى دوستانە ئېلىپ بېرىش ، غەرەزسىز ئېلىپ بېرىشنى تەكىتلەيدۇ . ئۇ چاقچاقنىڭ مەزمۇنى ئىلمىي بولۇشى بىلەن تىلىمۇ گۈزەل بولۇشى كېرەك . ئوبرازلىق ، ساپاھەتلىك تىللارنى ئىشلىتىشكە ماھىر بولۇشى لازىم ، قوپال ، يېقىمسىز سۆزلەرنى ئىشلىتىشتىن ساقلىنىش كېرەك ، دېگەنلەرنى تەشەببۇس قىلىدۇ . دېمەك ، ھېسامنىڭ چاقچاق ئىلمىي بولۇشى كېرەك ، دېگەن قارىشىغا نۇرغۇن ئاكتىپ مەنىلەر سىڭگەن . بىز ئۇيغۇر خەلق چاقچاقلىرىنى بېيتىش ، راۋاجلاندۇرۇش جەريانىدا بۇ چاقچاق ئاتسىىنىڭ ئىلىمىي قاراشلىرىغا چوقۇم ئەھمىيەت بېرىشىمىز لازىم .
    « ئاكتىپ مەزمۇنى بولمىغان چاقچاقنىڭ نېمە ئەھمىيىتى ؟ »
    ھېسام چاقچاق مەلۇم ئوبيېكتقا قارىتىلىشى ، كىشىلەرنى مەلۇم نەرسىدىن ، مەلۇم كۆرۈنۈشتىن ھۇزۇرلاندۇرىدىغان بولۇشى كېرەك ، دەيدۇ . ھېسامنىڭ نەزىرىدە ئوبراز تىل بىلەن ئوبرازلىق مەزمۇننى ئىپادىلەش چاقچاقچىغا قۇيۇلىدىغان ئەقەللىي تەلەپ ئىكەن . چاقچاقچى باشقىلارنى كۈلدۈرۈش بىلەن تەڭ ئۆزىمۇ ھۇزۇرلىنىپ كۈلەلەيدىغان بولۇشى ، ئېيتقان چاقچىقى باشقىلار ئۈچۈنمۇ ، ئۆزى ئۈچۈنمۇ ئوخشاشلا كۈلكىلىك بولۇشى كېرەك .
   چاقچاقتىكى بۇ كۈلكە ئوبيېكتنى ياخشى تاللاشتىن كېلىدۇ . ئوبيېكت ياخشى تاللانسا ، چاقچاق مەزمۇندارلىققا ئىگە بولىدۇ . كىشىلەر چااقچاقتا نېمە ئىپادىلىنىۋاتقانلىقىنى ، كۈلكە ئىچىدە قانداق بىر ھەقىقەتتىن ، قانداق بىر چىينلىقتىن ھۇزۇرلىنىۋاتقانلىقىنى سەزمەي قالىدۇ . مانا بۇنداق چاقچاقلار كىشىگە قويۇق ئېستېتك زوق ئاتا قىلىدۇ .
   شەخسىي مۇددىئانى ئارىلاشتۇرۇۋېلىش چاقچاقنى مەزمۇنسىز قىلىپلا قويماي ، يەنە ئۇنى پۈچەكلەشتۈرۈۋېتىدۇ . باشقىلارنىڭ ئەيىبىنى ئېچىش ، باشقىلارنى كەمستىش مۇددىئاسىدا ئېيتىلغان چاقچاق تەبىئىيكى ، ئاكتىپ تەسىر بېرەلمەيدۇ . بۇنداق چاقچاقلارنىڭ مەزمۇنىنى كىشىلەر قوبۇل قىلمايدۇ ، نەتىجىدە بۇنداق چاقچاقنىڭ ھېچقانداق ئەھمىيىتى بولمايدۇ . ھەتتا بۇنداق چاقچاقلارنى توپلاش ، رەتلەشنىڭمۇ ھېچقانداق قىممىتى بولمايدۇ .
   « چاقچاقنى مەيدان بارلىققا كەلتۈرىدۇ »
   ھېسامنىڭ بايان قىلشىچە ، ئۇنىڭدا ھېچقاچان ئالدىن تەييارلىق بولمايدىكەن . ئۇ قانداق بىر ئورۇندا بولسا ، شۇ ئورۇننىڭ ئالاھىدىلىكىنى مەھكەم ئىگىلەيدىكەن . ئۇنىڭچە ، « قانداق چاقچاق قىلىشنى مەيدان ئۆزى بەلگىلەيدۇ » كەن . ئالدىن تەييارلىق قىلىۋېلىش ياكى بولمىسا چاقچاق تەييارلاپ بېرىش چاقچاقچى قىلدىغان ئىش ئەمەس ئىكەن .
   دېمەك ھېسامنىڭ چاقچاق ئىجادىيىتى مول خەلق تۇرمۇشى ئاساسىدا تەرەققىي قىلغان . ئۇنىڭ چاقچاقلىرى نەق مەيداندا توقۇلغان ، ئىجتىمائىي رېئاللىقتىن بىۋاستە تەسىرلىنىشنىڭ مەھسۇلىدۇر .
   ھېسام يەنە چاقچاقنىڭ ھازىر جاۋابكارلىقىغىمۇ يۈكسەك ئەھمىيەت بېرىدۇ . ئۇنىڭ نەزىرىدە ، چاقچاقنىڭ ئىجاد قىلىنىشى ئاساسلىقى بىرەر مەسىلىنىڭ ئوتتۇرىغا قويۇلۇشىنى ياكى بىرەر كۈلكىلىك سۆزنىڭ بولۇشىنى ئۆزىگە تەقەززا قىلىپ ئېلىپ بېرىلىدىكەن .
   چاقچاقنىڭ ئىجاد قىلىنىشى ئاساسلىقى چاقچاق قىلغۇچىدىن باشقا يەنە قوشۇمچە چاقچاق قىلغۇچىلارنىڭمۇ ھازىر بولۇشىنى چەتكە قاقمايدۇ . ھەتتا قوشۇمچە چاچقاق ماھىرلىرى يېتەرلىك بولسا ، چاقچاق تېخىمۇ كۆپ ئىجاد قىلىنىشى مۇمكىن .
   دېمەك ، چاقچاق ۋەقە ياكى ھاىسىنى بايان قىلىش ، ئوبراز يارىتىش سەنئىتى ئەمەس . ئۇ پەقەت ھېسام ئېيقاندەك نەق مەيداندا ھازىر جاۋابلىق بىلەن ئىجاد قىلىنىدىغان ئاغزاكى سەنئەت ، ئۇنىڭ مەقىسىتى كۈلكە پەيدا قىلىش .