شۇ تاپتا ئوغلۇم ئوغۇز 5 ئايغا تولدى. ئۇنىڭ بوۋاقلىق قىلىقلىرى بارغانسېرى تاتلىقلىشىپ، قۇشقاچ تىللىرى چىقىپ كېتىۋاتاتتى. ئۆزىچە بىزنىڭ گەپ قىلغاندىكى تاۋۇش – ئاۋازلىرىمىزنى تەقلىد قىلىپ ‹‹ سايراپ ›› كېتەتتى. روزا ھېيت پەتىسى ئۈچۈن ئۆيگە كەلگەن مېھمانلار ئوغلۇمنى قوللىرىغا ئېلىپ ئەركىلەتكەچ ‹‹ تىلى چىقايلاپ دەپ قاپتۇ ، ئاپا دەمدۇ ياكى ئانا دەمدۇ ؟ … ›› دەپ، سوراپ قېلىشتى. قىزىقارلىق يېرى، بۇ سۇئال بىر قانچە كىشى تەرىپىدىن ئوخشاش تەرىقىدە سورىلىپ قالدى. بەزىلەر ئۆزلىرىچە ‹‹ ھەقىقى ئۇيغۇر ئوغلى بولسا ئانا دېيىشى كېرەك . ئاپا دېگەن نەچە گەپ … ›› دېيىشسە، ‹‹ بەزىلەر ئوغلۇڭ چوڭشەدە تۇغۇلغاندىن كېيىن ئاپا دېسۇن، بۇنىڭدىن مەدەنىيلىك ، شەھەر پۇرقى چىقىپ تۇرىدۇ … ›› دېيىشتى. شۇنىڭ بىلەن بۇ قاملاشمىغان قاراشلارنى رەددىيەلەش ئۈچۈن نۆۋەتتىكى يازما تەييار بولدى.
‹‹ ئانا ›› ۋە ‹‹ ئاپا ›› ھەر ئىككىلى سۆز ئۇيغۇرلارنىڭ بۈيۈك تىل قامۇسى << تۈركى تىللار دىۋانى >> دا ئۇيغۇر تىلغا تەۋە دەپ ئالتۇن ھەل بىلەن پۈتۈلگەن ساپ ئۇيغۇرچە ئىبارىلەر بولۇپ، قانداقتۇر يوق يەردىن پەيدا بولۇپ قالغان ياكى ياتلاردىن قوبۇل قىلىنغان كىرمە سۆز ئەمەستۇر. ھەممەيلەنگەن مەلۇم بولغىنىدەك قەدىمىدە ئۇيغۇر ئەجدادلىرىمىز بىرقانچە قەبىلە – ئۇرۇقتىن تەركىبلەنگەن بولۇپ، بۇ قەبىلىلەرنىڭ تىلى چوڭ جەھەتتىن ئوخشاش بولسىمۇ ، ئەمما بەزى پەرقلەرمۇ مەۋجۇد ئىدى. خۇسۇسەن تۇغقاندارچىلىق مۇناسىۋەتلىرىنى ئىپادىلەيدىغان سۆزلەردىمۇ ئاز – تولا پەرق بار ئىدى. يەنى بىر قەبىلە ئاپا سۆزىنى (ئانا مەنىسىدە) ئىشلەتسە، يەنە بىر قەبىلە ئانا سۆزىنى ئىشلىتىشەتتى. دادا سۆزىنىمۇ بەزى قەبىلە ئۇيغۇرلىرى ئاتا مەنىسىدە ئىشلەتسە ، بەزى قەبىلىلەر ئاتىنىڭ ئاتىسى مەنىسىدە ئىشلىتىشكەن ئىدى. دېمەكچى ، ئۇيغۇرلاردا ئۇرۇق – تۇغقانچىلىق ئاتالغۇلىرىنىڭ بىرلىككە كەلمىگەنلىكى كۆز ئالدىمىزدىكى نەق ئەمەلىيەت( بۇنى بىرلىككە كەلتۈرۈشنى تىلشۇناسلىق نۇقتىسىدىن مۇھاكىمە قىلىش كېرەك ئەلۋەتتە ). ئەمما، ئاپا سۆزىگە ئوخشاش ئاتالمىلار ھەرگىزمۇ ئۇيغۇرغا يات ئەمەستۇر.
بىزدە كۈنىمىزگە قەدەر ئاتا – دادا ، ئانا – ئاپا كەلىمىلىرى ھەققىدە خېلى كۆپ ماقالىلار ئېلان قىلىندى. كۆپىنچىلىرىدە بىرىنى كۆتۈرۈپ يەنە بىرىنى كەمسىندىرىدىغان، ھەتتا بەزىلىرىنى ئۇيغۇرلارغا يات سۆز ، << مۇدا قوغلىشىش >> نىڭ ئاسارىتى دەپ قارايدىغان خاھىش ئەكس ئەتتۈرۈلدى. مېنىڭچە، پۈتۈنلەي تەڭداش مەنادىكى ئىككى سۆزنى بىر – بىرىگە سېلىشتۇرۇپ، بىرنى كۆتۈرۈپ بىرىنى چۆكۈرۈشنىڭ ئۆزى تولىمۇ ئىلمى بولمىغان ئىشتۇر. ئۇنى ئۇيغۇرلارغا يات سۆز دەپ قارىغانلار ئالدى بىلەن ئۆزىنىڭ تارىخىغا ، ئاغۇن – ئەجدادلىرىنىڭ ئاياق ئىزلىرىغا ئوبدان سەپ سېلىش كېرەك، دەپ قارايمەن.
ئاپا سۆزىنىڭ بۈگۈنكى كۈندە بارغانسېرى كەڭ ئومۇملىشى بەلكىم بىر تەرەپتىن ئۇنىڭ ئۇيغۇرلارنىڭ مەركىزىي دېئالىكتى قىلىپ بېكىتىلگەن << ئۈرۈمچى دېئالىكتى >> غا تەۋە بولغانلىقىدىن بولسا كېرەك. يەنە بىرى ، بىر قىسىم كىشىلىرىمىزدىكى قارىغۇلارچە شەھەر مەدەنىيىتىنى قوغلىشىش ئىستىكىدىن بولسا كېرەك ( بۇ ھەرگىزمۇ ئاپا سۆزىنى ئىشلىتىۋاتقان ھەممە كىشىلەرنى شۇ خىل ئىستەككە ئىگە دېگىنىم ئەمەس ) . ھېلىمۇ ئېسىمدە، كىچىك چاغلىرىمىزدا يېزىمىزدا بەزى ئاداشلىرىمىز ئانىسىنى << ئاپا >> دېيىشەتتى، بۇ بىزنىڭ قۇلىقىمىزغا << زادى ياقمايتى >>. ئۇلارنى مازاق قىلاتتۇق. بەزى ئاداشلىرىمىزنىڭ ئانىسى كۆز ئالدىمىزدىلا ئۆز بالىسنى << ئاپا >> دەپ چاقىرمىدىڭ دەپ ، ئەيىپلەشكەن ئىدى. كىچىك چاغلىرىمىزدا ياش خانىملار ئارىسىدا بالىسىنى << ئاپا >> دەپ چاقىرتقۇزۇش باش كۆتۈرگەن ئىدى( بەلكىم ئۇلارنىڭ ئەينى چاغدىكى قارىشىدا ئانا سۆزى سەھرا مەدەنىيىتىدىن ، قالاقلىقتىن ، ئاپا سۆزى شەھەر مەدەنىيىتىدىن، مەدەنىيلىكتىن دېرەك بەرسە كېرەك ).
يېقىندىن بېرى باش كۆتۈرۈپ قېلىۋاتقان ئاپا سۆزىنى << چەتلەشتۈرۈش >> دولقۇنىمۇ ئۇ قۇتۇپتىن بۇ قۇتۇپقا سەكرەش، چەكتىن ئېشىشتىن باشقا نەرسە ئەمەسكەن. ھازىر ئويلاپ باقسام بۇمۇ كۈلكىلىك ئىش ئىكەن.
ئومۇمەن، ئانا ياكى ئاپا سۆزى بولسۇن ھەر ئىككىلىسى ئوخشاش مەنىدىكى تەڭداش ئۇيغۇرچە سۆز بولۇپ، بۇ ئۇيغۇر سۆز بايلىق خەزىنىسىنىڭ مۇھىم تەركىبىي قىسىملىرىدۇر. مانا مەن بۇ ئىككى سۆزدىن شۇنچىلىك ئوبدان پايدىلانغان ئىدىم. يەنى، مېنى كىچىك چېغىمدىلا (2ياش) چوڭدادام – چوڭئاناملار ئېلىۋالغان بولۇپ، مېنى شۇلار بېقىپ قاتارغا قاتقان ئىدى. شۇ ۋەجىدىن مەن چوڭدادام – چوڭئانامنى كىچىكىمدىن دادا – ئانا دەپ چوڭ بولغانمەن. كېيىنكى كۈنلەردە مېنى يورۇق ئالەمگە كۆز ئاچقۇزغان << ئانام >> نى تەبىئىي ھالدا ئاپا دەپ چاقىرىپ كەتتىم. بۇمۇ شۇنداق جايىغا چۈشتى.
مەنبە: يۈكسەل بلوگى ، يازما : ‹‹ ئانا ›› دەمدۇ ، ‹‹ ئاپا ›› دەمدۇ ؟ …
مەنمۇ ئەقلىمنى بىلسەم يۇرتۇمنىڭ ئادىتى بويىچە ئاتا، ئاپا دەپ ئاتاپ چوڭ بولغان، بۇنداق ئاتاش تەبىئىيلا شەكىللەنگەن بولۇپ، ئەتراپىمىزدىكى ھەممىلا ئادەم شۇنداق ئاتىغاندىكىن بىزمۇ شۇنداق دوراپ ئۆگەنگەن، كېيىن تېلېۋىزورلاردا ئانا دىگەن سۆزنى ئاڭلاپ سەل بىر قىسما بىلىنگەن، چۈنكى يۇرتۇمدا دادا ۋە ئانا سۆزى ئاتا-ئانىمىزنىڭ ئاتا ئانىسىغا قارىتا ئىشلىتىلەتتى، كېيىن ئالىي مەكتەپكە كەلدۇق، باشقا نۇرغۇن ساۋاقداشلار دادا ئانا دەپ چاقىرىدىكەن، بۇمۇ ھېچقانداق غەيرى بىلىنمىدى ھەم بۇ ھەقتە كەسكىن مۇلاھىزىلەرمۇ بولۇنمىدى. مانا تۆت ياشقا كىرەي دىگەن ئوغلۇم بىزنى دادا ۋە ئاپا دەپ چاقىرىپ ئادەتلەندى، بالا ئۈرۈمچىدە چوڭ بولۇۋاتقاچقا ئۆيدە ۋە يەسلىدە مۇشۇنداق ئۆگەنگەن ئىدى، بۇنىمۇ قوبۇل قىلدۇق. مېنىڭچە يۇكسەلنىڭ ئېيتقىنى توغرا، بۇنىڭدا توغرا خاتا ياكى ياخشى يامان مەسىلىسى يوق، قايسىغا كۆنسە شۇنداق ئاتاۋەرگىنى ياخشى.
بولسا دەلىل سۈپىتىدە «ئاپا»سۆزىنىڭمۇ تىلىمىز لىكسىكىسىدا ئىكەنلىكىگە «تۈركىي تىلى دىۋانى»دىن نەقىل ئېلىپ قويسىڭىز بوپتىكەن.
بۇ تېمىنى كۆرۈپ مەن بۇرۇن دىققەت قىلغان بىر مەسىلە ئىسىمگە كېلىپ قالدى، يەنى بىزدىكى ئۇرۇق تۇققانلارنى چاقىرىش ئاتالغۇلىرىنىڭ ھازىرغىچە قىلىپلاشمىغانلىقى ھەم شۇنداقلا ئۇنىڭ بىزگە ئېلىپ كەلگەن ئاۋارىچىلىقى، يېنىمىزغا سەپسالساق خەنلەرنىڭ ھەرقانداق ئۇرۇق تۇققىنىنى چاقىرىش ئاتالغۇسى ھەر خىل بولىدىكەن، مەسىلەن دادىسىنىڭ ئاكىسىنى نېمە دەپ چاقىرىدۇ، ئۇكىسىنىچۇ؟دېگەندەك ئەمما بىزدە بۇ خىل ئاتاشلار ھەر كىمدە ھەر خىل ھەر يۇرتتا ھەر خىل بولۇپ كېلىۋاتىدۇ، مېنىڭچە بۇ خىل ھالەتنى تۈپتىن ئۆزگەرتكىلى بولمىسىمۇ ئەمما تىلشۇناسلارنىڭ دىققەت قىلىشىغا ئەرزىيدۇ، ئاپا ۋە ئانا سۆزىنى ئىشلىتىشتە مەن يۈكسەل ئەپەندىمنىڭ دېگەنلىرىگە قۇشۇلىمەن،، ھەر ئىككىلىسى بىرلا خىل مەنانى بىلدۈرىدىغان ئۇيغۇرچە سۆزدۇر، بىرىنى دەپ بىرىنى چەكلەش ياكى يەكلەش ھەقىقەتەنمۇ ئارتۇقچە ئىشتىن ئىبارەت
ئسىىڭلاردا بولسۇن ،ئانا دىگەن سۆز يۈرەكتىن ،ئاپا دىگەن سۆز ئېغىزنىڭ ئۇچىدىن چىقىدۇ . يەنە بىرگە مەن ئۆزبىكچە كىنولارنى كۆپ كۆرىمەن ئۆزبىك تىلىدا ئاچىسنى ئاپا دەپ چاقىردىكەن . ئاپا دىگەن سۆز ئاچا-ھەدە دىگەن مەنىدە بولۇپ ،ئاپا دىگەن سۆز تىلىمىزغا ئۆزبىك تىلىدىن كىرگەن بولۇشى مۇمكىن . يەنىلا ئانا دەپ چاقىرغىنمىز ياخشى ، ئىشەنمىسەڭلار يۈرۈكۈڭلارنى تۇتۇپ تۇرۇپ ئانا،ئاپا دەپ چاقىرىپ بېقىڭلار .
بىزنىڭ يۇرتتا دادا دىگەن سۆزنى بوۋا سۆزىدە ئىستىمال قىلىدىكەنمىز،ئانا دىگەن گەپنى ئەدەبىي تىل ئورنىدا ئىشلىتىپ كېلىۋاتىمىز،ئادەتتە ئاتا-ئاپا دەپ كېلىمىز. ھەمدە،ئاتا-ئاپىمىزنىڭ ئاچا-سىڭىللىرىنىمۇ ئاپا ئورنىدا كۆرۈپ ئالدىغا ئىسمىنى قوشۇپ ماريەم ئاپام،سىلىمەم ئاپام دەپ كېلىمىز. بۇ قانداقتۇر ئۆزبېك تىلىدىن كىرگەن گەپ بولماسدىن ئەزەلدىن شۇنداق ئىشلىتىپ كېلىۋاتقان بىر ئىش.ئۇنىڭ ئۈستىگە،ئۇيغۇرباي ئەپەندى،ئۆزبېك تىلى بىلەن ئۇيغۇر تىلىنىڭ پەرقى نە؟ ئارتۇق ئويلاپ كەتمەيلى…
يۈكسەل بۇرادەرنىڭ سۆزىنى قىزغىن قوللايمەن…
ئۇيغۇرباي ئەپەندى!
غەلىتە گەپلەرنى قىلىسىزغۇ! ئىسىمدە قېلىشىچە ئاپام ئاپىسىنى «ئاپا» دەيدىكەندۇق. موماممۇ ئاپىسىنى «ئاپا» دەيدىكەندۇق. لېكىن مومامنىڭ ئاپىسىنىڭ ۋاقتىدا، ئۆزبەكچە كىنولارنىڭ بارلىقىغا ئىشەنمەيمەن.
ئۆزبەكلەرمۇ ستالىننىڭ مىللەت تەرغىباتى تەسىرىدىن يېڭىلا شەكىللەنگەن مىللەت. جۈملىدىن ئورتا ئاسىيادىكى تۈركىي مىللەتلەر ئەزەلدىن بىر قەۋم ئىدى، ھەم ئاتالمىش «چاغاتاي» يېزىقىدىن ئىبارەت ئورتاق يېزىقنى ئىشلىتەتتى. جۈملىدىن ئاباي قونانبايدەك ئەدىبلەرمۇ چاغاتاي يېزىقىدا ئەسەرلەر يازغان ئىدى.
ئۆزبەكلەر ھەقىقەتەن «ئاپا» سۆزىنى خاتا يەرگە ئىشلىتىۋاپتۇ. تۈركىي تىللار دىۋانىدىكى «ئاچا» مەنىسىنى سۆز «ئەكە» سۆزىدۇر. قۇمۇل تەرەپلەردە «ئاچا-سىڭىل» دىگەننى «ئىگى -سىڭل» (ئەكە-سىڭگل) دەپمۇ قويىدۇ.
يۈرەكتىن چىقسا قانداق بولىدۇ؟ توۋا،،،،ھازىرغىچە مەن يالغاندىن ئاپا دەپلا يۈرۈپتىمەندە؟!!! ما ئىشنى كۆرەي…
ئئاپا دېگەن گەپ تاتار چىدىن سىڭگەن تاتار چىدە ئاپاي (تاتارچە ھەدە دېگەن مەنىدە)دەيدۇ
تاتار تىلى بىلەن ئۇيغۇر تىلىنىڭ پەرقى نە؟ چۈشەندۈرۈپ قويسىڭىز…
بىزنىڭ ياقلاردىغۇ بىرەر تاتار كىشى يوق ئىدى
تاتارلار كەلمەستىمۇ، ئىدقۇت ئۇيغۇرلىرى ئەزەلدىن «ئاپا» دەپ ئىشلىتىپ كېلىۋاتقان ئىدى.
مەنمۇ كىچىكىمدىن دادا، ئاپا دەپ چاقىرىپ كۆنۈپ قاپتىمەن. بىراق ھازىر ئاتا دېگەن سۆز قۇلىقىمغا باشقىچە يېقىملىق ئاڭلىنىدىغان بولۇپ قالدى. خۇدا بۇيرىسا باللىرىمنى ئاتا دەپ چاقىرغۇزۇپ كۆندۈرەي دەپ ئويلاۋاتىمەن(بەك يىراقنى ئويلىۋەتتىمۇ نېمە )، ئاپىسىنى ئامال بار ئانا دەپ چاقىرسا ياخشىمىكىن. چوڭ دادام، چوڭ ئاپام دېگەن ئاتالغۇلاردىن پەرقلىق تۇرسا
‹‹ دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك ›› تىن ئاتا – ئانا ۋە دادا – ئاپا سۆزى ھەققىدە ئۈنچىلەر:
ئانا : ئانا . 1 – توم ، 125 – بەت.
ئاپا: ئانا. ئوغۇزچە، قارلۇق تۈركلىرى بۇ سۆزنى ‹‹ ب – P ›› تەلەپپۇز قىلىدۇ. 1 – توم، 116 – بەت.
ئاتا : دادا ، ئاتا. 1 – توم، 117 – بەت.
دادا: دادا ، ئوغۇزچە. 3 – توم، 304 – بەت.
يۈكسەل ئەپەندىنىڭ «دىۋانۇ لۇغەتتىن تۈرك» تىن ئالغان بۇ نەقىلى ھەقىقەتەن قايىل قىلارلىق ئىبارىلەردۇر.
«ئاپا» دېيىش شەھەرلىكلەرنىڭ، «ئانا» دىيىش يېزىلىقلارنىڭ، دىگەن سۆزنى تۈنجى بولۇپ ئاڭلاپتىمەن.
«ئاپا» ديىش قۇمۇل يېزىلىرىنىڭ بۇلۇڭ پۇشقاقلىرىغىچە ئوموملاشقان بولۇپ، ئۇ يېزىلىقلارغا «ئانا» دە دىسە، بەك كۈلكىلىك بىلىنىشى مۇمكىن. تۇرپان تەرەپلەردىمۇ ھەم شۇنداق.
كۇچا، شايار تەرەپلەردىمۇ «ئاتا»، «ئاپا» دەيدىغانلىقىنى ئاڭلاپ، دەسلەپتە ھەيران قالدىم. كېيىن تارىخقا سېلىشتۇرۇپ باقسام، چىڭ سۇلالىسى جۇڭغار خانلىقىنى ئاغدۇرۇپ، غەربىي يۇرتنى ئىلىكىگە ئالغاندا، تۇرپان تەرەپتىن جەنۇبىي شىنجاڭغا، بولۇپمۇ، شايار، كۇچا تەرەپلەرگە تۈكۈملەپ ئىدىقۇت ئۇيغۇرلىرىنىڭ كۆچۈپ بارغان تارىخى بارلىقى ئىسىمگە كەلدى. خاتىرلىنىشىچە، بۇ قېتىملىق جۇڭغار خانلىقىنى يوقۇتۇشتا، غەربىي يۇرتتىن جەمئىي 600 مىڭ ئادەم، يەنى ئاھالىنىڭ يېرىمىدىن كۆپى قىرىلىپ كەتكەن (ئاساسلىقى موڭغۇل، ئۇيغۇر ۋە باشقا تۈركىي مىللەتلەر بولۇشى مۇمكىن. ھازىرقى موڭغۇللار شۇ چاغدا بىز بەك قىرىلىپ كەتتۇق دەپ قارايدىكەن). شۇڭا، ئادەمسىز قالغان ماكانلارغا كۆچمەن يۆتكەش ھەقىقەتەنمۇ زۆرۈر ئىدى.
گەپكە كەلسەك، ئۇيغۇر تىلىدا بىر سۆزنى ئىككى خىل ئىپادىلەشنىڭ ھېچقانداق زىيىنى يوق. قازاقلارمۇ «ئانا» سۆزىنى چۈشىنىدۇ، ھەم يازىدۇ، لېكىن يەنىلا ئېغىز تىلىدا «چەچە» دەپ ئاتايدۇ. بۇ پەقەت كۆنۈش ۋە يەرلىك مۇھىت قاتارلىقلارغا مۇناىسۋەتلىك.
يۇرتىمىزدىكى كىشىلەر بىر قەدەر ئەبجەش بولۇپ، قومۇللۇق، قەشقەرلىك، يەركەنلىك، ئاقسۇلۇق، تۇرپانلىق، غۇلجىلىق ۋە خوتەنلىك قاتارلىق ھەممە يەرلىكلەر بار. جەنۇبىي شىنجاڭلىقلار يەرلىك ئۇيغۇرلارنىڭ سانىدىن سەل كۆپىرەك، يەنى «ئانا» دەيدىغانلار «ئاپا» دەيدىغانلاردىن كۆپ. بۈگۈن تەكتى يەركەنتلىك (قۇمۇلدا تۇغۇلۇپ ئۆسكەن)دوستۇمدىن سوراپ باقتىم «ئاپاڭنى «ئاپا» دەمسەن ياكى «ئانا» دەيمسەن؟». جاۋابى «ئاپا دەيمەن، بەزىدە ئانا دەيمەن».
قارىغاندا، «ئاپا» دېيىش ھازىرقى ئۇيغۇر جەمئىيىتىدە بىر قەدەر كۆلەملىشىۋاتقان ئاتالغۇ بولسا كېرەك.
مەيلى قانداق بولۇشىدىن قەتئىينەزەر، بۇ ئىككى ئاتالغۇ تەڭ باراۋەردە ئىشلىتىمىز. ھەرگىزمۇ بىرسىنى ئەتىۋارلارپ، بىرسىنى تاشلاپ قويمايمىز.
خوتەن ۋىلايىتىنىڭ كىرىيە رايونلىرىدا ئاچىسىنى ئاپا دەيدۇ. بۇ قانداقتۇر بىر مودا قوغلىشىش بولماستىن كىچىكدىنلا شۇنداق ئاتاپ ئادەتلەنگەن ئىش.
ئىلگىرى ئانامنىڭ ئاكىسىنى باللىرى دادىسىنى ئاكا دەيتى، ئانىسىنى ئاچا دەيتى ، كىيىن چوڭ بولۇپ دادا، ئانا دەيدىغان بولدى. نىمە سەۋەب بولىدىكى بىلمىدىم.
لىكىن يۇرت ئىچىدىكى باشقا رايونلاردا ئۇنداق ئاتىغاننى كۆرمىدىم.
بىزنىڭ جەمەتىمىزدە دادامنىڭ دادىسىنى چوڭ دادا دىمەي يوغاندا(يوغان دادا) دەيمز، بۇلارنىڭ ھەممىسى كۆنۈشتىنمىكى دەيمەن.
ئانىمىزنى ئانا دەپ ئۈگەنگەن شەھەرلىكەر ئاپا دىيىشىدىكەن، لىكىن مەن شەھەردىن چىققان ياشقا چوڭ بىر تۇققان ئانىلارنى «ئاپا» دەپ قۇيىمەن، ئۆزەمچە ھۆرمەتلەپ ، لىكىن مىنىڭ نەزىرىمەدە كىچىگىمدىن ئانا دەپ كۆنگەن ئانا سۆزى ئەڭ مۇقەددەس، ئاپا سۆزىنىڭ ئورنى ئۇنىڭ ئارقىسىدا…
ھەركىمگە كۆنگىنى ئەڭ مۇقەددەس بولىشى مومكىن.
سىلەر تەرەپتە شەھەرلىكلەر ئانىسىنى ئاپا دەپ ئۆگەنگەن بولسا بىزنىڭ كۇچار،شايار تەرەپلەردە مەيلى شەھەردە ياكى سەھرادا چوڭ بولغان بالىلار بولسۇن ھەممىسى ئۆزىنى تۇغقان ئايالنى ئاپا ئۆزىنى تاپقان ئادەمنى ئاتا دەپ تىلى چىقىدۇ مەيلى قايسى تەرەپتىن بولسۇن چوڭ دادا چوڭ ئانىلىرىنى پەقەتلا ئانا -دادا دەپ ئاتايدۇ بۇ سىز ئويلىغاندەك بىرسى ئالدىدا بىرسى كەينىدىكى مەسلە ئەمەس پەقەت ئادەت مەسلىسى خالاس مېنىڭ بىلىشىمچە تۇرپان ،قومۇل تەرەپلەردىمۇ ئاپا-ئاتا دەيدۇ ، قەشقەر،خوتەن تەرەپتىلا ئانا -دادا دەپ ئاتايدۇ ، لىكىن ئۈرۈمچى،غۇلجا تەرەپتە دادا-ئاپا دەپ ئاتايدۇ ئۇنداقتا بۇلارنىڭ ئاپىسى تۇرپان، قۇمۇللۇق دادىسى قەشقەر ،خوتەنلىكما؟ سىزگە دەپ قوياي كۆنگەن يامان بەزىلەر ئانا دىسە يەنە بەزىلەر ئاپا دەيدۇ بۇ ئىككى ئاتالغۇ ھەرگىز بىرسىدىن بىرسى ئۈستۈن ئەمەس بۇ توغۇرلۇق يۈكسەل ئەپەندىم توغرا چۇشەنچە بېرىپتۇ سىز يەنىلا قايتىپ شۇ يازمىنى يەنە بىر تەپسىلى كۆرۈپ چىقىڭ
تورداشلارغا تەۋسىيە:
دىيارىمىزدىمۇ تۇغقانلىرىنى ئاتاش ئۇسۇلىدا ھەقىقەتەنمۇ ئوخشىماسلىقلار ۋە ئۆزگىچىلىكلەر كۆپ ئىكەن. قايسى يۇرتنىڭ قانداق ئاتايدىغانلىقىنى تورداشلارنىڭ بىلىۋېلىشى ئۈچۈن، تۇغقان ئاتاش ئۇسۇلىنى يازغاندا يۇرت نامىمۇ قوشۇپ قويساڭلار بەك ياخشى بولاتتى.
بۇ ئۆز-ئارا بىر بىرىمىزنى چۈشىنىشكە پايدىلىق.
مەسىلەن:
قۇمۇل ۋىلايىتى تەۋەسىدە:
ئايلا – (قۇمۇلنىڭ قارادۆۋە يېزىسىدا) ئاچا
بوغۇم- ئۇكام (ھازىر بەك ئىشلەتمەيدۇ، بەلكىم بۇ بېغىر (جىگەر) سۆزىدىن كەلگەن بولۇشى مۇمكىن. قازاقلاردىمۇ ئۇكىسىنى باۋۇرۇم دەيدىغان ئادەت بار)
چوڭ ئاپا – ئاپىسىنىڭ ياكى دادىسىنىڭ ئاچىسى.
كىچىك ئاپا- ئاپىسىنىڭ ياكى دادىسىنىڭ سىڭلىسى.
چوڭ ئاتا (دادا) – ئاپىسىنىڭ ياكى دادىسىنىڭ ئاكىسى.
كىچىك ئاتا (دادا)- ئاپىسىنىڭ ياكى دادىسىنىڭ ئۇكىسى.
بوۋا- ئاپىسىنىڭ ياكى ئاتىسىنىڭ ئاتىسى.
موما- ئاپىسىنىڭ ياكى ئاتىسىنىڭ ئاپىسى
ھا ھا ھا …. بۇتىمىلارنى كۆرۈپ سەل كۈلگۈم كەلگەن بولسىمۇ چىداپ ئولتۇردۇم!
بىز ئۇيغۇر شۇنداقلا ئىسلام دىنىي ئارقىلىق بەزى مەدەنىيەتلىرىمىزنى چۆرۈپ تاشلاپ ، يەنە بەزى مەدەنىيەتلەرنى قۇبۇل قىلدۇق، بىز ئىسلام ئەھلى بولغان ئىكەنمىز ھەرقانداق ئىشىمىز ئىسلام ئىچىدە بولىشى كېرەك ، بىز دىننىي چۆرۈپ تاشلاپ قويغاچقا بېشىمىزغا كىلىۋاتقان ئوڭۇشسىزلىقلار ئاز ئەمەس، ئەلۋەتتە مىللەت دىگەننىڭ ئۆرپ-ئدىتى بولىدۇ ، ئەجەپ ھەممە مۇنبەرلەردە مىللەت، ئۆرپ ئادەت توغرۇلۇق سائەت-سائەتلەپ مۇنازىرە قىلىمىزيۇ، توختا مەن ئىسلام دىنىنى قۇبۇل قىلغان مۇسۇلمان، مەن مۇسۇلمانچىلقنى قۇربان چېيت بىلەن روېى ھېيتتىلا ئادا قىلىۋاتامدىم ياكى كۈندىمۇ دىگەن گەپنى ئويلاپ باقمايمىز، بىز كاللىمىزنى ناخشا-ئۇسۇلغا، تەسىرلىك سۆزلەرگىلا ئىشلىتىپ ، پەن-تېخنىكىنى ۋە بىزنى ھىچنىمىدىن قورقىماس قىلىدىغان دىنىمىزنى تاشلاپ قويدۇق ، بۇگەپلەرنى دىمەي بولدى ، ئىشنى قىپ مەن ئالجىپ قالمىدىم ،
ئاڭلىسام ئۇ دۇنياغا بارغاندا ، مۇنكىر-نىكىرلەر «ئاناڭ» كىم دەپ سورايدىكەن.
بەك جايىدا گەپ قىپسىز!
تۇنجى يۈرگەن قىز دوستۇممۇ ئاپا دىگەننى ئاپا دىگۈلۈك ئانا دىسە تومپايلاردەك ئاڭلىنىدىكەن دىگىنى ھىلىمۇ ئىسىمدە!بالىسىنى ئاپا دىگۈزۈپ كۆندۈرگەنلەر نىمە مەقسەتتە مۇشۇنداق قىلىدىغاندۇ؟
ياغما ئوغلىنىڭ گېپى ناھايتى جايىدا توغرا گەپ . ئەسلىدە بىزنىڭ تالىشىپ چىڭ تۇرىدىغىنىمىز ئۆرىپ-ئادەتلا ئەمەس بىزنى ھېچنىمىدىن قورىقمايدىغان يۈرەككە ئىگە قىلىدىغان ئېتىقادىمىز ئىدى.
ئەمما سىز بالىلىرىنى ئاپا دەپ ئۆگەتكەنلەرنىڭ ھەممىسىنى، مودا قوغلىشىپ ياكى مەقسەتلىك مۇشۇنداق كۆندۈرۋېتىپتۇ دەپ ئويلاپ قالماڭ ، بىزنىڭ (كەلپىن)يۇرتتىمۇ ئاتا ئانىمىز ئاتىسىنى ئاتا، ئاپىسىنى ئاپا دەپ ئاتاپ كەلگەن بىزمۇ شۇنداق چاقىرىمىز ، ھازىر ئاقسۇدا (ئاقسۇ شەھىرىدە تۇغۇلغانلار ھەم ئاقسۇغا يېقىن يېزا-ناھىيەدىكىلەر ئاتام-ئانام ، دادا-ئانا مۇشۇنداق چاقىرىدۇ) تۇرساقمۇ تۇغۇلغان بالىلارغا ئاتا-ئاپا دەپ ئۆگىتىمىز ، بۇ مودا قوغلىشىشىمىزدىن ئەمەس.
تالاشقىدەك مەسىلە ئەمەس ئىدى بۇ . مېنىڭچە بۇنىڭغا قارىغاندا كېيىنكى پەرزەنتلىرىمىزنىڭ بىزنى «بابا»،«ماما» دەپ ئاتىشىدىن ئەنسىرىسەك ،شۇنىڭغا تەدبىر تۈزسەك ئەھمىيىتى بولارئىدى
ھەجەپمۇ قاملاشمىغان گەپلەرنى قىلىدىغانلار باركەن.
ئانا دىسەڭلار دىمەمسىلەر،سىلەرنىڭ ئانـــوي دەپ تىلىڭلار چىققان بولسا بىزنىڭ ئاپــوي دەپ تىلىمىز چىققان،ئاتام بىلەن ئاپامنىڭ ئاپىلىرىنى ئانا دەيمەن،ئاتىلىرىنى دادا دەيمەن.بىريەدىن كەپ قالغان گەپ ئەمەس بۇ،خۇددى بىرسى تەرجىمە قىلىپ قوللىنىۋالغاندەك گەپ قىلىدىكە بەزىلە.ئانا دىسە يۈرەكتىن چىقىدۇ دەپ قۇيىدىكەن.ئاغزىڭنى ئاچماي تۇرۇپ ئانا دەپ باقە،بىر كۆرەي.
ئۇنداق ئاپا دىگەننى ئۆچ كۆرىدىغان،ئەنئەنىنى بەك قوغدىغىسى كەلگەن ئادەملەر باشتا تىلىڭلارنى ‹كۇەيزە› ئەمەس چوكىغا،‹كەيشۈي› ئەمەس قايناقسۇغا،‹شىڭلى›ئەمەس يۈك-تاققا،‹يو سەن جۇ› ئەمەس بىريۈز سەكسەن توققۇزغا كۆندۈرۈڭلا.
«ئاتا، دادا، ئانا، ئاپا» سۆزلىرى توغرىسىدا
غەيرەتجان ئابدۇللا كالدىر
«ئاتا، دادا، ئانا، ئاپا» سۆزلىرى بىزنى تۇغۇپ، تەربىيىلەپ، قەلبىمىزنى مېھرى مۇھەببەت تولدۇرغان ۋە مىڭ بىر جاپا بىلەن قاتارغا قوشقان قەھرىمان ئەرلەر ۋە خوتۇنلارغا ئېيتىلىدىغان، يۈكسەك ھۆرمەت مەنىسىدىكى سۆزلەردۇر.
خەلقىمىزنىڭ تارىختا ياشىغان يەرلىرىنىڭ ناھايىتى كەڭلىكى، قەدىمكى ئايرىم ئۇرۇق- قەبىلىلەرگە خاس بولغان تىل ۋە تۇرمۇش ئادەتلىرىنىڭ ھەر قايسى يەرلەردە ئوخشىمىغان دەرىجىدە ساقلىنىشى، تارىخدىكى ھەر قايسى يەرلەردە ئولتۇراقلاشقان قېرىنداشلىرىمىزغا تۇغقان ۋە يات مەللەتلەر مەدەنىيىتىنىڭ ئوخشىمىغان دەرىجىدە تەسىر قىلىشى تۈپەيلىدىن تىلىمىزدا «ئاتا، دادا، ئانا، ئاپا» دېگەن بۇ تۆت سۆز ھەر قايسى يەرلەردە تۈرلۈك مەنىلەردە ساقلاندى. شۇ سەۋەبتىن، ئەدەبىي تىلىمىزدىمۇ بۇ سۆزلەر شېۋە ۋە ئادەت تەسىرى بىلەن گاھىدا تەڭداش، گاھىدا مەلۇم دەرىجىدىكى پەرقلىق مەنىلەردە ئىشلىتىلىپ كەلدى. ئالايلى، تۇرپان شېۋىسىدە «دادا» ئۆزىنى تاپقان ئەرنىڭ ئاتىسىنى، «ئانا» ئۆزىنى تۇغقان خوتۇننىڭ ئانىسىنى كۆرسەتسە، «ئاتا» ئۆزىنى تاپقان ئەرنى، «ئاپا» ئۆزىنى تۇغقان خوتۇننى كۆرسىتىدۇ. قەشقەر شېۋىسىدە ئۆزىنى تاپقان ئەر- خوتۇننى «دادا»، «ئانا» دەپ ئاتاش ئومۇملاشقان. ئىلى تەۋەسىدە بۇ تۆت سۆز خېلىلا ئارىلاش ئىشلىتىلسىمۇ، لېكىن «دادا»، «ئاپا» ئۈستۈنلۈكنى ئىگىلىگەن. باشقا يەرلەردە ، ئالايلى، ئۈرۈمچىنىڭ شەھەر ئەتراپى رايونلىرى، بايىنغۇلىن ئوبلاشتىنىڭ چەرچەن، چارقىلىقتىن باشقا ناھىيىلىرى ۋە ئاقسۇ ۋىلايىتى تەۋەسىدىكى ئۇيغۇرلاردا تۇرپان شېۋىسىدىكى ئاتىلىشى بىلەن ئوخشاش بولسا، قىزىلسۇ ئوبلاستى، قۇمۇل ۋىلايىتى، خوتەن ۋىلايىتى ۋە چەرچەن، چارقىلىق ناھىيىلىرىدە قەشقەر شېۋىسى بىلەن ئوخشاشلىق بار. ئالتاي، تارغاباتاي، قاراماي، مايتاغ، بورتالا ئەتراپلىرىدا ئىلى شېۋىسى مۇتلەق ئۈستۈنلۈككە ئىگە. بۇ ئۈچ چوڭ شېۋىنىڭ تۈرتكىسىدە شەكىللەنگەن ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي يېزىق ۋە جانلىق تىلىنىڭ مەركىزىي شېۋىسى بولغان ئۈرۈمچى شېۋىسى قەشقەر، خوتەن، ئىلى، قۇمۇل، ئاتۇش شېۋىلىرىنىڭ ئالاھىدىلىكى بولغان «دادا» دەپ ئاتاش بىلەن تۇرپان، ئىلى، ئاقسۇ شېۋىلىرىنىڭ ئالاھىدىلىكى بولغان «ئاپا» دەپ ئاتاشنى بىرلەشتۈردى ۋە ئۆزىنىڭ ھازىرقى زامان ئۇيغۇر مەدەنىيىتىنىڭ مەركىزىي شېۋىسى بولۇش سۈپىتى بىلەن گېزىت، ژۇرنال، رادىئو، تېلېۋىزور، دەرسلىك كىتاب ۋە ھەر خىل ئەسەرلەر، شۇنىڭدەك جامائەت يىغىلىشلىرىدا ئىشلىتىپ كەلدى. ئاددىيسىنى ئالايلى، ئاپتونوم رايونلۇق تېلېۋىزىيە فىلىملىرىنى تەرجىمە قىلىش ئورۇنلىرى ۋە سەنئەت ئورۇنلىرى تەرجىمە قىلغان ۋە ئورۇندىغان تېلېۋىزىيە فىلىملىرى ۋە نومۇرلاردا «دادا»، «ئاپا» سۆزلىرى ئىشلىتىلىپ كەلدى. شۇنداق قىلىپ، يەرلىك شېۋىدە قانداق ئىستېمال قىلىپ ئادەتلەنگەن بولۇشىدىن قەتئىينەزەر، ئەدەبىي تىلدا دېيىلىۋاتقان بۇ سۆزلەرنى ئامما توغرا چۈشىنىدىغان بولدى. ھەتتا قەشقەر، خوتەن، ئاتۇش… تەرەپتە «ئاپا»لىشىش؛ تۇرپان، كورلا،ئاقسۇ… تەرەپتە«دادا»لىشىش يۈزلىنىشى بارلىققا كەلدى. مەتبۇئاتلىرىمىزدا بولسا بۇ سۆزلەر ئارىلاش ئىشلىتىلىشكە باشلىدى.مەسىلەن،
«ئانىسى ھەم دادىسى دەرقەمدە تۇرۇپ… تۆت ياشتا دادىسىدىن، 16 ياشتا ئاپىسىدىن يېتىم قالغان… سان-ساناقسىز يوللار ئىچىدىن ئاتا-ئانىڭىز باشلايدىغان يولنى ئىلغا قىلىپ تېپىپ… بىز ئانىلارنى… ھەرقانداق ئانا بولغۇچىغا… پەرزەنتنىڭ ئانا ئۇمىدىنى ئادا قىلىشىنى…»(غەلىبە مۇھەممەغد:«ئادىلجانغا ئوچۇق خەت»، «شىنجاڭ ئاياللىرى»،1997-يىل 5-سان).
بۇ جۈملىلەردە «ئاتا، دادا،ئانا،ئاپا» سۆزلىرىنى جۈملىنىڭ مەنا ئېھتىياجىغا قاراپ يۇقىرىقىدەك ئىشلەتكەن. لېكىن، بۇنىڭلىق بىلەن بۇ سۆزلەرنى بىر خىللاشتۇرۇش تولۇق ئورۇندىلىپ كەتتى، دېگىلى بولمايدۇ. بولۇپمۇ ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىنىڭ مۇھىم مەنبەسىنى ۋە بۈگۈنكى ئۇيغۇر مىللىتى نوپۇسىنىڭ ئاساسىي گەۋدىسىنى تەشكىل قىلىدىغان قەشقەر، قىزىلسۇ، خوتەن… ئۇيغۇرلىرى ئۆزلىرىنىڭ «داد»، «ئانا» دەپ قوللىنىش ئادىتىنى ئىستىخىيىلىك ھالدا ئۆزلىرىدە تەرجىمە قىلىنىپ، ئاۋاز بېرىلگەن تېلېۋىزىيە فىلىملىرىدە «ئاتا»، «ئاپا» دەپ تەرجىمە قىلىشتا چىڭ تۇردى… جەمئىيەتتىكى تىل ئىستېمالىدا بەزىلەر «ئاپا» دەپ ئاتاش توغرا ھەم يېقىملىق دەپ قارىسا، بەزىلەر «دادا» دەپ ئاتاش توغرا، «ئاتا» توغرا ئەمەس… دەپ قارىماقتا. ئەمەلىيەتتە ھازىرچە بۇلاردىن خالىغان بىرىنى خاتا ياكى توغرا دەپ ئېيتقىلى بولمايدۇ. سەۋەبى بۇ سۆزلەر يېقىندا پەيدا بولغان سۆزلەر بولماستىن، ناھايىتى ئۇزاق زامانلارنى باشتىن كەچۈرۈپ، ئەل ئىچىگە چوڭقۇر سىڭگەن قەدىمىي سۆزلەردۇر.
بۇ سۆزلەرنىڭ قايسى زامانلاردىن باشلاپ ئەجدادلىرىمىزدا قوللىنىلغانلىقى ئېنىق بولمىسىمۇ، ئەمما بىزگىچە يېتىپ كەلگەن يازما يادىكارلىقلىرىمىزغا قارىغاندا، بۇ سۆزلەر، بىرىنچىدىن، ئۆز ئانا تىلىمىزغا مەنسۇپ؛ ئىككىنچىدىن، ناھايىتى قەدىمىي سۆزلەر بولۇپ، بەلكىم نەچچە مىڭ يىللىق تارىخىي جەرياننى بېشىدىن ئۆتكۈزگەن بولۇشى مۇمكىن. مەسىلەن، «كۆلتېكىن مەڭگۈ تېشى»نىڭ شەرق تەرەپ 25-،26-قۇرلىرىدا «تۈرك خەلقىنىڭ نام-ئابرويىنىڭ يوقاپ كەتمەسلىكى ئۈچۈن، ئاتامنى قاغان، ئانامنى خاتۇن قىلىپ كۆتۈرگەن…» دېگەن سۆزلەر ئۇچرايدۇ ۋە پۈتۈن مەڭگۈ تاشتا «ئاتا» سۆزى 14يەردە، «ئانا» سۆزى ئىككى يەردە كۆرۈلىدۇ؛ «مۇيۇنچۇر(بايانچۇر) مەڭگۈ تېشى»دا «دادا» سۆزى ئىككى يەردە كۆرۈلىدۇ؛ « بىلگە قاغان مەڭگۈ تېشى»دا «ئاتا» سۆزى 20 يەردە، «ئانا» سۆزى ئۈچ يەردە تىلغا ئېلىنىدۇ(شەرىپىدىن ئۆمەر: « ئۇيغۇر كلاسسىك ئەدەبىياتىدىن ئوچېركلەر»). «ئالتۇن يارۇق»تىمۇ «ئاتا» سۆزى تىلغا ئېلىنغان(«قەدىمكى ئۇيغۇر تىلى لۇغىتى» 3-بەت).ئاتاغلىق تىلشۇناس مەھمۇد قەشقەرى ئۆزىنىڭ «تۈركىي تىللار دىۋانى» ئەسىرىدە «ئاتا» سۆزىگە «ئاتا،دادا» دەپ («دىۋان»،1-توم 117-بەت)،«ئانا» سۆزىگە «ئانا» دەپ («دىۋان»1-توم 125-بەت) قىسقىلا ئىزاھات بەرگەن. «ئوغۇزنامە» داستانىنىڭ 342-،350-قۇرلىرىدا «ئاتا» سۆزى تىلغا ئېلىنىدۇ. 14-،15- ئەسىرلەرگە مەنسۇپ بولغان«ئىدىقۇت مەھكىمىسى سۆزلۈكى»دىمۇ «ئاتا» ۋە «ئانا» دېگەن سۆزلەر ئۇچرايدۇ(شۇ كىتاب 69-بەت). لېكىن، «دادا» ۋە «ئاپا» دېگەن سۆزلەر ئۇچرىمايدۇ. 19-ئەسىرگە تالىق ئۆلمەس يادىكارلىق «تارىخىي مۇسىقىيۇن»دىمۇ «ئاتا»،«ئانا» دەپ تىلغا ئېلىنىدۇ(26-بەت) ۋە باشقىلار. يۇقىرىقى مەلۇماتلاردىن قارىغاندا، «ئاتا» ۋە «ئانا» سۆزلىرى مەيلى كۆك تۈرك، ئورخۇن ئۇيغۇر قاغانلىرى دەۋرىدە بولسۇن، مەيلى قوچۇدىكى ئىدىقۇت ئۇلۇغ ئۇيغۇر ئېلى، گەنجۇ ئۇيغۇر ئېلى،قاراخانىلار دەۋرلىرىدە بولسۇن، مەيلى چاغاتاي خانلىقىدىن مانجۇ چىڭ سۇلالىسى دەۋرىگىچە بولسۇن، ھەر قايسى جايلاردا ياشىغان ئەجدادلىرىمىزنىڭ جانلىق ۋە ئەدەبىي تىللىدا ھازىر بىلەن ئوخشاش تەلەپپۇز ۋە مەنىدە ناھايىتى كەڭ ۋە ئومۇميۈزلۈك ئىشلىتىلگەن. «دادا» ۋە «ئاپا» سۆزلىرىگە كەلسەك، «دادا» سۆزى «بىلگە قاغان مەڭگۈ تېشى»دا ئىككى يەردە تىلغا ئېلىنغان(باشقا ئىككى مەڭگۈ تاشتا بۇ سۆز ئۇچرىمايدۇ) بولسىمۇ، بىراق مەنىسى «ئاتا» بىلەن ئوخشىمىغان.يەنى تاغىسىنى كۆرسىتىپ «كىچىك دادا» مەنىسىدە ئىشلىتىلگەن. 7-،8- ئەسىرلەردە بارلىققا كەلگەن دەپ قارىلىۋاتقان ئوتتۇرا ئاسىيا-تۈرك خەلقلىرىنىڭ (جۈملىدىن ئۇيغۇر خەلقىنىڭ) قەھرىمانلىق داستانى «دەدە قورقۇت»تىمۇ قورقۇت ئىسىملىك بۇ باش قەھرىمان «دەدە»(دادا) دەپ تىلغا ئېلىنغان. مەنىسىمۇ «ئاتا» بىلەن ئوخشاش بولۇپ، «دەدە(دادا) قورقۇت» بەزىدە يەنە «قورقۇت ئاتا» دەپمۇ ئېلىنماقتا.يۇقىرىقى ئىككى ماتېرىيالدىن قارىغاندا، 6ــــ 9-ئەسىردىكى بۈگۈنكى موڭغۇلىيىدە قۇرۇلغان تۈرك، ئۇيغۇر قاغانلىقلىرىدا «دادا» ئاتالغۇسى «تاغا» مەنىسىنى بەرگەن بولۇپ، ئاتىسىنىڭ ئىنىسىنىڭ «كىچىك دادا» دەپ ئاتىلىشىدىن، ئاتىسىنىڭ ئاكىسىنىڭ «چوڭ داد» دەپ ئاتىلىدىغانلىقى چىقىپ تۇرىدۇ. تۇرپان شېۋىسىدە ھازىرمۇ ئاتىسىنىڭ ئاكىسىنى «چوڭ ئاتا» ۋە ئاتىسىنىڭ ئىنىسىنى «كىچىك ئاتا» دەپ ئاتاش ئەنە شۇ خىل ئاتاشنىڭ بۈگۈنكى كۈندە ئەل ئىچىدە ساقلىنىشى بولۇشى مۇمكىن(باشقا جايلاردا، بولۇپمۇ خوتەن، قەشقەر… تەرەپلەردە «چوڭ دادا» بوۋىسىنى كۆرسىتىدۇ، بىراق «كىچىك دادا» سۆزى ئىشلىتىلمەيدۇ). قەدىمكى «كىچىك دادا» سۆزى بىلەن ھازىرقى «كىچىك ئاتا» سۆزىنىڭ ئوخشاش مەنىدە ئىكەنلىكىدىن قارىغاندا، ئۇلاردا تارىخىي مەنىداشلىق ياكى مەنبەداشلىق مۇناسىۋىتى بولۇشىمۇ مۇمكىن. لېكىن، ئورخۇن-يېنسەي مەڭگۈ تاشلىرىدا «ئاتا» سۆزىنىڭ شۇنچە كۆپ يەردە تىلغا ئېلىنىپ، «دادا» سۆزىنىڭ تىلغا ئېلىنمىغانلىقى، «بىلگە قاغان مەڭگۈ تېشى»دىكى ئىككى يەردە تىلغا ئېلىنغان «دادا» سۆزىنىڭ مەنىسى «ئاتا» سۆزىنىڭ مەنىسىدىن پەرقلىق بولۇشى، قوچۇ، قاراخانىلار تۈركلىرى (ئۇيغۇرلىرى) ۋە چاغاتاي خانلىقى دەۋرىدىكى ئۇيغۇرچە يازما،باسما ماتېرىياللاردا «دادا» سۆزىنىڭ ئۇچرىماسلىقى ۋە تۇرپاندا ھېلىھەم «دادا»، «ئاتا» سۆزلىرىنىڭ بەرگەن مەنىسىنىڭ ئوخشىماسلىقى سەل غەلىتىرەك تۇيۇلىدۇ. ھالبۇكى، كۆك تۈرك قاغانلىقىنىڭ غەربىي قىسمىدا ــــ ئون ئوق تۈركلىرى ۋە ئوغۇزلار… ئارىسىدا «دادا» سۆزى بەرگەن مەنا «خاقانىيە تۈركلىرى» ۋە «ئىدىقۇت ئۇيغۇرلىرى(گەنجۇ ئۇيغۇرلىرى)» تىلىدىكى «ئاتا» سۆزىنىڭ مەنىسىگە ئوپمۇ ئوخشاش. «دەدەقورقۇت» داستانىدىن سىرت، ئۇيغۇرلارنىڭ قەدىمكى ئەڭ چوڭ تارماق قەبىلىلەر ئىتتىپاقى بولغان، كېيىن سەلچۇق، غەزنەۋى، خارەزىم ۋەئوسمان خانلىقى، سۇلتانلىقلىرىنى قۇرغان ئوغۇزلارنىڭ «دادا»نى «ئاتا» مەنىسىدە چۈشىنىشى(«دىۋان» 3-توم 304-بەت) پاكىت. مەھمۇد قەشقەرىنىڭ «ئاتا»نى «ئاتا،دادا» دەپ ئىزاھلاپ، «دادا»نى «ئاتا» ئىزاھلىغىنىغا قارىغاندا، قاراخانىلار تەۋەسىدىن( شەرقىي ۋە غەربىي قاراخانىلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ) گەنجۇ ئۇيغۇر خانلىقىغىچە (كېيىن بولسا تاڭغۇت خانلىقىغىچە) بولغان كەڭ زېمىندا «ئاتا» سۆزى، ئۇنىڭ غەربىدە «دادا» سۆزى بەكرەك ئومۇملاشقان بولۇشى مۇمكىن.
«ئاپا» سۆزىگە كەلسەك، «مۇيۇنچۇر مەڭگۈ تېشى»، «تۇنيۇقۇق مەڭگۈ تېشى» ۋە «بىلگە قاغان مەڭگۈ تېشى»نىڭ ھەر بىرىدە بىردىن يەردە تىلغا ئېلىنىدۇ. ئەمما، بۇ يەردە تىلغا ئېلىنغان «ئاپا» سۆزى ھەرگىزمۇ ھازىرقى مەنىدىكى «ئاپا» بولماستىن، بەلكى «ئاپا» ئاتلىق تارخان، يەنى ئاپا تارخاننىڭ ئېتى سۈپىتىدە تىلغا ئېلىنىدۇ(«ئۇيغۇر كلاسسىك ئەدەبىياتى تارىخىدىن ئوچېركلەر» گە قاراڭ). «ئاپا» سۆزىنىڭ خوتۇن –قىزلارغا قارىتا ئېيتىلغانلىقى ھەققىدىكى تۈنجى ماتېرىيال قوچۇ ئۇيغۇر خانلىقى(گەنجۇ ئۇيغۇر خانلىقى) ۋە قاراخانىلار خانلىقلىرى دەۋرىگە توغرا كېلىدۇ. ئەمما، گەنجۇ، قوچۇ ئۇيغۇرلىرى بىلەن ئوغۇزلارنىڭ بۇ ئاتالغۇنى قوللىنىشى، مەنىسى ۋە تەلەپپۇزى ئوخشاش بولمىغان. مەسىلەن، «ئاپا» سۆزى قوچۇدا «ئاچا،ھەدە،ئېگىچە ۋە بىر تۇغقان قىز قېرىندىشى»(«قوچۇدىن تېپىلغان مانى دىنى يادىكارلىقلىرى»، «قەدىمكى ئۇيغۇر تىلى لۇغىتى»،3-بەت) مەنىسىنى بەرسە، ئوغۇزلاردا «ئاپا ۋە ئانا» («دىۋان» 1-توم 116-،117-بەتلەر) مەنىسىنى بەرگەن ۋە «پ» تاۋۇشى قاتتىق تەلەپپۇز قىلىنغان. مەھمۇد قەشقەرىنىڭ «ئابا-ئاپا،ئانا» دەپ ئىزاھلىشىدىن قارىغاندا، قاراخانىلار تېررىتورىيىسىنىڭ ھېچ بولمىغاندا بىر قىسىم جايلىرىدا «ئاپا» سۆزى «ئانا» مەنىسىنى ئاڭلاتقان، لېكىن «ئوغۇزچە» دەپ ئىزاھلاپ قويۇشىدىن قارىغاندا، بۇ سۆز پەقەت ئوغۇزلارغىلا خاس بولغان بولۇپ، قاراخانىلار تەۋەسىدە ئانچە كۆپ ئىشلىتىلمىگەن. گەنجۇ، ئىدىقۇت ۋە قاراخانىلار زېمىنىدە كۆپ ھاللاردا «ئاچا،ھەدە،ئېگىچە، قىز بىر تۇغقان » مەنىسىدە ئىشلىتىلگەندەك قىلىدۇ. ھازىرمۇ قۇمۇلدا (غۇلام غوپۇرى: «ئۇيغۇر شېۋىلىرى سۆزلۈكى» 1-بەت)، چىرا ناھىيىسىنىڭ گۇلاخما ۋە دامىكۇ يېزىلىرىدا، چەرچەن ناھىيىسىدە… ئاپا سۆزىنىڭ «ئاپا، ھەدە، ئېگىچە» مەنىسىدە ئىشلىتىلىشى بۇنىڭ پاكىتى.
ئەمدى «دادا» ۋە «ئاپا» سۆزلىرىنىڭ قاچان ۋە قانداق قىلىپ ئەدەبىي تىلىمىز ۋە ھەر قايسى دىئالېكت ۋە شېۋىلەردە بۇ دەرىجىدە ئومۇملاشقانلىقىغا كەلسەك، ھازىرچە بۇنىڭغا ئېنىق بىر نېمە دېمەك تەس. لېكىن، بەزى تارىخىي تىل پاكىتلىرىدىن تۆۋەندىكىلەرنى ئايدىڭلاشتۇرۇۋېلىشقا بولىدۇ. بىرى، ئۇيغۇرلارنىڭ ئۆزىمۇ قەدىمدە ئاشۇ ئوغۇزلار ئائىلىسىدىن (توققۇز ئوغۇز ۋە ئوغۇزلاردىن) بولغاچقا، گەرچە ئۇيغۇر تىلى بىلەن ئوغۇز تىلى قاراخانىلار خانلىقىنىڭ دەسلەپكى مەزگىللىرىدىلا (بەلكىم ئۇنىڭدىنمۇ بۇرۇنراق بولۇشى مۇمكىن) بۆلۈنۈپ چىقىپ كەتكەن بولسىمۇ، ئەمما ئوغۇزچىمۇ يات تىل بولمىغانلىقتىن قىسمەن جايلاردىكى ئۇيغۇر جانلىق تىلىدا ئوغۇزچىغا خاس، ئەمما ئۇيغۇرچىغىمۇ ئورتاق سۆزلەرنىڭ ساقلانغانلىقى پاكىت. مەسىلەن، «مەن» سۆزى ئوغۇزچىدا «بەن»؛ «مىز» ئوغۇزچىدا «بىز»؛ «قىلدى» ئوغۇزچىدا «ئەتتى»، «تامغاق» ئوغۇزچىدا «تاماق»… دېيىلگەن. ھازىرمۇ «بىز»، «بىزنىڭ»، «ئەتتى»، «تاماق ئەتتى» (بولۇپمۇ خوتەن، قەشقەر تەرەپلەردە)،«تاماق»، «بوغۇز» … دېگەندەك مەھمۇد قەشقىرى «ئوغۇزچە» قاتارىدا سانىغان ناھايىتى نۇرغۇن سۆزلەرنىڭ تىلىمىزدا يەنىلا بارلىقى يۇقىرىقى قارىشىمىزغا ئىسپات بولالايدۇ. شۇڭا، بەلكىم «دادا»، «ئاپا» سۆزلىرى ئۆز دەۋرىدىكى ئورتاق ئەدەبىي تىلىمىزدا كۆپ ئىشلىتىلگەن بولسا، مەھمۇد قەشقىرى خۇددى ئۆزى ئالاھىدە توختىلىپ ئۆتكەندەك پەقەت ئەڭ ئاساسلىق ۋە ئومۇمىي بولغانلىرىنىلا تىلغا ئېلىپ، ئايرىم شېۋە، دىئالېكتلارغا تەۋە مەزكۇر سۆزلەرگە ئوخشاش سۆزلەرنى خاتىرىلەپ قالدۇرمىغان بولۇشى مۇمكىن. ئىككىنچىدىن، مەھمۇد قەشقىرىنىڭ يازغانلىرى ۋە ن. ئا. باسكاكوۋنىڭ تەتقىقاتىغا قارىغاندا، ئۇيغۇرلار تەركىبىدە، بولۇپمۇ قاراخانىلارنىڭ غەربىي قىسىملىرىدا ئوغۇزچە سۆزلىشىدىغانلار ئۇيغۇرلار بىلەن ئارىلاش ئولتۇراقلاشقان ئەھۋاللار بولۇپ، ئۇلارنىڭ تىل ئالاھىدىلىكى ئۇيغۇرلار ئىچىدە تەدرىجىي ئۆز كۈچىنى كۆرسەتكەن بولۇشى مۇمكىن. ئۈچىنچىدىن، قەدىمكى ئۇيغۇر-ئوغۇز تىلىنىڭ ھەر قايسى شېۋىلىرىدە كېلىپ چىقىش مەنبەسى بىر، ئاتىلىشىمۇ ئوخشاش (ياكى ئاساسەن ئوخشاش). لېكىن ئوخشاش بولمىغان مەنىلەرنى بەرگەن سۆزلەر بولغان بولۇشى مۇمكىن. تۆتىنچىدىن، قەدىمكى تۈركى تىللارنىڭ، بولۇپمۇ ئۇيغۇر- ئوغۇز گۇرۇپپىسىغا تەۋە ياكى ئالاقىدار تىللارنىڭ، ھەتتا ھون-ئالتاي دەۋرىدىكى كېيىن تۈرك ۋە باشقا خەلقلەرگە مىراس قالغان، ھازىرغىچە ئېنىقلانمىغان ياكى دىققەت –نەزىرىمىزدىن ساقىت بولۇپ كېلىۋاتقان تاۋۇشلارنىڭ ئالمىشىشى ياكى تەتۈر ئاسسىمىلياتسىيە ھادىسىلىرى بولۇشى مۇمكىن ۋە باشقىلار.
ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلى خەلقىمىزنىڭ نەچچە يۈز يىللىق جانلىق تىلى ئاساسىدا مۇشۇ ئەسىرنىڭ 20-يىللىرىدىن ئېتىبارەن شەكىللىنىشكە باشلىغان بولۇپ، بۈگۈنكى كۈندە «ئانا» سۆزى بىلەن «ئاپا» سۆزى يەنە تەڭ ئىستېمال قىلىنىۋاتقان بولسىمۇ، ئەمما «ئانا» سۆزى ئۆزىنىڭ خەلقىمىزنىڭ قەلبىدىكى ئالاھىدە ئورنىنى يوقاتماي، «ئاپا» سۆزىدىن يەنىلا چوڭقۇر ۋە كەڭ مەنىلەردە، بولۇپمۇ ئەل-ۋەتەن، مىللەت… قاتارلىق كەڭ دائىرىدىكى مەنىلەردە ۋە يېزىق تىلىمىزدا كەڭ ئىشلىتىلمەكتە. مەسىلەن، ئانا ۋەتەن، ئانا يۇرت، ئانا تىل، ئانا ماكان، ئانا مېھرى، ئانا دىيار، ئانا تۇپراق، ئاتا-ئانا،ئانا-بالا… «ئانا» سۆزى ھەتتا ئۈرۈمچى، ئىلى رايونلىرىدىمۇ، تۇرپاننى مەركەز قىلغان «ئاپا» تىل رايونلىرىدىمۇ ئەل ئىچىگە شۇنداق چوڭقۇر سىڭگەنكى، ھېچكىممۇ مەزكۇر سۆزلەرنى «ئاپا»لاشتۇرۇپ ئاتىمايدۇ. «ئاپا» سۆزى پەقەت ئۆزىنى تۇغقان خوتۇنغىلا خاس بولغان سۆز بولۇپ، ئۇنىڭ «ئانا» دەك ئۇنچە چوڭقۇر مەنىسى يوق. «ئانا يۇرتۇڭ ئامان بولسا، رەڭگى –روھىڭ سامان بولماس»، «ئانىلىق ئوق، ئاتىلىق پوق»… لار ئەنە شۇنىڭ جۈملىسى، ۋەھاكازالار. «ئاتا» سۆزىگە كەلسەك، ئۇمۇ كۈندىلىك تۇرمۇشتا «دادا» سۆزى بىلەن بەسلىشىپ نۇرغۇن جەھەتلەردە خۇددى «ئانا» سۆزى «ئاپا» سۆزىدىن «ئۈستۈن»تۇرغاندەك چوڭقۇر ۋە كەڭ يىلتىزغا ئىگە بولۇپ تۇرماقتا. بولۇپمۇ يېزىق تىلىمىزدا «ئاتا» سۆزى تېخىمۇ كەڭ ئىشلىتىلىدۇ، مەسىلەن، ئاتا-بالا، ئاتا مىراس، ئاتا-ئانا، ئاتا–بوۋا، ئاتاجان، ئاتا زامانىدىن… بۇلاردىن «ئاتا-بالا»نى «دادا-بالا» دەپ ئاتىغاندا، «ئاتا» بىلەن «دادا» ئورۇن ئالماشتۇرالىسىمۇ باشقىلىرىدا «ئاتا» دەپ ئاتاش ۋە يېزىش ئادەتكە ئايلانغان.
يىغىپ ئېيتقاندا، بۇ تۆت سۆز مەھمۇد قەشقىرىنىڭ سۆزى بويىچە بولغاندا تۈرك –ئۇيغۇر تىلى بىلەن ئوغۇز تىلىنىڭ ئارىلىشىشى بولۇپ، ئۈرۈمچى شېۋىسىدە «ئوغۇزچە» بولغان «دادا، ئاپا»دىن ئىبارەت ئىككى سۆز ئەدەبىي جانلىق ۋە يېزىق تىلىمىزغا تاللاپ ئېلىنغان. ئەسلى ئۇيغۇرچە بولغان «ئاتا،ئانا» دىن ئىبارەت ئىككى سۆز لۇغىتىمىزدىكى تىل بايلىقى ھېسابىدا ئىككىنچى ئورۇنغا چۈشۈرۈلۈپ تەڭداش مەنىدىكى سۆزلا بولۇپ قالدى. ئەمما، باشقا زور كۆپ سانلىق تۈرك خەلقلىرى يەنىلا «ئاتا» ۋە «ئانا» ئاتالغۇسىغا ئېتىبار بىلەن قارىماقتا. شۇڭا، مەنمۇ ماقالەمنىڭ ئاخىرىدا يۇقىرىقى تارىخىي پاكىت- ئىزچىللىققا تېخىمۇ ھۆرمەت قىلىپ، «ئاتا» ۋە «ئانا» سۆزلىرىنى زاپاس سۆزلۈك ئورنىدىن ئەسلى ئورنىغا قايتۇرۇپ كېلىشنى، ھېچبولمىغاندا، ئۇنى ئەدەبىي يېزىق تىلىمىزدا ئىشلىتىپ، تارىخىي ئەدەبىي تىلىمىزدىكى بۇ ئىزچىللىقنى قوغداپ قېلىش تەكلىپىنى كەڭ تىلچىلار ۋە ئالاقىدار مۇتەخەسسىسلىرىمىزنىڭ سەمىگە سۇنىمەن.
مەنبە:
«تىل ۋە تەرجىمە» ژۇرنىلى 1997-يىل 5-سان.
خان جەمەتى ئۇيغۇر تور خاتىرسىدىن يوتكەلدى ، ئەسلى تېما ئادرىسى :
http://hanjamati.blogbus.com/logs/58752553.html
ئانا سۆزى ئۇمۇمى ئۇقۇم ، ئەدەبىي تىلدا كۆپ قوللىنىلىدۇ،مەسلەن؛ ئاناۋەتەن،ئاناتىل …دىگەندەك.
ئاپاسۆزى خاس ئۇقۇم،ئاغزاكى تىلىمىزدا ئانا سۆزىگە ئو خشاش پەرزەنتنىڭ ئۆزىنى تۇغقان ئايالنى چاقىرغاندا ئشلىتىدىغاان سۈپەتلەش سۆزى. لىكسىكىدا ھەر ئىككىلا سۆز تەڭداش مەنىدە. ھازىر ئۆزىنى تۇغقان ئايالنى ئاپا،دادىسى ياكى ئاپىسىنى(ئانىسنى)تۇغقان ئايالنى ئانا دەپ چاقىرىش ئۇمۇملىشىۋاتىدۇ، ئۇنداقتا،چوڭ ئانا،مۇما دىگەن سۆزلەرنى ئشلەتسەك ،ھازىرقى زامانىۋى دەۋردىكى ئانىلارنى بەكلا قېرى كۆرسىتىپ قۇيامدىغاندۇ-بىلمىدىم . ئوخشاش مەنىدىكى ئىككى سۆزنى ئوخشاش بولمىغان جايدا پەرقلەندۈرۈپ قولللىنىۋاتىمىز ، ئاپا بىلەن مۇما سۆزىنىڭ ئوتتۇرسىغا ئانا سۆزىنى قىستۇرۇپ ،چوڭ-كىچىك پەرقنى ئايرىمىزمۇ ياكى تۇغقان ئايال ئاپا ياكى ئانا بولۇشىدىن قەتئينەزەر دادا،ئانا(ئاپا)مىزنى تۇغقان ئايالنى مۇما ياكى چوڭ ئانا دەپ چاقىرىمىزمۇ؟؟؟؟
ئانا -ئاپا ئىككىلىسى ئۇيغۇر تىلىغا مەنسۇپ سۆز. قايسىنى ئشلەتسەك بولىدۇ ؟ بۇنى ئۆزىمىزنىڭ ئەملي ئەھۋالىغا قاراپ بىكىتسەك بولىدۇ.
مەن ‹ئاشىق كۈيى›نىڭ پىكرىگە قوشۇلىمەن . مەن دادامنى دادا ، دەيمەن ، ئاپامنى ئاپا دەيمەن ، دادام بىلەن ئاپامنىڭ ئاپىسىنى چوڭ ئاپا ، دادام بىلەن ئاپامنىڭ دادىسىنى چوڭ دادا دەيمەن . بەزى يەرلىك جايلاردا ئانا ، ئاتا ، دەپ چاقىرىدىغاندۇ ، ئىشقىلىپ ھەممىسى ئۇيغۇر تىلى ، ئەنسىرەشنىڭ ، ياكى ئامال قىلىپ بىرلىككە كەلتۈرۈشنىڭ زۆرۈرىيىتى يوق .
يوقۇرىدا بىر توردىشىمىز «ئانا دېگەن سۆزنى قازاقلارمۇ چۈشىنىدۇ» دەپتۇ.ئەمەلىيەتتە ئانا سۆزىنىڭ تۈپ مەنىسى قازاقلاردىمۇ ئۇيغۇرلار بىلەن ئوپمۇ ئوخشاش.مەسىلەن قازاقلار ئەزەلدىن «جەر ئانا» (ئانا يەر)، «ئوتان ئانا» (ئانا ۋەتەن)دەپ ئۇلۇغلاش مەنىسىنى بېرىدۇ. ئاغزاكى تىلدا ياكى ئانىسىنىڭ ئالدىدا «ئانا»دەپ چاقىرمىسىمۇ،ئەدەبىي تىلدا ھەر قاچان «ئانا» سۆزىنى ئىشلىتىدۇ. مەسىلەن مانىڭغا ئوخشاش: ئانا جۈرەگى (ئانا قەلبى)، ئاناشىم، ئاناجانىم، ئاياۋلى ئانا(قىممەتلىك ئانا)، ئاناسى بار ئادامدار ئېشقاشان قارتايمايدى (ئانىسى بار ئادەملەر ھېچقاچان قېرىمايدۇ) دېگەنگە ئوخشاش.