قاتناش ھەققىدە ئازنا كۈنلۈك پاراڭلار

ئابدۇكېرىم رەھمان ئالىپ

( يۈكسەل بلوگ تەكلىپلىك يازارى )

قاتناش ۋەقەسى يۈز بەرگەندە ئاۋۋال ئىككى تەرەپ ئۆزئارا مۇرەسسە قىلىدۇ ،كېلىشەلمىسە ئەنزە مەلۇم قىلىپ، قاتناش ساقچىللىرىنىڭ بىر تەرەپ قىلشىغا تاپشۇرىدۇ ، لېكىن قاتناش ساقچىلىرىمۇ ئەنزە مەلۇم قىلامسىلەر ياكى ئۆزئارا كېلىشىۋالامسىلەر دەپ سورايدۇ . مەيلى ئۆزئارا كېلشىۋالسۇن ياكى ساقچىلارنىڭ مۇرەسسە قىلىشى بولسۇن ، كۆپىنچە ۋەقەلەر ئاسانلا ھەل بۇلۇپ كىتىدۇ . ئەلۋەتتە ، بۇيەردە ئىقتىسادى ئەمىلىي كۈچ ، كىشىلىك مۇناسىۋەت ۋە ھۇقۇق ناھايىتى مۇھىم ئورۇندا تۇرىدۇ .

مەن بىر قېتىملىق نەق مەيداندا: « ئەنزىنىمۇ مەلۇم قىلىپ بولدى ، ئۆزۈڭمۇ كىلىپ كۆردۈڭ ، يەنە كېلشىۋالامسىلەر ، دەپ سوراپ يۈرمەي قانۇن بويىچە بىر تەرەپ قىلساڭلار بولمىدىمۇ ؟» دەپ ، قاتناش ساقچىلىرىدىن سورىۋىدىم . ئۇ: « سەن بىلمەيسەن ، ئۆزئارا كىلىشىۋالسا ھەممە ئىش ئاسان بولمامدۇ … » دەپ ماشىنىسىنى ھەيدەپ كېتىپ قالدى.

ئۈرۈمچىنىڭ دۆڭكۆۋرۈك ئالدى ئادەم كۆپ بازار . بۇ يەردىكى چوڭ يولدىن بىر ئون ياشلار چامىسىدىكى بىر قىزچاق كېسىپ ئۆتمەكچى بولىۋىدى ، بىر پىكاپ كېلىپ ئۇنى سوقۇپ ئۇچۇرىۋەتتى ، ئەتراپتىكى كىشلەر قىزچاقنى يۆلەپ ، ماشىنىنى توسۇپ ئۈلگۈردى ، چۈنكى شوپۇر ھىچ ئىش بولمىغاندەك كىتىپ قالماقچى ئىدى . قىزچاق قورققىنىدىن « ھىچ نېمە بولمىدىم » دەپ ئەندىكىپ تۇراتتى ، ماشىنا ئىچىدىكى ئىككى ياش يىگىت ھېچ نېمە بولمىدىم ، دىگەندىكىن يولنى بوشىتمامسەن ، دەپ ۋاقىراپ ماشىنىسنىڭ سېگنالىنى توختاتماي سايرىتاتتى ، ئارقا ئۇرۇندۇقتا ئولتۇرغان ئىككى قىزمۇ « كارى نېمىكىن ،ماۋۇ بىر نىمىلەرنىڭ … ھەيدەۋېرىڭە ماشىنىڭىزنى …» دەپ ئاۋۇ ياشلارنى ئالدىرتاتتى. بۇ يەرنىڭ يولى تار ، ماشىنا كۆپ بولغاچقا كىشلەرمۇ ئامالسىز يول بىرىشتى . نامرات كېيىنگەن كىچىككىنە بالا يولنى كېسىپ ئۆتۈپ خاتا قىلغىنىدىن قورقۇپ ھىچنىمە بولمىدىم ، دىيىشنى بىلدى -يۇ ، ئاۋۇ پوزۇر كىيىنگەن مەدەنىيەتلىك شەھەرلىك ياشلار ماشىنىدىن سەكرەپ چۈشۈپ « بىرەر يېرىڭىز زەخمىلەندىمۇ سىڭلىم ، دوختۇرغا ئاپىرايمۇ ؟ » دىيەلمىدى -ھە ، خەير…گەرچە شۇ ۋاقىتتا ساقچىغا مەلۇم قىلىنىپ خېلى بىر ھازا ۋاقىت ئۆتكەن بولسىمۇ ، بۇ «ئاۋات» بازاردا ئۇلارنىڭ قارىسىمۇ كۈرۈنمىدى ، بەلكىم بۇ شەھەردە ئۇلار قارا ماشىنا شۇپۇرلىرىنى تۇتۇش بىلەن ئالدىراش بولسا كېرەك . قىزچاق يولنىڭ دوقىسىدا قوسىقىنى قۇچاقلاپ ئولتۇرۇپ قېلىۋەردى . كىشلەر بىردە ئاۋۇ ۋەقەنى سادىر قىلىپ كىتىپ قالغان ياشلارغا لەنەت ئۇقىسا ، بىردە قىزغا ئوبدان ئىگە بولمىغان ئاتا-ئانىسىنى تىللاپ قېلىشتى.

بىزنىڭ بۇ يەرنىڭ قاتناش ئەتىرىتىنىڭ باشلىقى ھاراق ئىچىپ ماشىنا ھەيدەپ ، بىر كىشىنىڭ ئۆلىشى بىر كىشىنىڭ يارىلىنىشنى كەلتۈرۈپ چىقاردى ، لېكىن ئۇنىڭ مەمۇرىي ۋەزىپىسىدىن قالغىنىنى ھىساپقا ئالمىغاندا ، خىزمەت ئورنىدا ھىچ ئىش بولمىغاندەك يۈرىۋەردى. « ئۆزئارا كېلىشىۋالدى ئەمەسمۇ!».

يەنە بىرەيلەن ھاراق ئىچىپ ماشىنا ھەيدەپ ، ۋەزىپە ئىجرا قىلىۋاتقان قاتناش ساقچىسىنى سوقۇپ يارىلاندۇردى ، ئۇمۇ ھىچ ئىش بولمىغاندەك ئۆزىنىڭ ئىشىنى قىلىپ يۈرىۋەردى، پۇل ۋە كىشلىك مۇناسىۋەت ياخشى بولغانلىقتىن ئۇنىڭغىمۇ ھىچقانداق چارە كۈرۈلمىدى.

قاتناش ساقچىللىرىغىمۇ ئاسان ئەمەس ، بىر ئەتىگەندە كاتتا شېركەتنىڭ باشلىقى ئېسىل ماشىنىسىنى ھەيدەپ ،تۆت كوچىدىن قىزىل چىراغقا ساقلىماي يولنى كىسىپ ئۆتىۋىدى ، قاتناش ساقچىسى ئۇنىڭ ئالدىدىن توسىۋالدى . چاس بىرىپ ئۇنى ماشىنىسىدىن چۈشۈشىنى تەلەپ قىلىۋىدى ، بۇ باشلىق ماشىنىسىنىڭ ئەينىكىنى چۈشۈرۈپ مېنى تۇنىدىڭمۇ دىگەندەك قىلىپ چەكچىيىپ قارىۋىدى ، قاتناش ساقچىسى مىت قىلماي قاراپ تۇردى . باشلىق يانفوندا ئاللا كىملەرنىدۇ تىللاپ ، يانفونىنى بۇ يېڭى كەلدى ساقچىغا تۇتقۇزۇپ قويدى -دە مىنۇتقا يەتمىگەن ۋاقىت ئىچىدە يانفونىنى ئېلىپ ماشىنىسىنى ھەيدەپ كىتىپ قالدى. ساقچى يولداشمۇ مەيۈسلىك ئىلكىدە تۇرۇپلا قالدى ، ئۇنىڭ بۇ مەيۈسلىكىدىن نە نىمىشقۇدۇر بۇخىزمەتنى تاللاپ قالغىنىغا پۇشايمان قىلغىنىنى ، نە ئەتىگەندە باشلىقىدىن دەشنام ئىشىتۋالغىنىغا ئۆكۈنگنىنى، نە نىمە ئۈچۈن بۇ ماشىنىنى خاتا توسۇپ قويغىنىغا ئۆزىگە ئاچچىقى كەلگىنىنى بىلگىلى بولمايتتى . ئەمىلىيەتتە بۇ باشلىقنىڭ تىللىغىنى قاتناش چوڭ ئەتىرىتىنىڭ باشلىقى ئىدى ، چۈنكى ئادەتتە ئۇلارنىڭ مۇناسىۋىتى بەك ياخشى بولغاندىكىن، ھىچ كىشى بۇ ئالدىراش ،كاتتا شەخىسنىڭ ئالتۇندەك ۋاقتىغا دەخلى قىلماسلىقى كېرەك ئىدى ، ھەتتا قىزىل چىراغلارمۇ شۇنىڭ ئىچىدە .

لېكىن ، قاتناش قانۇنى بەزى ۋاقىتلاردا ئالاھىدە كۈچ كۆرسىتدۇ ، بۇلۇپمۇ پۇل ، ھۇقۇق ۋە كىشىلىك مۇناسىۋىتى يوق، رايۇن تەۋەلىكىدىن ھالقىغان « ئەخمەق» تىن بىرەرى ۋەقە سادىر قىلىپ قالدىما – بولدى ، ئۇنى بۇ ئۆمىرىدە ئىككىنجىلەپ قاتناش ۋاستىلىرىغا يېقىن يۇلىماس قىلىۋىتىدۇ .

قاتناش ھادىسىسى سەۋەبلىك كىلىپ چىقىدىغان ئېغىر ماددى ۋە مەنىۋى جەھەتتىكى زىيانلارنى ۋە ئېغىر ئاقىۋەتلەرنى بۇ يەردە سانلىق رەقەملەر بىلەن مىسال ئېلىپ ئولتۇرمىساقمۇ بۇلىدۇ . مۇشۇنداق يۇقىرى ساپالىق مۇرەسسە قىلىش ، پۇل ،ھۇقۇق ، كىشىلىك مۇناسىۋەت -بۇنداق ئېغىر دەرىجىدىكى مەسئۇلىيەتسىزلىك مەۋجۇت بۇلۇپ تۇرىۋەرسە ، قاتناش ۋەقەلىرىنى ئازايتىشتىن ، قاتناش قانۇنىنىڭ رۇلىدىن ئېغىز ئاچقىلى بۇلامدۇ -يوق؟ ھەي ، جوڭگولۇقلارنىڭ قان-قېنىغا سىڭىپ كەتكەن پۇل، ھوقۇق، مۇناسىۋەتنى ئىش بىجىرىشنىڭ ئالدىنقى شەرتى قىلغان ناچار مىجەزى قاچانمۇ تۈگەر-ھە؟! ئەگەر ھۈكۈمىتىمىز ياكى قاتناش ساقچىللىرىمىزنىڭ ئۆز فورمىسىغا قىلغان قەسىمى ئۇلارغا شىر -يولۋاسلارنىڭ يۈرىكىنى بەرگەن بولسا ، ھەرقانداق شارائىتتا قانۇننىڭ كۈچىنى نامايەن قىلالىسا ، كۆپىنچە قاتناش ھادىسىلىرىنىڭ ئالدىنى ئېلىۋالغىلى بۇلاتتى.

بەزى ئۈنۈملىك جازا، چارە -تەدبىرلەرنى قوللىنۋاتقان دۆلەتلەرمۇ ئاز ئەمەس . مەسلەن : ئېغىرلىتىپ ، ھەسسىلەپ جەرىمەنە قۇيۇش، مۇنتىزىم تەربىيەلەش كۇرۇسلىرىغا ئەۋەتىش، ئۆمۈرلىك ياكى مۇددەتلىك ماشىنا ھەيدەش ھۇقۇقىنى بىكار قىلىش ، مۇددەتلىك ياكى مۇددەتسىز قاماق جازاسىغا ھۆكۈم قىلىش…ۋەھاكازالار. ئۇلارنىڭ چارە -ئاماللىرىنىڭ ئۈنۈملۈكلىكى – دەل ئۇلارنىڭ قاتناش ھادىسىسنى سادىر قىلغۇچى مەيلى زۇڭتۇڭ، مەيلى كاتتا شەخىس، مەيلى باي ياكى كەمبەغەل بۇلىشىدىن قەتئينەزەر قانۇن بۇيىچە جازا بىرەلىگەنلىكلىدە ، ئىنساننىڭ ھاياتى بىخەتەرلىكىنى مۇقەددەس بىلگەنلىكىدە، ئۇنىڭغا ھەرقانداق بىر شەخىس مەسئۇل بۇلىشى كىرەك دەپ قارىغانلقىدا.

ھەرقانداق قانۇن ئاساسى قانۇن تەركىبىدە بۇلىدۇ ، ئاساسى قانۇن دۆلەتنىڭ غورورى ، دۆلەت باشلىقى بولسۇن ياكى پۇقرا بولسۇن ، قانۇننى ھىمايە قىلمىغانلىق، قانۇنغا بوي سۇنمىغانلىق ۋە ئۇنى ئجرا قىلمىغانلىق دۆلەتنىڭ غورۇرىنى دەپسەندە قىلغان بىلەن باراۋەر.

شۇڭا كۆپچىلىك ئۆزىمىزنىڭ ھاياتى بىخەتەرلىكىگە ئۆزىمىز قاتتىق مەسئۇل بۇلايلى . بولغۇلۇق بولدى ، ئەمدى نىمىلا قىلغان بىلەن ئورنىغا كېلەمتى ، دەپ سالا قىلمايلى . ھەرگىز ھۇقۇق ياكى پۇلغا تاينىپ ۋە ياكى شۇنىڭ ئۈچۈن باشقىلارنىڭ ھاياتى بىخەتەرلىكىنى قۇربان قىلىۋەتمەيلى . ئويلاپ بېقىڭلار ، ئۆز نۆۋىتىدە ئاشۇ مىيىپ بولغۇچى سىز بۇلۇپ قالسىڭىز ، ئاتا-ئانىسنى ياكى پەرزەنتىدىن ئايرىلىپ قالغان ئاشۇ ھازىدار سىز بۇلۇپ قالسىڭىز قانداق ھىسياتتا بۇلىسىز؟پۇل ياكى ھوقۇق مىيىپنى بىجىرىم ، ئۆلۈكنى تىرىك قىلىپ بىرەلمەيدۇ -ئەلۋەتتە. شۇڭلاشقا ھەرقانداق ئىش يۈزبىرىشتىن بۇرۇن ئالدىنى ئېلىشقا بارلىق تىرىشچانلىقىمىزنى كۆرسىتەيلى ، ھەرگىزمۇ ۋەقە سادىر بۇلۇپ بولغاندىن كىيىن قاتناش ساقچىللىرىنىڭ كېلىپ « ئۆزئاركېلىشىۋالامسىلەر ياكى ئەنزە مەلۇم قىلامسىلەر؟» دىگەندىن ئىبارەت ئېغىر تاللاشقا يۈزلىنىپ قالمايلى.

كىمنىڭ ۋەقە سادىر قىلىشىدىن قەتئينەزەر ، ئۆزئارا كېلىشىۋالسۇن ياكى ساقچىلار كېلىشتۈرۈپ قويسۇن ، زىيانلانغۇچىنىڭ ماددى ۋە مەنىۋى زىينىنى ۋەقە سادىر قىلغۇچىنىڭ مەسئۇلىيەت دائىرىسى بويىچە پىرسەنتلەشتۈرۈپ تۆلەپ بىرىشى ئادا قىلىشقا تىگىشلىك مەسئۇلىيەت . لېكىن ۋەقە سادىر بولغان ئىكەن چۇقۇم بۇنىڭغا قارىتا قاتناش قانۇنىنىڭ تىگىشلىك بەلگىملىرى بۇلىشى كېرەك ، ۋەقە سادىر قىلغۇچى كىم بۇلىشىدىن قەتئينەزەر شۇ بەلگىلىمە بويىچە بۇشاڭلىق قىلماستىن كەسكىن بىر تەرەپ قىلىنشى كېرەك . ماددى زىياننى تۆلەپ بەردىغۇ دەپ بولدى قىلىۋەتسەك ، بۇنداق خاتالىقلارنىڭ داۋاملىق سادىر بۇلىشىغا يول قويغانلىق بىلەن باراۋەر بۇلۇپ قالمامدۇ ؟ شۇڭلاشقا ۋەقە سادىر قىلغۇچىلار زىياننى تۆلىگەندىن باشقا قانۇى بەلگىمىلەر بىلەن تىگىشلىك جازالانسا، بۇنىڭ بىلەن باشقا قاتناش ۋاستىلىرىنى ئىشلەتكۈچىلەرگە ئىبرەت قىلىپ ، ئۇلارنىڭ سەزگۈرلىكىنى يۇقىرى كۈتۈرگىلى بۇلىدۇ . شۇنداق بولغاندىلا بۇنىڭدىن كىيىن داۋاملىق يۈزبىرش ئېھتىماللىقى بولغان قاتناش ۋەقەلىرىنىڭ ئالدىنى ئالغىلى ياكى ئازايىتقىلى ، نۇرغۇنلىغان خەلق ئاممىسىنىڭ ھاياتى بىخەتەرلىكىگە ،مال-مۈلۈك بىخەتەرلىكىگە كاپالەتلىك قىلغىلى بولىدۇ دەپ قارايمەن . قاتناش ساقچىللىرىمىزنىڭ ۋەقە سادىر قىلغۇچىلارغا چارە كۆرگىنى ھەرگىزمۇ ئۇلار بىلەن ئۆچلىشىپ قالغىنى ، ئۇلارغا ئاۋارىچىلىق تېپىپ بەرگىنى ياكى ئۇلارنىڭ چىشىغا تىگىپ قويغىنى بولماستىن ئۇلارنىڭ ھاياتى بىخەتەرلىكىگە ۋە باشقا خەلق ئاممىسىنىڭ ھاياتى بىخەتەرلىكىگە مەسئۇل بولۇشتەك خزمەت مەسئۇلىيىتىنى ،بۇرچىنى ئادا قىلغىنىدۇر.

يوللارداقاتناش ۋاستىللىرىنى كەلسە – كەلمەس توختىتىۋېلىش ،كىنشكىسىز ماشىنا ھەيدەش، مۇنتىزىم ئۈگەنمەي پۇلغا شوپۇرلۇق كىنىشكىسى سېتىۋېلىش، ھاراق ئىچىپ ماشىنا ھەيدەش ، ئەگىلىشكە بولمايدىغان يوللاردا قالايمىقان ئەگىلش، تاق لىنيىلىك يوللاردا قالايمىقان يۈرۈش … قاتارلىقلارنىڭ ھەممىسى قاتناش ھادىسىسى يۈز بىرىشنىڭ ئاساسلىق ئامىللىرى،ئەگەر مۇشۇنداق مەسئۇلىيەتسىز قىلمىشلارنىڭ ئالدىنى ئالالىسا نۇرغۇنلىغان قاتناش ھادىسىلىرىدىن ساقلىنىپ قالغىلى بۇلىدۇ – ئەلۋەتتە .