ئۇ يىللىرى نېمىسلار ئۈچۈن ئويلىنىشقا تىگىشلىك ئەڭ مۇھىم خەۋىپنىڭ نىمە ئىكەنلىگىنى ئېنىق بىلىپ كېتەلمىگەن ئىدىم. يەنى، مېنىڭ بېشىمغا كەلگىنىدەك ئىشچىلارنىڭ ئىقتىسادىي جەھەتتىكى نامىراتلىقى ياكى ئۇلارنىڭ ناچار ئادەتلىرى، ئەخلاقى چۈشكۈنلىكى، روھى تۇرمۇشىنىڭ تۆۋەنلىكى قاتارلىقلارنىڭ قايسىسى مىللىي تەغدىرىمىز ئۈچۈن ئەڭ ئېغىر خەۋپ بولىۋاتقانلىقىنى ئاڭقىرىپ بولالمىغان ئىدىم.
نامىراتلىق ئىچىگە پېتىپ قالغان بىر لۈكچەك ئۈچۈن نەدە قۇرسىقى تويسا شۇ يەردە رازى بولۇپ يۈرىۋېرىدىغان بولغاچقا، ئۇنىڭ ئۈچۈن نېمىس بولۇش-بولماسلىقى ئۇنچىلىك مۇھىم ھېساپلانمايتتى. بۇنداق گەپنى ئاڭلىغان بىزنىڭ ھاللىق بۇرجۇئازلىرىمىز بۇ لۈكچەككە ئىچ-ئىچىدىن غەزەپلىنىپ كىتىدۇ. بۇرجۇئازلار، مىللىي غۇرۇرىنىڭ بۇنچە ئېغىر دەپسەندە قىلىنىشلارغا بەرداشلىق بېرەلمەي چالۋاقىشىپ ئۇلارنى ھاقارەت قىلىشقا كىرىشىدۇ.
ئەجىبا، ئۇ نامرات كىشىلەردىن قانچىسى ئۆزلىرىنىڭ ھەرقايسى ساھەلەردە ئىنتايىن زور ئۇتۇقلارنى يارىتالىغان ئۈستۈن بىر مىللەتكە مەنسۈپ شەرەپلىك ئادەملەر ئىكەنلىكىنى ھېس قىلىپ كىتەلەيدىغاندۇ؟ نامراتلارنىڭ نېمىشكە بۇنداق قاراشقا كېلىپ قالغانلىقىنىڭ سەۋىبىنى شۇ بۇرجۇئازلىرىمىز ئەستايىدىل ئويلاپ باققانمىدۇ؟
بۇ مىللەتنىڭ چەكسىز ئۇتۇقلارنى يارىتالىغىنى ئۈچۈنلا قۇدرەتلىك گېرمانىيە دۆلىتىنى قۇرالىغانلىقىنى، شەرەپلىك نېمىس بولۇپ تونۇلغانلىقىنى بۇ نامراتلىرىمىزدىن قانچىسى ھېس قىلالايدىغاندۇ؟
بۇرجۇئاز تەبىقىلىرىمىز بۇنداق بىر غۇرۇر ۋە شەرەپنى ماختىشىپ ۋە ئۇنىڭدىن مەغرۇرلىنىپ يۈرگىنى بىلەن، بۇنىڭدىن بىخەۋەر قالغان خەلقىنى مازاق قىلىپ يۈرگەنلىكىنى ئۆزلىرى ھېس قىلامدىغاندۇ؟
بۇنداق دېسەم، ئۇلار ماڭا بۇنداق ئەھۋال بارلىق دۆلەتلەردە ئومۇمىي يۈزلۈك كۆرۈلۈپ تۇرىدىغان ئادەتتىكى ئەھۋاللاردۇر، شۇنىڭغا قارىماي ئۇ يەردىكى ئىشچىلار يەنىلا ئۇز ئەللىرىدە ئانا ۋەتىنى ئۈچۈن تەر تۆكۈپ ئىشلەشنى بىلىدۇ دەپ پەش قىلىپ مېنى رەت قىلىشقا ئۇرۇنىشى مۇمكىن. ئەمما باشقا ئەللەردە بۇنىڭغا ئوخشايدىغان ئەھۋاللارنىڭ نورىمال بىر ئەھۋال ئىكەنلىكىنى باھانە قىلىپ بىزدە كۆرۈلىۋاتقان بۇ ئەھۋاللارغا ئۇنچە بەك ھەيران قالماسلىمىز كېرەك دەپ تەرغىپ قىلىشقا ھېچكىمنىڭ ھەققى يوق. ھالبۇكى، ئەسلىدە ئىش ئۇلارنىڭ دېگىنىدەكمۇ ئەمەس. مەسىلەن بىز دائىم ئېغىزىمىزدىن چۈشەرمەي تەگىشىدىغان “فرانسۇزلارنىڭ شوۋېنىزملىق تەربىيە ھەرىكىتى” دېگەن نەرسىنىڭ ئەسلىدە فرانسۇز مەدەنىيىتىنى داڭلاش ياكى ئۇلارنىڭ دېيىشى بويىچە مەدەنىيەتنىڭ بارلىق ساھەلىرىدە ئۇزلىرىنىڭ تەڭداشسىز مەدەنىيەتكە ئىگە ئەڭ مەدەنىيەتلىك مىللەت ئىكەنلىكىنى ماختاپ كۆككە كۆتۈرۈپ يۈرىشىدىغانلىقىنى ھەرگىز ئۇنۇتماسلىقىمىز لازىم. ئۇلار فرانسۇز ياشلىرىنى ئەمەلىيەتنى ئۆز پېتى ئۈگىنىۋالسۇن دەپ يېتىشتۈرمەيدۇ: ئۇلار ياشلىرىغا بېرىدىغان تەربىيىدە سوبېكتىۋ جەھەتتە ۋەتىنىنىڭ سىياسەت ۋە مەدەنىيەت جەھەتتىن تەڭداشسىز ئىكەنلىگىگە ئىشەندۈرىدىغان بارلىق مۇھىم نەرسىلەرنى پۈتۈن كۈچى بىلەن ئۆگىتىشنى مۇھىم مەقسەت قىلىدۇ.
بۇنداق بىر تەربىيىدە، ئەقىدىسىگە ئاساس بولالايدىغان بارلىق مۇھىم مەزمونلار بار. شۇنىڭدەك بۇنداق بىلىملەر قايتا-قايتا تەكرارلىنىپ ئۇلارنىڭ مېڭىسىگە قۇيىۋېتمەكتە.
بىزدە بۇنىڭ دەل ئەكسىچە، بارلىق مۇھىم نەرسىلەرنى پۈتۈنلەي ئۇنتۇپ كېتىش مەقسەت قىلىنغان ئاساستا مائارىپ لايىھىسى تۈزۈلۈپ ئوقۇتۇش يولغا قويۇلماقتا.
بىزدىكى سىياسىي زەھەر تارقىتىدىغان كۈسۆتكىلەر، ھەر بىر ئاق كۆڭۈل كىشىلىرىمىزنىڭ مېڭىسىگە كىرىۋېلىپ، خەلقىمىز مېڭىسىدە ئەڭ ئاخىردا قالغان شۇ ئازغىنە ھېسىياتلىرىنىمۇ غاجاپ يوق قىلىۋىتىش ئۈچۈن پۈتۈن كۈچىنى ئىشقا سېلىشىدۇ.
ئەندى بىز مۇنداق بىر مەنزىرىنى دىققەت بىلەن كۆزىتىپ باقايلى:
ئىككى ئېغىزلىق بىر گەمە قەۋىتىدە، يەتتى جانلىق بىر ئىشچى ئائىلىسى ئولتۇرماقتا دەپ پەرەز قىلايلى. بۇ ئائىلىنىڭ بەش بالىسىدىن بىرسى ئۈچ ياشقا كىرگەن بولۇپ، بالىنىڭ بۇ يېشى ئۇنىڭ تاشقى مۇھىتنى تېخى يېڭىدىن ئىدراك قىلىشقا باشلايدىغان ۋاقتىدۇر. بۇ ياشتا كۆرگەن ھادىسىلەر ئادەتتە ئۇ بالا تا قېرىغىچە مىڭىسىدىن چىقماي ساقلىنىپ قالىدىغان نەرسىلەردۇر. ئەنە شۇنداق بىر ئىرقدىشىمىز ياشاۋاتقان بۇ مۇھىتنى بىر كۆز ئالدىڭىزغا كەلتۈرۈپ بېقىڭ: ئۆي ئىچىنىڭ تار ۋە قىستاڭچىلىق بولىشى ھەرقانداق ئادەمنىڭ ئىچىنى پۇشۇرىۋىتىدىغانلىقى تەبىئىي. شۇنداق بولغاچقا، بۇنداق بىر ئۆيدە جىدەللەر ئۆزلۈكسىز يۈز بېرىپ تۇرىدىغانلىقىمۇ نورىمال بىر ئەھۋالدۇر. بۇ ئادەملەرنى بۇ ئۆيدە بىرلىكتە ئولتۇرماقتا دىگەندىن كۆرە، ئۇلارنى بىر-بىرسىنىڭ ئۈستىگە قاتلاپ تىزىپ قويغان دېگەن تۈزۈك. كەڭ-كۇشادە ئۆيلەردە ئۆزلىگىدىنلا ھەل بولۇپ كېتىدىغان ئۇقۇشماسلىقلار بۇ نامىراتلىق ئىچىگە پېتىپ كەتكەن تار ئۆيدە ئاخىرى چىقمايدىغان جىدەللەرگە ئايلىنىپ كېتىدۇ. كىچىك بالىلار ئوتتۇرسىدىكى جىدەللەرنى بىر چەتكە قويۇپ تۇرايلى، چۇنكى ئۇلار بولغان ئىشلارنى بىر دەمدىلا ئۇنتۇپ كېتىشىدۇ. ئەمما ئانا بىلەن دادا ئوتتۇرسىدىكى كۈندىلىك چۈشىنىشمەسلىكلەر كۆپ ھاللاردا ئادەمنىڭ ئەقلىگىمۇ كەلمىگىدەك دەرىجىدىكى قورقۇنۇشلۇق جىدەللەرگە ئايلىنىپ كېتىدۇ. ئۇلار ئارىسىدا يۈز بېرىدىغان بۇنداق پاجىئەلەر بالىلارنىڭ روھى دۇنياسىغا ۋەيران قىلارلىق دەرىجىدە ئېغىر تەسىر كۆرسىتىدۇ. غىق مەستلىكنىڭ، قوپال مۇئامىلىلەرنىڭ قايسى دەرىجىگىچە داۋاملىشىپ بارىدىغانلىغىنى تولۇق بىلىش ئۈچۈن بۇنداق بىر مۇھىتنى بىۋاستە كۆرۈش، ئۇنى تونۇش كىرەك. تېخى ئەندىلا ئالتى ياشقا كىرگەن بىچارە بالا ئەسلىدە پەقەتلا ئوقۇش-يېزىشتىن باشقا نەرسىلەرنى ئۆگۈنىشكە مەجبور قالماسلىقى كىرەك ئىدى. ئەمما بۇنداق بىر ئۆيدە چوڭ بولغان بالا چوڭلارنىمۇ چۈچۈتكىدەك بىر قىسىم ئادەتلەرنى ئۆگۈنىۋالىدۇ. روھى جەھەتتىن زەھەرلەنگەن، جىسمانى جەھەتتىن پەرۋىش قىلىنمىغان بۇ كىچىك پۇخرايىمىز، مەكتەپكە بارغان ۋاقتىدا ئوقۇش-يېزىشنى ئۆگەنگەندەك قىلغىنى بىلەن، ئۆيىگە كەلگىنىدە تاپشۇرۇق ئىشلەش دەيدىغان مەسىلە مەۋجۇت ئەمەس. چۇنكى بۇنداق ئائىلىلەردە دەرس ۋە ئوقۇتقۇچى دېگەنلەر كۆزگە ئىلىنمايدىلا ئەمەس ھەتتا قەتئىي ھۆرمەت قىلىنمايدۇ. ئەسلىدىنلا بۇنداق بىر ئائىلىدە مەكتەپلەردىن تارتىپ تا دۆلەتنىڭ ئەڭ يوقۇرى ئورگانلىرىغىچە بولغان ھەرقانداق بىر نەرسىگە ھۆرمەت قىلىنمايدۇ. دىن، ئەدەپ-ئەخلاق، مىللەت ۋە جەمىيەتكىچە بولغان ھەممە نەرسىگە شۇ بالىنىڭ ئالدىدىلا قارا چاپلىنىدۇ. بالا ئون تۆت ياشقا كىرىپ مەكتىۋىنى پۈتتۈرگىنىدە، ئۇنىڭ ئېڭىغا قانداق پىكىرلەرنىڭ ھۆكمۈرانلىق قىلىدىغانلىغىنى پەرەز قىلىپ باقايلى: بىر بولسا تەبىئىي پەن بىلىملىرىدە ئادەمنىڭ ئىشەنگۈسى كەلمىگىدەك بىر دۆتلۈك ئىپادىلەيدۇ، يا بولمىسا ئادەمنىڭ چاشلىرىنى تىك تۇرغۇزىۋەتكىدەك دەرىجىدە ئەخلاقسىز، تۆھمەتخور بىر قىياپەتنى ئىپادىلەپ تۇرىدۇ.
دۇنيا قاراش جەھەتتە ھېچقانداق بىر تەربىيە كۆرمىگەن ئەمما تۈرمۇشقا دائىر پۈتۈن پاسكىنىچىلىقلاردىن تولۇق خەۋەردار بولغان، ئۇنى كۆرگەن، ئەنە شۇنداق رەزىللىكلەر ئىچىدە ياشاپ چوڭ بولغان، ھېچقانداق نەرسىنى مۇقەددەس دەپ تونىمايدىغان بۇ ياش، جەمىيەتكە چىققىنىدا ئۇنىڭدىن يەنە نېمىنى كۈتۈش مۇمكىن؟
ئون ئۈچ ياشلىق بۇ بالا، ئون بەش ياشقا كىرگىچە بارلىق ساھەلەرگە قارشى چىقىدىغان ياكى ئۇلارنىڭ رەقىپلىرى تەرىپىدە تۇرىدىغان بىرسى بولۇپ چىقىدۇ. چۇنكى بۇ بالا ئەقىل-ئىدرىگىنى يېتىشتۈرىدىغان بارلىق پۇرسەتلەردىن مەھرۇم قالدۇرۇلۇپ پاسكىنىچىلىق، قاراڭغۇلۇق ئىچىدە چوڭ بولغان ئىدى.
ئەندى ئۇنىڭ قورامىغا يەتكەن ۋاقتىدىكى تەربىيىلىنىشىگە بىر كۆز يۈگۈرتىپ باقايلى:
ياش ۋاقىتلىرىدا دادىسىدىن نېمىنى كۆرگەن بولسا شۇنى قىلىشقا تىرىشىدۇ. ئۆيگە خالىغان ۋاقتىدا قايتىدۇ، دادىسىغا ئوخشاش بىچارە ئاپىسىنى دۇمبالايدۇ، تەڭرىگە، پۈتۈن كائىناتقا تىل تەككۈزىدۇ، ئاخىرىدا بىر جىنايەت سادىر قىلىپ ئۆزگەرتىش ئورنىدا قامىلىپ ياتىدۇ.
ئۇ يەردە ئۇنىڭغا ئەڭ ئاخىرقى قېتىملىق لاك بېرىلىدۇ.
شۇنداق قىلىپ، بۇ بالا بىزنىڭ بۇرجۇئازلىرىمىزمۇ بۇ ياش پۇخرايىمىزدا “مىللىي ھېسىيات” لار نېمە ئۈچۈن شۇنچە زەئىپلىشىپ كەتكەندۇ دەپ ھەيران بولغان ھالدا ھاڭۋېقىپ ئاغزى ئېچىلىپلا قالىدىغان بىرسى بولۇپ چىقىدۇ!
بۇرجۇئازىيە جامائىتى ھەر كۈنى تىياتىرلاردا، كىنولاردا، ناچار كىتاپلاردا ۋە ئەخلاقسىز گېزىتلاردا خەلقنىڭ قانداق زەھەرلىنىپ كەتكەنلىگىنى كۆرۈپ، خەلق ئاممىسىنىڭ ئەخلاقى پەزىلىتىنىڭ تۈۋەنلىگى، مىللىي ھېسىياتلىرىنىڭ كاملىقىغا قاراپ چۈچۈپ كېتىدۇ! سەھنىلەر، گۇمانلىق تەشۋىقات ئورگانلىرى ۋە باشقا ساھەدىكىلەر مىللىي قىممىتىمىز ھەققىدىكى مەلۇماتلارنى كىچىك كۆرسىتىش، ئاددىلاشتۇرۇش ئۈچۈن بىرلىشىپ ھەرىكەت قىلىشىۋاتقاندەك كۆرۈنمەكتە. دەسلەپكى تەربىيە مەسىلىسىنى بىر چەتكە قويۇپ تۇرايلى …
بىر قەۋىمنى مىللەت ھالىتىگە كەلتۈرۈش ئىشى شەخسىلەر بويىچە تەربىيىلەش ئۈچۈن زۆرۈر بولغان ئائىلە سەھنىسى، ساغلام بىر ئىجتىمائىي مۇھىت بەرپا قىلالىشىمىزغا باغلىق. بولۇپمۇ ئائىلىدە ۋە مەكتەپلەردە ۋەتىنىمىزنىڭ مەدەنىيەت، ئىقتىساد ۋە بولۇپمۇ سىياسىي جەھەتتىكى ئۇلۇغلىغىنى ئۆگەنگەنلەر، بۇ مىللەتكە مەنسۈپ بولغانلىغىنىڭ غورۇرىنى ھېس قىلالايدۇ ۋە چوقۇم ھېس قىلىدۇ. ئادەم پەقەت سۆيىدىغان نەرسىلىرى ئۈچۈنلا جان تىكىپ كۈرەش قىلالايدۇ، سۆيۈش ئۈچۈن قايىل بولۇش ۋە ئۇنى ھۆرمەت قىلىشى لازىم. ھۆرمەت قىلىش ئۈچۈن ھېچ بولمىغاندا ئۇنى تونۇشى، بىلىشى لازىم. بۇنىڭ ئۈچۈن مائارىپ شەرت.
بۇ تۈردىكى ئىجتىمائىي مەسىلىلەر ھەققىدە مەندە بىر خىل قىزىقىش پەيدا بولماقتا ئىدى. بۇ مەسىلىنى ئىنتايىن ئەستايىدىللىق بىلەن تەتقىق قىلىشقا كىرىشكەن ئىدىم. شۇندىن ئېتىۋارەن، ئۇپۇغۇمدا نامەلۇم بولۇپ تۇيۇلغان بىر دۇنيا كۆرۈنۈشكە باشلىدى.
1909-ۋە 1910-يىللىرىغا كەلگەندە ئەھۋالىم ياخشىلىنىشقا باشلاپ، تۇرمۇشۇمنى مەدىكارلىق قىلىپ قامداشتىن قۇتۇلۇپ قالغان ئىدىم. سۇ بوياق رەسىملىرىنىمۇ سىزالايدىغان ئاددى بىر مەنزىرە رەسىمچىسى بولۇپ قالغان ئىدىم. ئەسلىدە بۇ كەسىپىمدىنمۇ ئۇنچىلىك كىرىم قىلىپ كىتەلمىسەممۇ، تۇرمۇشۇمنى قامداشقا يەتكىدەك بولسىمۇ پۇل تاپالايدىغان بولغان ئىدىم. قىزىق يېرى بۇ ئىشلىرىم ئوقۇيمەن دەپ يۈرگەن كەسىپكىمۇ بەك ماس كېلەتتى. شۇندىن باشلاپ مەدىكارلىق قىلىپ ئۆيگە قايتقىنىمدىكىدەك ئۇنچىلىك ھېرىپ-ئېچىپ كىتاپ ئوقۇشقىمۇ ۋاقىت چىقىرالمايدىغان ئەھۋالدىنمۇ قۇتۇلۇپ قالغان ئىدىم. قىلىۋاتقان ئىشىم، ئوقۇيمەن دەپ تاللىۋالغان كەسىپ بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولۇپلا قالماي، خالىغانچە پايدىلىنالايدىغان ۋاقىتنىمۇ بېرىدىغان بىر ئىش ئىدى.
رەسىم سىزىش ئىشىنى تۇرمۇشۇمنى قامداش ئۈچۈن قىلىۋاتقان بولسام، كىتاپ ئوقۇشقا بولسا پۈتۈن قەلبىم بىلەن بىرىلىپ كىرىشىپ كەتكەن ئىدىم. شۇنداق قىلىپ ئىجتىمائىي مەسىلىلەر ھەققىدىكى بىۋاستە تۇرمۇشتىن ئالغان دەرسلىرىمنى ئۆگۈنىشىم شەرت بولغان نەزىرىيىۋىي بىلىملەر بىلەن تولۇقلاش پۈرسىتىگە ئېرىشكەن ئىدىم. بۇ جەھەتتە قولۇمغا چۈشكەن پۈتۈن كىتاپلارنى ئوقاتتىم ۋە ئۇ نەزەرىيەلەر توغرىسىدا چوڭقۇر پىكىر يۈرگىزەتتىم.
ئۇ ۋاقىتلاردا ئەتىراپىمدىكى كىشىلەرنىڭ مېنى بەكلا مويسىپەت دەپ تونۇيدىغانلىقىغا ئىشىنەتتىم. مەن پۈتۈن قىزغىنلىقىم بىلەن بىناكارلىققىمۇ كۆڭۈل بولۇپ، ئۆزەمنى بۇنىڭ ئۈچۈن ئاتىماقتا ئىدىم. مەن بۇ كەسىپكە گۈزەل سەنئەتلەرنىڭ مەلىكىسى بولغان مۇزىكىنى ئەتىۋارلىغاندەك قىممەت بېرىپ قىزىقاتتىم. بىناكارلىق بىلەن شوغۇللىنىش مېنىڭ ئۈچۈن بىر ئىش بولماستىن بىر قىزىقىش، بىر سۆيگۈ ئىدى. ئاخشاملىرى ھېرىش-چارچاش دېگەننىڭ نېمىلىگىنى بىلمەستىن تا يېرىم كېچىلەرگىچە كىتاپ ئوقۇيالايتتىم ياكى رەسىم سىزالايتتىم. ئۇزۇنغىچە بەرداشلىق بېرەلىسەم كەلگۈسى ئۈچۈن تۈزىۋاتقان پىلانلىرىمنى ئەمەلگە ئاشۇرالايدىغانلىقىمغا بولغان ئىشەنچىم بارغانسىرى كۈچىيىپ بارماقتا ئىدى. بىناكار بولۇپ داڭ چىقىرىشقا ئىرادە تىكلىگەن ئىدىم. بۇنىڭغا قوشۇمچە قىلىپ ئالاھىدە قىزىقىپ كېلىۋاتقان سىياسەت ھەۋىسىم ئۇنىڭ ئالدىدا مەنىسىز بىر ئىشتەك بىلىنەتتى. مەن سىياسەت ئىشىنى جەمىيەت ھەققىدە باش قاتۇرۇشنى خالايدىغان بارلىق كىشىلەرنىڭ كۆڭلىنى تىنجىتىش ئۈچۈنلا قىزىقىپ كېلىۋاتقان ئادەتتىكىچە بىر قىزىقىش دەپلا قارايتتىم. بۇ ھەقتە بىلىمسىز قالغان كىشىلەر تەنقىت بېرىش ياكى خالىغان بىر ۋەزىپىنى ئۈستىگە ئېلىش ھەققىنى قولدىن بىرىپ قويغان كىشى ھىساپلىناتتى. شۇنىڭغا قارىماي سىياسەت ساھەسىگە دائىر بەكلا كۆپ كىتاپ ئوقۇيتتىم، تەھلىل قىلاتتىم.
مېنىڭ “كىتاپ ئوقۇش” دەپ چۈشەنگىنىم، ئۆزلىرىنى “بىلىملىك” دەپ ئاتىۋالغان كىشىلىرىمىزنىڭ كىتاپ ئوقۇش دەيدىغىغا زادىلا ئوخشىمايتتى.
بىرەر كىتاپنى ئوقۇپ تۈگەتمەي تۇرۇپلا يەنە بىرسىنى قولىغا ئېلىۋالىدىغان، بىر نەرسىنى يېزىپ پۈتتۈرەر-پۈتتەرمەيلا باشقا بىر مەزموننى يېزىشقا تۇتۇش قىلىدىغان نۇرغۇن ئادەم تونۇيمەن. مەن ئۇنداق كىشىلەرنى “ئوقۇغان كىشىلەر” دەپ تونىمايمەن. ئۇنداق كىشىلەر بىر پاتمان بىلىمگە ئىگە بولغىنى بىلەن، ئۇلارنىڭ ئەقلى بۇ بىلىملەرنى نە چۈشىنەلەيدۇ، نە ئۇلارنى بىر-بىرسىدىن پەرقلەندۈرۈشنى بىلىدۇ. بۇنداق كىشىلەر، بىرەر كىتاپتىكى ئەستىن چىقارماسلىققا تېگىشلىك بولغان قىممەتلىك نەرسىلەرنى چۈپىرەندىلەر ئىچىدىن تاللاپ چىقىپ مېڭىسىگە قاچىلاش ئىقتىدارىغا ئىگە بولمىغان كىشىلەردۇر. بۇنداق پايدىسىز يەرلىرىنى ئىمكان بولسا زادىلا ئوقۇماسلىق، پايدىسى بولمايدىغان مەزمۇنلارنى ساقلاپ يۈرمەي تۈكۈرۈپ تاشلاشنى بىلىش كېرەك. كىتاپ ئوقۇشتىكى مەقسەت ھەرگىزمۇ ئوقۇشلا بولماستىن، ئوقۇغان نەرسىلىرىنىڭ ئىچىدىن ئادەمنىڭ غايىسى ۋە قابىلىيىتىگە كۆرە ئۆزىگە پايدىلىق بولىدىغان مەزمۇنلارنى تاللاپ چىقىش، ئۇلارنى قوبۇل قىلىۋېلىش دېمەكتۇر. شۇنداق بولغىنىدا ھەر بىر كىشى ئۆز كەسىپى ئۈچۈن شەرت بولىدىغان مەزمۇن ۋە قۇراللارغا ئېرىشەلەيدۇ. بۇلار ئۇ كىشىنىڭ تۇرمۇشىنى قامداش ياكى يوقۇرى ئۆرلىشى ئۈچۈنمۇ ياردىمى تېگىدىغان بولىدۇ. ئوقۇشنىڭ يەنە بىر مەقسىدى، ياشاۋاتقان بۇ دۇنيا ھەققىدە ئاساسلىق بىر قاراشقا ئىگە بولۇشنى مەقسەت قىلىشى شەرت. ئەمما ھەر ئىككىلا مەقسەت بىلەن ئوقۇغىنىمىزدا، ئوقۇغان مەزمۇنلارنىڭ مېڭىمىزگە بىر قىسىم ماۋزۇ ياكى كىتاپلار شەكلىدە يادقا ئېلىنماسلىغى، بەلكى تىزىلغان نەقىش تاشلىرىدەك نەق جايىغا تىزىلىشى، ئوقۇغۇچى ئەقلىدە دۇنيا ھەققىدە ئاساسىي چۈشەنچىلەرنى شەكىللەندۈرىشى لازىم. ئۇنداق بولمىغاندا، بۇ بىلىملەر ئۇنىڭغا ئېرىشكەن كىشىگە، ئۇ كىشىنىڭ پۈتۈن ئاخماقلىقىغا قارىماي، پايدىلىق بولۇش ئورنىغا قىممىتى يوق، چېچىلاڭغۇ بىر ئارىلاشمىغا ئايلىنىپ قالىدۇ. ئوقۇغان كىشى ئۆزىنى ئەستايىدىللىق بىلەن يېتىشتۈرۈپ چىقتىم، تۇرمۇشتىن خەۋىرىم بار، بىلىملىك بىرسىمەن دەپ ھېسابلىشى مۇمكىن. ھالبۇكى، قانداق ئوقۇشنى بىلمەي تۇرۇپ ئوقۇغاندا، ئۇ كىشىنى ئەملىيەتتىن تېخىمۇ يىراقلاشتۇرىۋېتىدۇ. بۇنداق كىشىلەر كەلگۈسىدە يا بىرەر ساناتورىيىگە كىرىپ قالىدۇ ياكى بولمىسا قولىدىن ئىش كەلمەيدىغان، ۋەتىنىنى ساتىدىغان خائىن بىر سىياسەتچىگە ئايلىنىپ قالىدۇ.
بۇنداق بىر كاللا، لازىم بولغىنىدا چىگىشلىشىپ كەتكەن بىلىم دۆۋىسى ئىچىدىن ئىشقا يارايدىغان بىرەر نەرسە تاللاپ چىقالمايدۇ. چۇنكى بۇنداق بىلىملىكلەر پادىسى جەمىيەتنىڭ ئېھتىياجلىرىغا يارىشا يېتىشكەن بولماستىن، پەقەتلا ئوقۇغان كىتاپلىرى تەرتىپ بويىچە مېڭىسىگە ئۆز پېتىچە ئۈستى-ئۈستىلەپ قاتلاپ قويۇلغان قالايماقان كىتاپ دۆۋىسىگىلا ئوخشايدۇ. بۇنداق بىلىم ئالغان بىرسى بىلىمگە ئېھتىياجى تۇغۇلۇپ بۇرۇن ئوقۇغان كىتاپلىرىدىن پايدىلىنىش ۋاقتى كەلگىنىدە، بۇ بىلىملەرنىڭ قايسى كىتاپنىڭ قانچىنچى بېتىدە ئىكەنلىكىنى بىلىشى شەرت. ئەگەر ئۇ بەتنى تاپالمىسا، بۇ بىچارە ئاخماق مۇۋاپىق كېلىدىغان پىكىرلەرنى ھېچقاچان تاپالمايدۇ. ئەگەر بۇنداق پىكىرلەر يېزىلغان كىتاپنىڭ بېتىنى ئېيتىپ بەرمىگەندە، ئۇ كىتاپنى يۈز قېتىم ئوقۇغان بولسىمۇ لازىم بولغىنىدا ھەردائىم ھېچنىمە بىلەلمەي ئولتۇرۇپ كېتىپ، تەلەپ قىلىنغان پىكىرلەرگە ئوخشاپ كېتىدىغان باشقىچە بىر نېمىلەرنى بولسىمۇ تېپىپ چىقىش ئۈچۈن باش قاتۇرۇپ ئاۋارە بولىدۇ. بۇنىڭ نەتىجىسىدە توغرىسىنى تاپتىم دەپ ھىساپلاپ، پۈتۈنلەي خاتا بىر مەسلىھەتنى، خاتا بىر رېتسىپنى ئوتتۇرغا چىقىرىدۇ.
ھۆكۈمەتنىڭ ئەڭ يوقۇرى دەرىجىلىك ئۇلۇغلىرىنىڭ شۇنچە كۆپ بىلىملىك كىشىلەردىن بولغىنىغا قارىماي، بەكلا كۆپ خاتالىشىپ تۇرىدىغانلىغىنى يەنە قانداق باھانە كۆرسىتىپ ئاقلاش مۇمكىن؟ ئەگەر ئۇنداق كىشىلەر ئەمەس دېيىلگىنىدە، ئۇلارنى ئادەمنىڭ ئىچىنى پۇشۇرىدىغان پاتولوگىيىلىك بىرەر مەسىلە بار كىشىلەر دەپ قارىمىساقمۇ، ئۇلارنى بەكلا پەسكەش يالغانچى ئادەملەر دەپ قاراشقا توغرا كېلىدۇ.
ئەمما ئوقۇشنى بىلىدىغان كىشى بىرەر كىتاپتىن، بىرەر بروشوردىن، ياكى بىرەر گېزىتتىن ئۆزىگە ياكى ئومۇمغا پايدىلىق بىرەر ماتېرىيال بار يەرنى دەرھال تېپىپ چىقىپ لازىملىق بىلىملەرگە ئېرىشىشنى بىلىدۇ. شۇنداق قىلىپ قولغا كەلتۈرگەن بىلىملەرنى، قايسى شەكىلدە بولىشىدىن قەتئى نەزەر ئوتتۇرغا قويغان قاراشلىرىغا قوشۇش، تۈزىتىش ۋە مۇكەممەللەشتۈرۈشلەردە پايدىلىنىپ، بۇ پىكىرلىرىنىڭ توغرا بولغانلىقىنى ئىسپاتلاپ، مەزمونىنى چۈشىنەرلىك ھالغا كەلتۈرىۋالالايدۇ. ئىشلىرىدا تۇيۇقسىزلا بىرەر مەسىلە ياكى قىيىنچىلىق كۆرۈلگىنىدە، ئوقۇشنى بىلىدىغان كىشى يىللار بويىچە توپلىغان بىلىملىرىگە ئاساسەن ئەقىل ئىشلىتىپ يېڭى بىر پىكىرنى ئوتتۇرىغا چىقىرالايدۇ، دۈچ كەلگەن يېڭى مەسىلىنى بۇ پىكىرىگە ئاسالىنىپ تەھلىل قىلىشنى بىلىدۇ. شۇنداق قىلىپ دۈچ كەلگەن مەسىلىنى ھەل قىلىدۇ ياكى ئۇنى چۈشەندۈرۈپ چىقىدۇ.
ئوقۇش دېگەننى مانا مۇشۇنداق تونىغاندىلا ئۇنىڭ بىر مەنىسى ۋە پايدىسى بولىدۇ.
بىر ناتىق، ھىمايە قىلىدىغان مەسىلىنى لازىم بولىدىغان ماتېرىياللار بىلەن ئەنە شۇ شەكىلدە تەمىنلىمىگەندە، بىر رىقابەتچىسى ئالدىدا دېگەنلىرىنىڭ مىڭ قېتىم ھەقلىق ۋە توغرا ئىكەنلىگىنى سۆزلىگىنى بىلەن، ھىمايە قىلىۋاتقىنىنى بەرىبىر ئىسپاتلاپ چىقالمايدۇ ياكى قارشى تەرەپنى قايىل قىلالمايدۇ. ئۇنىڭ ھەر بىر مەسىلە ئۈستىدىكى مۇنازىرىسىدە زىھنى ئۇنى ئىزاغا قويۇپ يېتىم قالدۇرىدۇ. ئۇنداق بىرسى، يا دېگەنلىرىنى توغرىغا چىقارغىدەك پاكىتلارنى تېپىپ چىقالمايدۇ ياكى بولمىسا قارشى تەرەپنىڭ ئاغزىنى تۇۋاقلىغىدەك بىرەر ئېغىز گەپ تاپالمايدۇ. ئەگەر ئۇ بىر ناتىق ئەمەس بەلكى ئۆزىنى قايىل قىلىشنىلا مەقسەت قىلىدىغان بىرسى بولغىنىدىمۇ نەتىجە بەرىبىر. ئەگەر تەغدىر ھەم كۆپ ئوقۇغان، ھەم ئىقتىدارسىز ئەنە شۇنداق بىرسىنى باش جۇمھۇر قىلىپ سايلاپ قويغان بولسا، ئەھۋالىمىزنىڭ قايسى ھالغا چۈشۈپ قالىدىغانلىقىنى تەسەۋۋۇر قىلماق تەس ئەمەس.
ياش ۋاقتىمدىن تارتىپلا ئەستايىدىل ئوقۇشقا تىرىشىپ كەلگەن ئىدىم. شۇنداق قىلىپ، تەڭرىنىڭمۇ ياردىمى بىلەن زېھنىم بىلەن ئەقلىمنى ئەڭ مۇۋاپىق شەكىلدە ئىشلىتىپ كېلەلىدىم. بۇ جەھەتتىن ئالغاندا، ۋىېنادا ئۆتكۈزگەن ۋاقتىمنى پايدىسى بولدى ۋە بەرىكەتلىك ئۆتتى دىيەلەيمەن. كۈندىلىك كۆرگەنلىرىم مېنى تىنىم تاپماي تەتقىق قىلىشقا ئۈندەپ كەلدى. شۇنداق قىلىپ بەزىدە ھادىسىلارنى نەزىرىيە بىلەن، بەزىدە نەزىرىيىنى ھادىسىلەر بىلەن ئىسپاتلاپ چىقىش ئىمكانىغا ئېرىشكىنىم ئۈچۈن، بىر تەرەپتىن زېھنىمنى قۇرۇقتىن قۇرۇق نەزىرىيەلەر بىلەن توشقۇزىۋېتىشتىن ساقلىنىپ قالغان بولسام، يەنە بىر تەرەپتىن كۆزئالدىمدىكى ھادىسىلەر ئىچىگە پېتىپ قېلىشتىن قۇتۇلۇپ قالالىغان ئىدىم.
كۈندىلىك توپلىغان بۇ تەجرىبىلىرىم مېنى مۇنداق ئىككى ئاساسلىق تېمىدا، ياكى بولمىسا ئىجتىمائىي مەسىلىلەردە − پىكىرىمنى كەسكىن ئوتتۇرىغا قويۇشۇم ۋە بۇ مەسىلىلەر ئۈستىدە نەزىرىيىۋىي جەھەتتىن چوڭقۇر تەكشۈرۈپ تەتقىق قىلىشىمغا ھەيدەكچى بولۇپ بەردى.
ئەگەر ئۇ يىللىرى ماركىسىزىمنىڭ ئاساسى ماھىيىتى بىلەن ئۇنىڭ نەزىرىيىلىرىنى بىلىۋېلىش ئۈچۈن كاللامنى ھارغىدەك ئىشقا سالمىغان بولسا ئىدىم، كىم بىلىدۇ بۇ ئىش كېيىن يەنە قانچىلىك ۋاقتىمنى يەپ كىتەردى؟
______________________________