قاراخان بلـوگى

<<  قەيسەر مىجىتنىڭ خېتى (2) | باش بەت | نورۇزنىڭ رەسمىيەتلىرى  >>

• نورۇز بايرىمىڭىزغا مۇبارەك بولسۇن - [مەدەنىيەت]

  2011-03-21 | خەتكۈچ: ئۇيغۇر نورۇز

  版权声明：转载时请以超链接形式标明文章原始出处和作者信息及本声明
  logs/110025464.html
  
  

   

   

   

  ئۇيغۇرلارنىڭ نورۇز بايرىمى توغرىسىدا
  

   

  ئەلى غۇپۇر

   

   ( مەنبە:شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر تەتقىقاتى ژورنىلىدىن قىسقارتىپ ئېلىندى )

   

   

  نورۇز بايرىمى ئۇيغۇرلارنىڭ ئۇزاق تارىخىي تەرەققىياتلار جەريانىدا مەدەنىيەت يارىتىش ۋە مەدەنىيەت قوبۇل قىلىش ئاساسىدا شەكىللەندۈرگەن، شۇنداقلا ئەجدادتىن ئەۋلادقا داۋاملاشتۇرۇپ كېلىۋاتقان ئاممىۋى ئاساسى كۈچلۈك، قەدىمىلىككە ۋە ئومۇمىيلىققا ئىگە ئەنئەنىۋى بايراملىرىنىڭ بىرى. مەزكۇر ماقالىدە، نورۇز بايرىمىنىڭ كېلىپ چىقىشى ۋە تەرەققىيات جەريانى، ئۇنىڭ تەرتىپ-يۇسۇنلىرى ۋە رەسمىيەتلىرى، شۇنىڭدەك بۇ بايرامنىڭ ھازىرقى تەرەققىيات ئەھۋالى بىر قەدەر ئەتراپلىق بايان قىلىنغان.  

     ئۇيغۇرلانىڭ ئۇزاق تارىخىي تەرەققىيات جەريانىدا ئۆزى ياشاپ كەلگەن جايلارنىڭ جۇغراپىيلىك ئالاھىدىلىكلىرىگە ماس ھالدا تەبىئەتنى تونۇش، تەبىئەتنى ئۆزگەرتىش ۋە شۇ ئاساستا مەلۇم شەيئى-ھادىسىلەرگە چوقۇنۇش، شۇنداقلا ئۇنى ئەقلىي بىلىش دەرىجىسىگە كۆتۈرۈپ دىن سۈپىتىدە ئېتىقاد قىلىش قاتارلىق بىر قاتار جەريانلارنى بېسىپ ئۆتكەن.

  ئۇيغۇرلارنىڭ پۈتكۈل تارىخىغا نەزەر سالىدىغان بولساق، ئۇيغۇرلار ئېتىقاد قىلغان دىنلىرى ۋە ئىشلەتكەن يېزىقلىرىنىڭ كۆپلۈكى بىلەن ئالاھىدە كۆزگە چېلىقىدۇ. بۇ خىل ھادىسە ئۇيغۇرلارنىڭ مەدەنىيىتىنىڭ رەڭگارەڭ ۋە جەزبىدار بولۇشىغا بەلگىلىك تەسىر كۆرسەتكەن. شۇنداق دەپ ئېيتىشقا بولىدۇكى، ئۇيغۇرلار قۇبۇل قىلىشچانلىقى بىلەن ناھايىتى كۈچلۈك بىر مىللەت.

  ئۇيغۇرلار دىنىي ئېتىقاد جەھەتتە خېلى مۇرەككەپ بولغان جەريانلارنى باشتىن كەچۈرگەن بولۇپ، دىن ۋە مەدەنىيەت جەھەتتە ئۆزىگە خاس بولغان ئالاھىدىلىكلەرنى شەكىللەندۈرگەن. تارىخىي ۋەسىقىلەر ۋە ئارخېئولوگىيلىك ماتېرىياللارغا ئاساسلانغاندا، ئۇيغۇرلار دەسلەپتە تەبىئەت، ئەجداد ۋە توتېم ئېتىقادچىلىقىنى باشتىن كەچۈرگەندىن كېيىن، شامان دىنى، مانى دىنى، زوروئاستېر دىنى، بۇددا دىنى ۋە ئاخىرىدا ئىسلام دىنىغا ئېتىقاد قىلغان. مەيلى ئەجداد ئېتىقادچىلىقى ياكى شامان، مانى دىنلىرى ۋە ياكى ئۇيغۇرلار تۇرمۇشىدىن يىراقلاشقان باشقا دىنلار بولسۇن، ئۇلارنىڭ بەزىبىر ئىزنالىرى يەنە بىرخىل مەدەنىيەت ھادىسىسى سۈپىتىدە ئۇيغۇرلار تۇرمۇشىنىڭ ھەرقايسى قاتلاملىرىدىن چوڭقۇر ئورۇن ئالغان. بۇ ئاساسلىقى ئەنئەنىۋى تۇرمۇش ئادەتلىرى ۋە بايرام، مۇراسىملاردا گەۋدىلىك ئىپادىلىنىدۇ.

   

  1.نورۇزنىڭ كېلىپ چىقىشى ۋە تەرەققىياتى

   «نورۇز» (Noruz) ئەسلىدە پارىسچە سۆز، ئۇ «نەۋرۇز»سۆزىنىڭ ئۇيغۇر تىلىدىكى ئۆزگەرگەن ۋارىيانتى بولۇپ، سۆز مەنىسى جەھەتتىن «باھار يامغۇرى»، «تۇنجى باھار كۈنى» دېگەن مەنىلەرنى بىلدۈرىدۇ. بۇ بايرام شەمسىيە كالېندارى بويىچە قىش ئاخىرلىشىپ، باھارنىڭ باشلىنىش كۈنى (ھەر يىلى 3-ئاينىڭ 21-كۈنى)، يەنى كۈن بىلەن تۈن تەڭلەشكەن باش باھارنىڭ  بىرىنچى كۈنى ئۆتكۈزىلىدۇ. نورۇز بايرىمى ئەسلى ماھىيىتى بىلەن يېڭى يىل بايرىمى بولۇپ، بۇ ئەنئەنىۋى بايرام ئۇيغۇرلارنىڭ تۇرمۇش ئادىتىدە ئىنتايىن چوڭ تەسىرگە ئىگە. 

  «نورۇز» سۆزىنىڭ ئەسلى ئېتىمولوگىيىسى پارىسچە بولغىنى بىلەن، بۇ بايرام ئۇيغۇرچە «يېڭى كۈن» يەنى «يىل يېڭىلانغان كۈن»دېگەن سۆز مەنىسى بىلەن ئۇزاق دەۋرلەردىن بېرى ئۇيغۇرلار مەدەنىي تۇرمۇشىنىڭ مۇھىم تەركىبىي قىسمى بولۇپ كەلگەن. تارىختا پارىسلار بىلەن بولغان دىنىي، ئىقتىساد ۋە مەدەنىيەت ئالاقىلىرىنىڭ قويۇقلىشىشى بىلەن كېلىپ چىققان «پارس تىلى قىزغىنلىقى»ئارقىسىدا، تىلىمىزدىكى «يېڭى كۈن» دېگەن بۇ ئاتالغۇ ئورنىدا پارسچە «نەۋرۇز» (Nawruz) سۆزى قوللىنىلىدىغان بولغان. «نەۋرۇز» سۆزى ئىستېمال جەريانىدا تەدرىجىي تاۋۇش ئۆزگىرىشى ياساپ «نورۇز» شەكىلىگە كەلگەن.

  ئۇيغۇرلار ئارىسىدا نورۇز بايرىمىنىڭ قاچاندىن باشلانغانلىقى ھەققىدە ئىشەنچىلىك تارىخىي ماتېرىياللارغا ئىگە ئەمەسمىز. لېكىن نورۇز بايرىمى ھەققىدىكى كۆپلىگەن گۈزەل ئەپسانە-رىۋايەتلەرگە ئاساسلانغاندا، نورۇز بايرىمىنىڭ پەيدا بولۇشى ئۇيغۇرلارنىڭ ئىسلام دىنىغا ئېتىقاد قىلىشتىن بۇرۇنقى كۆك تەڭرىگە چوقۇنغان دەۋرى بىلەن مۇناسىۋەتلىك، كۆك تەڭرىگە ئېتىقاد قىلغان ئاشۇ قەدىمكى ئۇيغۇرلار كۆكتە جىمىرلاپ تۇرغان يۇلتۇزلارنىڭ ئورۇنلىشىشىغا قاراپ، ئۇلارنى ئوخشىمىغان سۈپەتلەر بىلەن تەرىپلەشكەن. ئۇلارنىڭ تونۇشىچە، ئاققۇزا يۇلتۇزى ئىنسانلارغا بەخت ئاتا قىلغۇچى ئىلاھ، قوش، بېلىق يۇلتۇزلىرىنىڭ يوقۇلۇپ، ئاققۇزا ئىلاھىنىڭ باش كۆتۈرۈپ چىققان كۈنى ئىنسانلارغا بەخت ۋە تەلەي كېلىدۇ، دېگەن ئەقىدە بويىچە، ئاققۇزا ئېيىنىڭ باشلانغان كۈنى (مىلادىيە كالېندارى بويىچە 3-ئاينىڭ 21-كۈنى)نى نورۇز بايرىمى قىلىپ بېكىتكەن①. ;

  ئويغۇرلارنىڭ قەبىلىدىن قەبىلىلەر ئىتتىپاقىغا قاراپ تەرەققىي قىلىشىغا ئەگىشىپ، ھەممە شەيئىلەردە روھ بولىدۇ دەپ قارىلىدىغان شامان دىنىدىمۇ، ئەجدادلارغا چوقۇنۇشتىن ۋە ھەممە شەيئىلەردە روھ بولىدۇ دېگەن مەركەزدىن تەڭرىگە چوقۇنۇشنى يادرو قىلغان باسقۇچقا قەدەم قويۇلدى، قەبىلىلەر ئىتتىپاقىدىكى بىرلىككە كەلگەن ھاكىمىيەت مەركىزى بولغان «قارارگاھ»نىڭ بارلىققا كېلىشىگە ماسلىشىش ئۈچۈن، ئاڭ شەكلى فورماتسىيسى جەھەتتە تەڭرى مەركەزلىكىدىكى تەبىئىي چوقۇنۇش سېستىمىسىنىڭ بولۇشى يەنى رەڭگارەڭ تەبىئەت ھادىسىلىرىگە ئىگە بولالايدىغان تەڭداشسىز بىر تەڭرىنىڭ بولۇشى ئىنتايىن زۆرۆر ئىدى. تەڭرىگە چوقۇنۇش گەرچە يەنىلا تەبىئەتنىڭ كۈچىگە چوقۇنۇش بولسىمۇ، لېكىن ئۇ ئاستا-ئاستا ئىجتىمائىي خاراكتېر تۈسىنى ئېلىۋاتقان، ئۆزىدە بىر دىنغا ئېتىقاد قىلىشنىڭ بەزى ئالاھىدىلىكلىرىنى ۋە سىنىپ تامغىسىنى يېتىشتۈرۈۋاتقانىدى.

  پايانسىز يايلاقتا، بىر تالاي تارقاق قەبىلىلەرنىڭ نىسبەتەن مۇقىم بىر ئىتتىپاقداش بولۇپ، ئۇيۇشىشى ئۈچۈن خېلى ئۇزاق تارىخىي جەريان كېرەك ئېدى، ھالبۇكى ھەممىگە ئورتاق، تەڭداشسىز بىر تەڭرى-ئىلاھنىڭ ھەرقايسى ئويغۇرلار ئارىسىدا بارلىققا كېلىشى ئۈچۈنمۇ بىر تەرەققىيات جەريانى لازىم ئىدى.

  دەسلەپتە ئۇلار كۆك ئاسمانغا ھەمدە كۈن، ئاي، يۇلتۇز قاتارلىق تەبىئەت ھادىسىلىرىگە چوقۇندى. مۇشۇ ئاساستا بۇ خىل دىنىي ۋە ئىجتىمائىي مۇراسىملارنى ئۆتكۈزىدىغان بەلگىلىك ۋاقىت، پەسىل ۋە فورما پەيدا بولۇشقا، بۇ خىل مۇراسىملارمۇ ئاددىيلىقتىن مۇرەككەپلىككە، بىر خىللىقتىن كۆپ خىللىققا قاراپ تەرەققى قىلىشقا باشلىدى. «شىمالىي سۇلالىلەر تارىخى. قاڭقىللار ھەققىدە قىسسە»دە: «ئۇيغۇرلار گۈلدۈرمامىغا ئامراق بولۇپ قالدى. ئۇلاردا ئومۇميۈزلۈك ھالدا بەشىنچى ئايدا تەڭرىگە سەجدە قىلىدىغان ئادەت كېلىپ چىقتى. ئۇلار جەڭگە ئاتلىنىدىغان چاغدا ئاينڭى تولۇشىنى ساقلايدىغان بولدى»، «ۋېنچىڭ دەۋرى (453-454)دە قاڭقىللاردىن بەش قەبىلە بىرلىشىپ تەڭرىگە باش ئۇردى، نەچچە ئونمىڭ ئادەم بىر يەرگە جەم بولدى... ئۇلار ئالەم بىنا بولغاندىن بۇيان، مۇنداق كاتتا مۇراسىم بولمىغان دېيىشتى»دېيىلگەن②.  

  ئۇيغۇرلار قەدىمكى دەۋۋۋرلەردىن تارتىپ ناخشا-ئۇسسۇلغا ئامراق مىللەت. «ۋېينامە. قاڭقىللار ھەققىدە قىسسە»دە: «ئۇلار ئاۋازىنى سوزۇپ، لەرزان ناخشا ئېيتىشقا ئامراق» دەپ يېزىلغان. ئۇلار تەڭرىگە سېغىنىپ نەزىر-چىراغ قىلغاندا، «بىر يەرگە يىغىلىپ بەيگە قىلاتتى، قان ئېقىتىپ چۆرگىلەيتتى، ئۈزۈلدۈرمەي ناخشا توۋلايتتى». ئۇلار ئېيتىدىغان ناخشىنىڭ ئاھاڭلىرى، ھونلار مەزگىلىدىلا يايلاققا كەڭ-كۆلەمدە تارقالغانىدى③.

  نورۇز تۈركىي تىللىق خەلقلەرگە ئورتاق بايرام بولۇش سۈپىتى بىلەن، نورۇزنىڭ قەدىمكى تۈركىي تىللىق خەلقلەر ئارىسىدا بايرام تۈسىگە كىرىشتى ھەققىدە بەزى ئەپسانىلەر بار. تۈركىي تىللىق خەلقلەردە ئەركىنلىك بايرىمى سۈپىتىدە قۇتلۇقلىنىدىغان نورۇز، ئوبۇلغازى باھادۇرخاننىڭ «شەجەرەئى تۈرك»ناملىق ئەسىرىدە نەقىل قىلىنغان «ئەرگىنەقۇن»رىۋايىتىدە، تۆت ئەتىراپى ئېگىز تاغلار بىلەن قورشالغان بىر ۋادىدا 400يىل قامىلىپ ياشىغان تۈركلەر بوز قۇرت (كۆك بۆرە)نىڭ يول باشلىشى بىلەن باھارنىڭ دەسلەپكى كۈنى (نورۇز كۈنى) تار ماكاندىن كەڭ ماكانغا چىقىپ، ماماتلىقتىن ھاياتلىققا ئېرىشكەنلىكى شەرىىپىگە بۇ كۈننى ئالاھىدە تەنتەنە قىلىپ، ھۆرىيەت، ئەركىنلىك ۋە ئازادلىق بايرىمى قىلىپ بېكىتكەن ھەمدە بۇ بايرامنىڭ نامىنى ئەنئەنىۋى تۈركى كالىندارىدىكى نورۇزغ سىمىۋول قىلىپ، «ئەرگىنە قۇن بايرىمى»دەپمۇ ئاتاشقان. تۈركى تىللىق خەلقلەرنىڭ ئەركىنلىك، ئازادلىققا سىمۋول قىلىنغان بۇ بايرىمى شۇ زامانلاردىن باشلاپ بىر خىل ئەنئەنە سۈپىتىدە ھازىرغىچە ئىزچىل داۋاملىشىپ كەلگەن. «ئەرگىنە قۇن»تۈركىي تىلىق قوۋملارنىڭ پەيدا بولۇشىنى ئىپادىلەيدىغان ئەپسانە بولۇپ، بۇ ھەقتە سۈي، ۋېي سۇلالىلىرى دەۋرىگە ئائىت تارىخىي مەنبەلەردە كۆپلىگەن مەلۇماتلار ئۇچرايدۇ④. 

   

   

  قەدىمكى نورۇز پائالىيىتىنىڭ بىر قىسىمى دەۋرىمىزگىچە يېتىپ كەلمىگەن بولسىمۇ، ئەمما نورۇز بايرىمى مەزگىلىدە كىشىلەردە پەيدا بولىدىغان مەنىۋى خۇشاللىق ۋە دەبدەبىلىك، جۇشقۇن ئىجتىمائىي كەيپىيات يەنىلا بىزنىڭ دەۋرىمىزگىچە داۋاملىشىپ كەلگەن. بۇ تۆۋەندىكى نورۇز قوشاقلىرى ۋە پائالىيەتلىرىدە تولۇق ئىپادلىنىدۇ:
   

  نورۇز كەلدى جاھانغا، باھار بولۇر كۈندۇر بۈگۈن،  

  دەرەخلەرگە سۇ يۈگۈرۈپ، بىخ ئۇرار كۈندۇر بۈگۈن. 

  دېھقانلار قوشى ھەيدەپ، ئۇرۇق سالۇر كۈندۇر بۈگۈن،  

  ئىش بېشى سائەت كۈنى، ئامبار تولار كۈندۇر بۈگۈن. 

  كەلدى نورۇز دىبان كېلۇرلەر خاتۇنلارنىڭ تۈركىنى،

   

  گۈللەر قىسىپ قىز-ئوغۇل، ئەگرى قويار بۇ كۈنى. 

  مېلىس قىلىپ ئويناشۇر، قاچۇر كۆڭۈل مۈلكىنى. 

  شاتىۋادا تون كېيىنىپ، جۇۋا-تۇماقنى تاشلىدۇق

  كوكۇلچىلىكتە ئولتۇرۇپ، نەغمە-ناۋا باشلىدۇق. 

  ئوغلاق ئالىپ مەشرەپ قىلۇر كۈندۇر بۈگۈن، 

  قايغۇ-ھەسرەتلەر كېتىپ يايرا شۇ كۈندۇر بۈگۈن. 

  كەلدى نورۇز يىل بېشى ئەلدە تاماشا ئارىلاش،

  كوچىدا قىلدى گاداي، شاھلار تاماشا ئارىلاش،

  ئوينىدى پوڭزەك ئوغۇل، لەگلەكنى قىزلار ئارىلاش،

  بارچە خوشلۇق يېتىپ كەلدى تاماشالار كۆپ بۈگۈن.  

   

  بۇ قوشاقتا، باھاردىن ئىبارەت يىل، پەسىل، كۈندە يېڭىلىنىش باشلىنىپ، كائىناتتىكى بارلىق شەيئىلەرگە ھايات بەخش بۇ كۈننىڭ يېتىپ كېىشى بىلەن، تەبىئەتتىكى ئويغىنىش، كىشىلەردە پەيدا بولغان زور مەنىۋى خۇشاللىق ۋە دەبدەبىلىك، جۇشقۇن ئىجتىمائىي كەيپىيات ئىپادىلەنگەن

   

  نورۇز كەلدى يىل باشى، يوقتۇر ئانىنىڭ تەڭدىشى، 

  نورۇز كۈنىدىن ئىپتىدا قىلسا ئىشى،

  ھېچ زايا كەتمەس، ئۇشبۇ كۈن قىلغان ئىشى،

  مۇرادى ھاسىل بولۇپ مەقسىتىگە يېتەر كىشى،  

  ھەممە ئىشىنىڭ ئەۋزىلى، غايەت مۇبارەكتۇر بۈگۈن.

  كەلدى نورۇز يىت سېلىڭ سويغان قوينىڭ يېغىدا، 

  مېھمانلارنى چاقىرىڭ، ئولتۇرغۇزۇڭ ئايۋاندا،

  نازۇ-نېمەت تولدۇرۇڭ، مېھمانلارنىڭ ئالدىغا، 

  ئاشلىرىڭ ئوبدان بولۇر، ئىش ئىپتىدا كۈندۇر بۈگۈن.  

  كەلدى نورۇز يىل باشى، كۆپ سائادەتتۇر بۈگۈن، 

  نورۇز قىلماق كۆپكە ئادەتتۇر بۈگۈن، 

  تەجرىبە قىلساڭ ئەگەر، كۆپ ئالامەتتۇر بۈگۈن،  

  ئۆيدىن-ئۆيگە ھېيتىلىشىپ مېھمان بولۇر كۈندۇر بۈگۈن

   

  بۇ قوشاقتا، نورۇزنىڭ ئۇيغۇرلاردىكى «ئۇلۇغ ئاي، ئۇلۇغ كۈن، ياخشى سائەتتە باشلانغان ئىش راۋاج تاپىدۇ»، «يىل قانداق باشلانسا، شۇنداق ئاخىرلىشىدۇ» دېگەن ئەقىدىنىڭ مەنبەسى ئىكەنلىكى، ئۇيغۇرلارنىڭ بۇ كۈننى نەقەدەر ئۇلۇغلاپ خۇشال-خۇرام قارشى ئالىدىغانلىقى ۋە ئەجدادلىرىمىزدىن داۋاملىشىپ كېلىۋاتقان مېھماندوستلۇق ئادىتى گەۋدىلەندۈرۈلگەن(12). 

   

   

  
  

  历史上的今天：

  نورۇز بايرىمىغا سوۋغا 2011-03-21

  نورۇزنىڭ رەسمىيەتلىرى 2011-03-21

  
  收藏到：Del.icio.us

  
  
  
  

  
  
  ئادرىسى:

  ئافراسىياب ۋاقتى 11:23:00 | تەھرىرلەش | 分享　0