مەھمۇد كاشغەرىينىڭ ‹‹تۈركىي تىللار دىۋانى››نى يېزىشتىكى مەقسىتى

ψν9底М大Ξ蜡

	مەھمۇد قەشقەرىنىڭ"تۈركىي تىللار دىۋانى" نى يېزىشتىكى مەقسىتى مەھمۇد قەشقەرى ئەرەبخەلىپىلىگىنىڭ سىياسىي سەھنىسىدە مۇھىم رول ئوينىغۇچى ۋەزىرلەر ،ئەمىر، سەركەردىلەر ئوغۇز تۈركمەنلىرىدىن بولۇپ ، ئۇلار ھاكىمىيەتساھەسىدە يۇقۇرى ئىناۋەتكە ئىگە ئىدى . يەنە بىر تەرەپتىن ، " سالجۇقلارخاندانلىغىنىڭ ئەمىلى ھوقۇقىغا پەردە ئارقىسىدا تۇرۇپ قومانلىق قىلغۇچى " ('تۈركىي تىللاردىۋىنى' 1- توم ، كىرىش سۆز ، 8 - بەت) خانىشتەركان خاتۇننىڭ قاراخانىلار مەلىكىسى ئىكەنلىكى سەۋەبىدىن ، قەشقەر ،بالاساغۇنقاتارلىق جايلاردىكى كۆپلىگەن ئۇيغۇر ، قارلۇق زىيالىلىرى باغداتقا بېرىپ مۇھىمجامائەت خىزمەتلىرىگە ئىشتىراك قىلىشقان ئىدى . مانا مۇشۇنداق سەۋەبلەر تۈپەيلىدىن، باغدات ناھايىتى تېزلا تۈركلەرنىڭ نوپۇزى ئاستىغا ئۆتتى . قەدىمكىتۈركى تىلىدا سۆزلىشىدىغان خەلقلەرنىڭ مەدىنىيىتى قايتىدىن باش كۆتۈرۈپ ،ئەرەبمەدەنىيىتى قايتىدىن باش كۆتۈرۈپ ، ئەرەب مەدەنىيىتى بىلەن " تەڭ بەيگىگەچۈشكەن ئىككى ئاتتەك چېپىپ " ئۆزىنىڭ ھاياتى كۈچىنى نامايىش قىلدى . جۈملىدىنئوتتۇرا ئاسىيادىكى تارىخىي مۇقەددەم ، ئەڭ قەدىمىي خەلق ---- ئۇيغۇرلار قاراخانىلارخانلىغى مەزگىلىدە ئۆز مەدەنىيىتىنى يەنىمۇ نامايەن قىلىپ ، ئەرەبخەلىپىلىكىگە چوڭقۇر تەسىر كۆرسەتتى ، ئەرەب دۇنياسىغا تونۇلۇۋاتقان مەدەنىيەتتەئۇلارنىڭ ھەسسىسى زور بولدى . دېمەك ، يۇقۇرقىدەك تارىخىي ۋە ئىجتىمائىي شارائىتئەرەب ھۆكۈمرانلىرىنىڭ ، سىياسەت ۋە مەدەنىيەت ئەربابلىرىنىڭ تۈرك تىلىنىئۈگۈنىشكە بولغان ئېھتىياجىنى تەبىئىي ھالدا كەلتۈرۈپ چىقاردى . دەۋر تەرىپىدىنبەلگىلەنگەن ئاشۇ ئېھتىياجنى تەمىن ئېتىشنى ئۆز ئۈستىگە ئالغان مەھمۇد قەشقەرىپۈتۈن ئۆمرىنى سەرپ قىلىپ ، بۇ ئۆلمەس ئەسەرنى يېزىپ چىقتى . ئۇلۇغئالىم كىتابنىڭ يېزىلىشى ھەققىدە " .... تۈرك تىلىنىڭ ئەرەب تىلى بىلەنبەيگىگە چۈشكەن ئىككى ئاتقا ئوخشاش تەڭ چېپىپ كېتىۋاتقانلىغىنى ئېنىق كۆرسىتىشئۈچۈن ... " " ئەبەدىي يادىكارلىق ۋە پۈتمەس - تۈگىمەس بايلىق بولۇپقالسۇن دەپ ، .... بۇ كىتابنى تۈزۈپ چىقتىم ۋە ئۇنىڭغا <دىۋىنۇ لۇغانتتۈرك> (تۈركىي تىللار دىۋانى) دەپ ئات قويدۇم " دەيدۇ . مەلۇمكى ،مەھمۇدقەشقەرى بۇ ئەسەرنى ئەرەبلەرگە ، ئومۇمەن تۈرك تىلىنى بىلمەيدىغانلارغا ئۇنىئۈگۈتۈش مەقسىدى بىلەن يازغان . جاپالىق ئەمگەك سەرپ قىلىپ ، تۈركى تىللاردىكىسۆزلەرگە ئەرەبچە ئىزاھ بەرگەن ۋە دۇنيادا تۇنجى بولۇپ تۈركى تىللارنىڭگىراماتىكىسى توغرىسىدا خېلى تەپسىلى مەلۇمات بەرگەن . ئالىممەھمۇد قەشقەرى ئۆز كىتاۋىنى قانداق يازغانلىقىنى ، يېزىشتا قانداقئۇسۇل قوللىنىلغانلىغىنى ۋە نېمىگە دىققەت قىلغانلىغىنى مۇنداق ئىزاھلايدۇ : " ...... مەنتۈركلەرنىڭ ئەڭ سۆزمەنلىرىدىن ، پىكىرنى ئەڭ روشەن بايان قىلالايدىغانلاردىن ،ئەڭزېرەكلىرىدىن ، ئەڭ ئاساسلىق قەبىلىگە مەنسۇبلىرىدىن ۋە جەڭ ئىشلىرىدا ئۇستانەيزىۋازلىرىدىن بولۇپ تۇرۇقلۇق ئۇلارنىڭ شەھەر ۋە سەھرالىرىنى باشتىن - ئاياقكېزىپ چىقتىم ، تۈرك ، تۈركمەن ، ئوغۇز ،چىگىل، ياغما ، قىرغىزلارنىڭ سۆزلىرىنى ۋە قاپىيىلىرىنىئېنىقلاپ چىقىپ ، ئۇلاردىن پايدىلاندىم .... پۇختا رەتلەپ ،ئوبدانتەرتىپكە سېلىپ چىقتىم . " بۇ كىتابنى " ھېكمەتلىك سۆزلەر ،قاپىيىلىكنەسرلەر ، ماقال - تەمسىللەر ، بېيىت - قوشاقلار ، رەجەزلەر ۋەنەسرىي پارچىلار بىلەن بېزەپ ، مەخسۇس ئېلىپبە تەرتىۋىدە تۈزۈپ چىقتىم ...." . "...... جۈملىدىن تۈرك خەلقلەرنىڭ كۆرگەن - بىلگەنلىرىنىئىپادىلەيدىغان شىئېر - قوشاقلىرىدىن ، قايغۇلۇق ۋە خوشاللىق كۈنلىرىدە ئېيتقانچوڭقۇر مەنىلىك ماقال - تەمسىللىرىدىن مىساللار كەلتۈردۈم ...... شۇنداق قىلىپ بۇكىتاب يېڭىلىقلارنى بېرىشتە قىيامغا ، قىممەت ۋە گۈزەللىكتە پايانىغا يەتتى " يۇقۇرىداكەلتۈرۈلگەن پاكىتلاردىن ئېنىق كۆرۈۋېلىشقا بولىدۇكى ، مەھمۇد قەشقەرى "تۈركى تىللاردىۋانى" نى يېزىشتا ، بىر تەرەپتىن ، تۈرك تىلىنىڭئەرەب تىلىدىن قېلىشمايدىغانلىغىنى كۆرسىتىشنى مەقسەت قىلغان بولسا ،يەنەبىر تەرەپتىن ، تۈرك مەدىنىيىتى بىلەن تونۇشۇشنى ئارزۇ قىلغان ئەرەبلەرنىڭ بۇتىلنى ئۈگىنىشكە بولغان ئېھتىياجىنى قاندۇرۇشنى مەقسەت قىلغان . مەسىلىنىڭمۇنداق ئوتتۇرىغا قويۇلىشىدا تۆۋەندىكىدەك ئىككى سەۋەب بار : بىرى، ئۇممەۋى (ئۈمەييە) ۋە خەلپىلىرى ئىشغال قىلغان كەڭ زېمىندابويسۇندۇرۇلغان يەرلىك ئاھالە ئالى ھاكىمىيەت تىلى بولغان ئەرەب تىلىنى قوللىناتتى. ئىلىم - پەن . ئەدەبىيات ، تارىخ ، تىلشۇناسلىق ،قانۇن- سىياسەتكە دائىر ئەسەرلەرنىڭ ھەممىسى ئەرەب تىلىدا يېزىلاتتى . شۇڭا بۇ رايونلاردىكىخەلقلەرنىڭ ھەممىسى ئەرەب مەدىنىيىتىنىڭ تەسىرى ئاستىدا ياشىغان بولغاچقا ،ئەرەبتىلىنى مۇكەممەل ئەدىبىي تىل ھېسابلىشاتتى . مانا مۇنداق ئىجتىمائىي سەۋەبلەردىن ،ئوتتۇرائەسىر دۇنياسىدا غەربتە لاتىن تىلى ، شەرقتە ئەرەب تىلى ئاساسلىق تىل دەپ قارالدى. ياۋروپادىكى كۆپلىگەن ئېنگىلىز ۋە نېمىس ئالىملىرى ئۆز ئەسەرلىرىنى لاتىن تىلىدايازغان بولسا ، شەرقتىكى نۇرغۇن مۇسۇلمان ئالىملىرى ئۆز ئەسەرلىرىنى ئەرەبچەيازدى . ئۇلۇغ ئۇيغۇر ئالىمى مەھمۇد قەشقەرى " تۈركى تىللار دىۋانى "ناملىق مەشھۇر ئەسىرىنى يېزىش ئارقىلىق تۈرك تىلىنىڭ دۇنيادا شۆھرەتلىك تىل دەپتونۇلۇۋاتقان " ئەرەب تىلى بىلەن بەيگىگە چۈشكەن ئىككى ئاتقا ئوخشاش "تەك چېپىپ كېتىۋاتقانلىغىنى قايىل قىلارلىق تىل پاكىتلىرى بىلەن ئوچۇق كۆرسۈتۈپتۇراتتى . يەنەبىرى ، سالجۇق تۈرك سۇلتانلىقى بىلەن قاراخانىلار خانلىغى ئەرەبلەرنىڭسىياسىي ، ئىقتىسادىي ، مەدىنىي ھاياتىدا مۇھىم رول ئويناۋاتقانلىغىتۈپەيلىدىن ، ئەرەب خەلىپىلىكى تەۋەسىدە تۈرك تىلىنى ئۈگۈنۈش زۆرۈر ۋە ھاجەتبولۇپ قالدى . بۇ سەۋەبلەرگە كۆرە مەھمۇد قەشقەرى " تۈركى تىللار دىۋانى"نى يېزىپ ، ئەرەبلەرنىڭ تۈرك تىلىنى ئۈگۈنۈش ئېھتىياجىنى قاندۇردى . "تۈركىتىللار دىۋانى" نىڭ تىلى توغرىسىدا شۇنى ئېيتىش مۈمكىنكى ،مەشھۇرئالىم ئەينى ۋاقىتتىكى تۈركى تىللار ئىچىدىن خاقانىيە تىلىنى قېلىپلاشقان ئەدىبى تىلدەپ تۇنۇپ ۋە ئۇنى ئاساس قىلىپ ئۆز ئەسىرىنى يېزىپ چىقتى . خاقانىيە تىلىنىڭ فونتېكا، مورفولوگىيە ، لېكسىكىلىرىنى چۈشەندۈردى . ئەينى دەۋردەئەتىۋارلىنىپ ئىشلىتىلگەن بۇ ئەدىبىي تىل توغۇرلۇق تىللارنىڭ ئىچىدە "ئەڭ پاساھەتلىكتىل خاقانىيىنىڭ مەركىزىي ئۆلكىسىدىكى خەلقنىڭ تىلى بولۇپ ھېسابلىنىدۇ" ،" بارلىقۋە خەت ئالاقىلىرى ئەنە شۇ يېزىقتا يېزىلىپ كەلگەن " دەپ يازدى . دېمەك ،"تۈركىتىللار دىۋانى" 11 - ئەسىردىكى تۈركى تىلىنىڭ ، بولۇپمۇ ئەينىزاماندىكى ئۇيغۇر ئەدىبىي تىلىنىڭ قىممەتلىك بىر خەزىنىسىدۇر             تولۇق ئوتتۇردىكى بىلىملىرىم ھەم كىتاپلىرىم

gulpira

	بۇ نۇخىتىنى بىلىۋالدۇق

kurban

	مەھمۇد قەشقەرىنىڭ«تۈركىي تىللار دىۋانى»-بىباھا گۈھەردۇر. ياخشى كىتاپ-بىر دۇنيا.

FAShiS

	مەھمۇد قەشقەرى تۇرۇك تىللا دىۋانى دىگەن كىتاپنى قاچان يازغان بولغۇيتى ھە . . . !

ψν9底М大Ξ蜡

	FAShiS يوللىغان ۋاقتى  2012-3-5 23:31 مەھمۇد قەشقەرى تۇرۇك تىللا دىۋانى دىگەن كىتاپنى قاچان  ... 50 ياشلار ئەتراپىدىغۇ دەيمەن