ئەتتىرگۈل تارخ بلوگى

4.ھەر قايسى مىللەتلەر بىلەن بولغان سودا
ئالاقىسى
      ھۇنلار كۆچمەن چارۋىچىلىقنى ئاساس قىلغان، دېھقانچىلىق تېخى يېتەكچى ئورۇنغا ئۆتمىگەن، قول ھۈنەرۋەنچىلىكى بەلگىلىك دەرىجىدە تەرەققىي قىلغان بولسىمۇ، تېخى ئىشلەپچىقىرىش ۋە تۇرمۇشىنى تولۇق قامدا دەرىجىسىگە بېرىپ يەتمىگەن بولغاچقا، ئۇلار ئۆزلىرىنىڭ چارۋىلىرى ۋە يۇڭ، تېرىلىرىنى خەنزۇلارنىڭ دېھقانچىلىق ۋە قول ھۆنەرۋەنچىلىك مەھسۇلاتلىرى بۇيۇملىرى بىلەن ئالماشتۇرۇشقا جىددى ئېھتىياجلىق بولغان. شۇنىڭ ئۈچۈن ئۇلار خەنزۇلار بىلەن ئۆز ئارا« بازار» ئېچىشتا ئالاھىدە ئەھمىيەت بەرگەن. خەن سۇلالىسىنىڭ پادىشاھى ۋېندى دەۋرىد، جيايى: ھۇنلار بازار ئېچىشقا ناھايىتى ئېھتىياجلىق، ئەگەر ئەلچى ئەۋەتىپ ئۇلار بىلەن قۇدىلىشىپ، ئۇلارنىڭ بازار سودىسى قىلىشقا رۇخسەت قىلساق، ھۇنلارنىڭ ھەممىسىلا سەددىچىنىڭ جەنۇبىغا كېلىشنى خالايدۇ. دېگەن[52]. ئەمەلىيەتتىمۇ جىڭدى دەۋرىدىن ۋۇدى دەۋرىنىڭ دەسلەپكى مەزگىلىگىچە، ھۇنلار داۋاملىق تۈردە خەنزۇلار بىلەن بازار سودىسى قىلىپ تۇرغان. بازار ھۇن ئاقسۆڭەكلىرى ۋە چارۋىچىلىرىنى ئۆزىگە جەلىپ قىلغان، شۇڭا تارىخى ئەسەرلەردە «ھۇنلارنىڭ تەڭرىقۇتتىن تۆۋەندىكىلىرىنىڭ ھەممىسى خەن سۇلالىسى بىلەن يېقىن ئۆتۈشۈپ، سەددىچىننىڭ جەنۇبىغا كېلىپ تۇراتتى»دەپ خاتىرلەنگەن، كېيىن خەن سۇلالىسى بىلەن ھۇنلار ئوتتۇرسىدا ئۇرۇش پارتىلىغان بولسىمۇ، ھۇنلار يەنە بازاردىن ۋاز كېچىشنى خالىمىغان. «تارىخىي خاتىرلەر. ھۇنلار ھەققىدە قىسسە» دە خاتىرلىنىشچە، ۋۇدىنىڭ يۈەنگۇاڭ 2-يىلى (مىلادىيىدىن بۇرۇنقى 133-يىلى)ئۇرۇش پارتىلىغاندىن كېيىن، ھۇنلار قۇدىلىشىشنى توختىىتپ، قورۇللارغا ھۇجۇم قىلغان بولسىمۇ، ئەمما يەنىلا بازار مەھسۇلاتلىرىنى ياقتۇرىدىغانلىقىنى ئۇزاق مۇددەتكىچە كەڭ كۆلەملىكئالماشتۇرۇش بولۇپ تۇرغان. ھۇن قەبرىلىرىدىن قېزىۋېلىنغان زور مىقداردىكى خەنزۇ مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرى ھۇنلار بىەن خەنزۇلار ئوتتۇرسىدىكى ئالماشتۇرۇشنىڭ كۆپلۈكىنى ھەم ئالماشتۇرۇلغان بۇيۇملارنىڭ تۈرى ۋە سانىنىڭمۇ ناھايىتى كۆپلۈكىنى، جۈملىدىن ئۇلارنىڭ تۆمۈر قورال، مىس قورال، ساپال بۇيۇم، ياغاچ بۇيۇم، سىرلانغان ئەسۋەب- جابدۇقلار، تاش سايمانلار، ئات بېزەكلىرى، ئالتۇن، كىيىم-كېچەك ۋە يىپەك توقۇلما قاتارلىق ئىشلەپ چىقىرىش، ئۇرۇش، تۇرمۇش بۇيۇملىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدىغانلىقىنى ئىسپاتلايدۇ. [52].
      ھۇنلار خەنزۇلار رايونىدىن تۆمۈر، مىس قوراللارنى كىرگۈزۈپلا قالماي، يەنە مىس، تۆمۈر رودىلىرىنىمۇ كىرگۈزۈپ، ئۆزلىرىمۇ تۆمۈر ۋە مىس قوراللارنى ياسىغان. شۇڭا، جيايى بۇنى كۆزدە تۇتۇپ ۋېندىغا مسى، تۆمۈرلەرنى قورۇلدىن چىقىرىشنى چەكلەپ، ھۇنلارنى قىسىش توغرىسىدا مەسسلىھەت بەرگەن. [53]. بۇنىڭدىن ھۇنلارنىڭ تۆمۈرگە ناھايىتى ئېھتىياجلىق ئىكەنلىكىنى كۆرىۋالغىلى بولىدۇ.
      ھۇنلار خەنزۇلار بىلەن ئالماشتۇرۇش قىلىپ قالماستىن، يەنە ئوغانلار بىلەنمۇ ئالماشتۇرۇش قىلغان. «خەننامە. ھۇنلار ھەققىدە قىسسە» دە خاترىلىنىشچە، ۋاڭ ماڭ دەۋرىدە ئوغانلارنى قوغدىغۇچى ئەلچى (بىر خىل ئەمەل) ئوغانلارغا ئەمدى ھۇنلارغا رەخىت، تېرە سېلىقنى تاپشۇرماسلىقىنى ئۇقتۇرغان، ھالبۇكى ھۇن ھۆكۈمرانلىرى كونا قائىدە بويىچە ئەلچى ئەۋەتىپ ئوغانلاردىن سېلىقنى سۈيلىگەن ھەم «سودا-سېتىق» قىلىشنى خالايدىغان ھۇن ئاياللىرىنىڭ بىللەن بېرىشىغا رۇخسەت قىلغان. بۇنىڭدىن قارىغاندا، ھۇن ئوغانلاردىن باج-سېلىق يىغىۋېلىشتىن سىرت، يەنە ئۇلار بىلەن سودا-سېتىق قىلغان.
      ھۇنلار چياڭلار بىلەنمۇ دائىم سودا ئالاقىسى قىلغان. «كېيىنكى خەننامە» 31-جىلد (مىلادىيە 36- يىل) ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك قالايمىقانلىشىپ، خېشى رايونىلار بىرقەدەر تىنىچ بولغان. گۇزاك (ھازىرقى گەنسۇدىكى ۋۇۋېي ناھىيىسى )ناھايتى ئاۋاتلىشىپ، چياڭلار ۋە ھۇنلار سودا-سېتىق قىلىشقان، ھەر كۈنى تۆت قېتىم بازار بولغان. شۇڭا، بۇ يەرنىڭ ھاكىملىرى ۋەزىپىگە ئولتۇرۇپ بىر نەچچە ئاي بولمايلا ناھايىتى نۇرغۇن مال-مۈلۈككە ئىگە بولغان. بۇنىڭدىن شەرقى خەن سۇلالىسىنىڭ دەسلەپكى مەزگىلىدە گۇزاڭدا ھۇنلار بىلەن چياڭلار، خەنزۇلارنىڭ قويۇق سوا ئالاقىسى قىلغانلىقىنى كۆرۈۋېلىشقا بولىدۇ. ئۇنداقتا ھۇنلار بىلەن چىياڭلار نېمىلەرنى ئالماشتۇرغان؟ ئېلىپ-سېتىش چوقۇمكى بۇنىڭ بىر تۈرى بولغان. «كېيىنكى خەننامە. جەنۇبىي ھۇنلار ھەققىدە قىسسە» دە خاتىرلىنىشىچە، ئەندىنىڭ يۇڭچۇ 4-يىلى (مىلادىيە 101-يىلى) جەنۇبىي تەڭرىقۇت ئۆزى بۇلاپ كەلگەن ۋە چياڭلار بۇلاپ كېتىپ ھۇنلارغا سېتىپ بەرگەن خەنزۇ ئەر-ئاياللاردىن ئون مىڭدىن ئارتۇق كىشىنى خەن سۇلالىسىگە قايتۇرۇپ بەرگەن. بۇنىڭدىن چياڭلارنىڭ دائىم بۇلاپ كەگەن خەنزۇلارنى ھۇنلارغا قۇللۇققا سېتىپ بېرىدىغانلىقىنى ھەم ئۇلارنىڭ سانىنىڭ ئاز ئەمەسلىكىنى كۆرۈۋېلىشقا بولىدۇ. خەنۇبى تەڭرىقۇت قايتۇرۇپ بەرگەن ئون مىڭدىن ئارتۇق كىشىنىڭ يېرىمىنى ئۇ ئۆزى بۇلاپ كەلگەنلەر دەپ ھېساپلىساق، ئۇ ھالدا ئۇلار يەنىلا نەچچە مىڭدىن كۆپ بولغان بولىدۇ. ھۇنلار يەنە غەربى يۇرتتىكى ھەر قايسى مىللەتلەر بىلەنمۇ ئالماشتۇرۇش قىلغان، شۇنداقلا ھەممە غەربىي يۇت ئارقىلىق ۋاستىلىك ھالدا يۇنانلىقلار ۋە غەربتىكى باشقا خەلقلەر بىلەنمۇ ئالماشۇتۇرۇش قىلغان، نۇيان تېغىدىكى 6-نومۇرلۇق ھۇن قەبرىسىدىن يۇنانلىقلار توقۇغان نۇرغۇن يىپەك بۇيۇملار چىققان ھەم ھۇنلارنىڭ غەربتىك ھەر قايسى خەلقلەر بىلەن سودا ۋە مەدەنىيەت ئالاقىسى قىلغانلىقىنى توللۇق ئەكىس ئەتتۇرىدىغان ئۈچ پارچە كەشتە چىققان.
     1-،2-كەشتىنىڭ چوڭ كىچىكلىكى ئوخشاش بولۇپ، تاشقى تاۋۇتنىڭ ئىچىگە مىخلانغان. بىرسىگە پالما دەرىخىگە ئوخشاپ كېتىدىغان دەرەخ، دەرەخنىڭ يېنىغا بوينىنى سوزۇپ، قۇيرۇقىنى دىڭگايتىپ، ئالدىغا قاراپ يۈگۈرۈپ كېتىۋاتقان قاناتلىق يولۋاس شەكىللىك بىر ھايۋان كەشتىلەنگەن. يەنە بىرسىگە بىرتۈپ گۈل، گۈلنىڭ ئۈستىگە بىر پەنجىسى ئېچىلغان، ئوڭ پەنجىسى تۈگۈلگە، ئاغىزىغا بىر يىلان چىشلىۋالغان، ئۇچۇشقا تەمشىلىۋاتقان بىر قۇش كەشتىلەنگەن. بۇلار ئاق يىپنىڭ ئاساس قىلىپ باشقا رەڭلىك يىپلار بىلەن قېنىق قوڭۇر رەكلىك يۇڭ توقۇلمىغا كەشتىلەنگەن.
     3-كەشتە يۇقۇرقى ئىككى كەشتىنىڭ يېنىدا بولۇپ، قىزىل، سېرىق، ئاق، يېشىل، قوڭۇر رەڭلىك يىپلار بىلەن قېنىق قوڭۇر رەڭلىك ۋە يۇڭ توقۇلمىغا كەشتىلەنەن. ئەپسۇسكى ئۇنىڭ سول، ئوڭ ۋە ئۈستۈنكى بۇرجەكلىرى چالا، رەسىملەرنىڭ تەسۋىرىمۇ ئانچە مۇكەممەل ئەمەس. ئۇنىڭغا ئاق ئات مىنگەن بىر ئادەم كەشتىلەنگەن بولۇپ، ئات قولاقلىرىنى دىڭگايتىپ، بويۇنلىرىنى سوزۇپ سول تەرەپكە قاراپ تۇرغان. ئۈستىدىكى ئادەم ئالدىغا قاراپ تۇرغان، بېشىغا قۇلاقچا، ئۇچىسىغا كۆك جىيەك تۇتۇلغان تون، پۇتىغا توغرا يوللۇق يۇمشاق چەملىك خۇرۇم ئاياغ كىيگەن ئاتنىڭ چۇلۋۇرا ۋە يۈگىنىنى ناھايىتى ئېلىق بولۇپ، پەقەت يۈگۈرگەندىكى تۆمۈر ھالقىنى پەرىق ئەتكىلى بولمايدۇ. ئاتنىڭ كۆكسىگە گۈل چېكىلگەن، نوكچا ئېسىلغان. ئاق ئات مىنگەن ئادەمنىڭ سول يېنىدا بىر ئادەم (باش قىسىمى كام) بولۇپ، ئۇنىڭ يېنىدا بىر ئادە ئالدىغا قاراپ تۇرغان. ئوڭ تەرەپتە بېشىنى كۆتۈرۈپ تۇرغان ۋە بېشىنى ساڭگىلىتىپ تۇرغان ئىككى ئاق قارا ئىككى ئات بولۇپ، يەنە بىر ئات ھۇشيارلىق بىلەن ئاق ئات قاراەپ تۇرغان تەرپكە قاراپ تۇغان. بۇ كەشتە شۇ چاغدىكى ھۇنەر سەنئەتنىڭ ناھايتى نەپىسلىكىنى چۈشەندۈرىدۇ.
      سوۋېت ئىتتىپاقى ئارخېئولوگى بوروۋكا يۇقۇرىقى 1-،2-،3-كەشتىدىكى ئادەم، مەنزىرە سۈرەتلىرى قارا دېڭىزنىڭ شىمالىي قىرغىقىدىن تېپىلغان ساكلارنىڭ ئالتۇن-كۈمۈش بۇيۇملىرى ۋە ساپال بۇيۇملىرىدىكى ئادەم، مەنزىرە سۈرەتلىرىگە پۈتۈنلەي ئوخشايدۇ دەپ قارايدىغان بولۇپ، بۇ ساكلار ۋە ساكلارغا مەنسۇپ سارماتلارنىڭ يۇنانچە ۋە باكتېرىيىچە[55] ھۈنەر سەنئەت بۇيۇملىرىنى مەركىزىي ئاسىيا ئارقىلىق ھۇنلارغا تارقاتقانلىقىنى چۈشەندۈرىدۇ.
      يەنە نويان تېغىدىكى 12- نومۇرلۇق ھۇن قەبرىسىدىنمۇ خېلى كۆپ يىپەك بۇيۇملار چىققان. ئۇلارنىڭ ئىچىدىكى ئىككى كەشتىمۇ ھۇنلارنىڭ غەرب خەلقلىرى بىلەن سودا ۋە مەدەنىيەت ئالاقىسى قىلغانلىقىنى ئەكس ئەتتۈرۈپ بېرىدۇ.
      بۇنىڭ بىرى «بولۇت، تاغ كەشتىسى» دەپ ئاتاشقا بولىدۇ. بۇ كەشتىگە كىچىك تاغ ۋە ئاق بۇلۇت چۈشۈرۈلگەن بولۇپ، ئۇزۇنلىقى 1.92 مېتىر، كەڭلىكى 0.38 مېتىرئۇ ئەسلىدىكى قىزىل، سېرىق، قۇڭۇر يىپلار بىلەن قۇڭۇر رەڭلىك تاۋارغا كەشتىلەنگە بولسىمۇ، تاۋار ئۆڭۈپ قېنىق كۈلرەڭگە ئۆگىرىپ قالغان. كەشتىنىڭ ئىككى تەرىپىدە ئىككى كىچىك تاغ، ئوتتۇرسىدا يەنە بىر پاكار تاغ بولۇپ، پاكارتاغقا شاخلىرى ناھايتى باراقسان بىر تۈپ دەرەخ، ئىككى تەرەپتىكى كىچىك تاغقا بېشى سىرتقا، قۇيرۇقى دەرەخكە قارىغان، پەيلىرى تولۇق كەلگەن ئىككى قۇش چۈشۈرۈلگەن. ئۇچىلا تاغنىڭ ئۈستىگە بىردىن ئاق بۇلۇت چىقىرىلغان. بۇ خىل بۇلۇت، تاغ چۈشۈرۈلگەن كەشتە ئېيتىشلارغا قارىغاندا بىر- بىرىگە ئۇلاپ كەشتىلىنىدىكەن. لېكىن بۇ كەشتىنىڭ ئىككى تەرىپى چالا بولغاچقا، بۇنى بىلىش ئىمكانىيىتى يوق، بورۇۋكا بۇ كەشتىنى يۇنانچە ئۇسلۇبتىكى كەشتە، دەپ قارىغان.
      يەنە بىرىنى «پەرۋاز قىلىۋاتقان ئەجدىھا كەشتىسى» دەپ ئاتاشقا بولىدۇ. بۇ كەشتىگە بىر ئەجدىھا چۈشۈرۈلگەن بولۇپ، ئۇمۇ تاۋارغا كەشتىلەنگەن. ئەجدىھا قۇيرۇقىنى دىڭگايتىپ، بېشىنى ئارقىسىغا بۇراپ، ئالدىغا قاراپ ئىنتىلىۋاتقان ھالەتتە تۇرغان. گەرچە ئۇنىڭ تۆت پۇتى بولسىمۇ، لېكىن ئۇ ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكتىكىلەرنىڭ نەزىرىدىكى يىلانسىمان ئەجدىھاغا ئوخشىمايدۇ ھەم باشقا ھايۋانلارغىمۇ ئوخشىمايدۇ. ئەجدىھانىڭ ئىككى مۈرىسىدە بىر جۈپ قىسقا قانىتى بولۇپ، قاناتنىڭ كىچىكلىگى تېنىگە ماس كەلمىگەن. شۇڭا، ئۇنى ئۇچار ئەجدىھا دېيىشكە بولمايدۇ. ئۇنىڭ ئەتىراپىغا ئۈچ بۈرجەك نەقىس چۈشۈرۈلگەن. كەشتىنىڭ تۆت تەرىپىگىمۇ ئۈچ بۈرجەك، چەمبەر شەكىللىك نەقىشلەر چىقىرىلغان.س . دورجى سورۇڭ بۇ خىل نەقس كىشىگە ئىختىيارسىز ھازىرقى قازاقلارنىڭ چېدىرلىرىدكى نەقىشلەرنى ئەسلىتىدۇ، دېگەن [56].
       ئۇنداقتا، ھۇنلارنىڭ قەدىمى ئەڭ غەربتە نەگىچە يېتىپ بارغان؟«خەننامە» 96- جىلد «غەربىي يۇرت تەزكىرىسى» دە «ئۇيسۇننىڭ غەربىدىن ئارساكىچە(ھازىرقى كاسپىي دېڭىزىنىڭ شەرقى جەنۇبىدا) بولغان ئەللەرنىڭ ھەممىسى ھۇنلار بىلەن يېقىن ئۆتەتتى. ھۇنلار ئىلگىرى ياۋچىلارنى تارمار قىلغانلىقى ئۈچۈن، ھۇن ئەلچىلىرى تەڭرىقۇتنىڭ خېتىنى كۆتۈرۈپ بارسىلا، ئۇ ئەللەر تەخىرسىز ئۇزۇق- تۈلۈك يەتكۈزۈپ بېرىپ، ئۇلارنى قىيىنچىلىقتا قالدۇرمايتتى» دەپ خاتىرلەنگەنلىكىگە قارىغاندا، ھۇنلار ئەينى چاغدا ئوتتۇرا ئاسىيادىكى ھەر قايسى ئەللەر ۋە رايونلار بىلەن سىياسىي ئالاقىدە بولۇپ، تاكى كاسپى دېڭىزى قىرغاقلىرىغىچە بارغان ھەم سىياسىي ئالاقە ئاساسىدا سودا ئالاقىسى قىلغان ياكى مال- مۈلۈك شۈلىۋالغان. شۇڭا، يۇقىرىدىكى ھۇن قەبرىلىرىدىن غەربىي يۇرت ۋە ئوتتۇرا ئاسىيادىكى ھەر قايسى مىللەتلەرنىڭ كەشتە بۇيۇملىرىنىڭ تېپىلىشى ھەرگىزمۇ تاساددىپىيلىق ئەمەس.
   ئىزاھلار:
[1] ماركىس: «كاپىتال»، خەلق نەشىرىياتى 1958- يىلى خەنزۇچە نەشىرى، 1- توم، 194 ~ 195- بەتلەر.
[2] س. دورجى سورۇڭ: «شىمالىي ھۇنلار قەبرىلىرى»، ئۇلانباتۇر پەنلەر كومىتېتى نەشر قىلغان «ئاكادىمىيە ئىلمىي تەتقىقات نەتىجىلىرى»، 1956- يىللىق 1- سان.
[3] ن. يېشى جامۇسنىڭ «ھۇنلارنڭ ئېتنىك مەنبەسى ۋە جەمئىيەت تۈزۈمى» دېگەن ماقالىسىدىن ئېلىنغان ھۇنلارنىڭ ئارخېئولوگىيىسىگە ئائىت ماتېرىياللار.ئۇلانباتۇر پەنلەر كومىتېتى نەشىر قىلغان «ئاكادېمىيە ئىلمىي تەتقىقات نەتىجىلىرى» ، 1956- يلىق 1- سان.
[4] س. دورجى سورۇڭ: «شىمالىي ھۇنلار»، 1- باپ «شىمالىي ھۇنلارنىڭ قەبرىلىرى». 1961- يىلى ئۇلانباتۇر نەشرى.
[5] ئىكىجاۋ ئايماقلىق مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرى خىزمەت پونكىتى ئېلان قىلغان «شىگۇپەندىكى ھۇن قەبرىلىرى» ، «مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرى» ژورنىلى 1980- يىللىق 7- سان.
[6] ئىچكى موڭغۇل مۇزېيى ئېلان قىلغان «ئىچكى موڭغۇل جۇڭغار خوشۇنى يۇلۇتەيدىكى ھۇن قەبرىلىرى» ، «ئارخېئولوگىيە» ژورنىلى 1977- يىللىق 2- سان.
[7] ئكجاۋ ئايماقلىق مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرى خىزمەت پونكىتى ئېلان قىلغان «ئكىجاۋ ئايمىقى بۇدۇڭ جىلغىسىدىكى ھۇن قەبرىلىرىنى رەتلەش دوكلاتى»، «ئىچكى مۇڭغۇل مەدەنىيەت ياردىكارلىقلىرى ئارخېئولوگىيىسى» ژورنىلى 1981- يىللىق 1- سان.
[8] گەي شەنلىن: «ئىچكى مۇڭغۇل چاخار ئوڭ ئارقا خوشۇنى جاۋ جىيافاڭ كەنتىدىن بايقالغان ھۇن قەبرىستانلىقى» ، «ئارخېئولوگىيە» ژورنىلى 1977- يىللىق 2- سان.
[9] «خەننامە. ھۇنلار ھەققىدە قىسسە» ۋە 54- جىلد «سۇۋۇنىڭ تەرجىمھالى»، «شەرقىي ئەسىردىكى خەن خاتىرلىرى» 8- جىلد «دېڭ زۇنىڭ تەرجىمھالى».
[10] س. دورجى سورۇڭ: «شىمالىي ھۇنلارنىڭ قەبرىلىرى».
[11] تيەن گۇاڭجىن: «تاۋخۇڭبالادىكى ھۇن قەبرىلىرى؛ ، «ئارخېئولوگىيە ئىلمىي ژورنىلى» 1976- يىللىق 1- سان.
[12]«يۈلۈڭتەيدىكى ھۇن قەبرىلىرى».
[13] تالا، لياڭ جىڭمىڭ «قىر ئۇستايدكى ھۇن قەبرىلىرى» ، «مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرى» ژورنىلى 1980- يىللىق 7- سان.
[14] گەي شنلىن: «ئىكچى موڭغۇل ئاپتونۇم رايونى جۇڭغار خوشۇنى سۇجى جىلغىسىدىن چىققان بىر قىسىم مىس بويۇملار»، «مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرى، ژورنىلى 1965- يىللىق 2- سان.
[15] «تۇز ۋە تۆمۈر ھەققىدە» 9- جىلد «تۆھپە ھەققىدە» دىمۇ ھۇنلارنىڭ «تۈلكە سۆڭىكىدىن ياسالغان باشاق» ئىشلەتكەنلىكى تىلغان ئېلىنغان.
[16] «تارىخىي خاتىرىلەر. ھۇنلار ھەققىدە قىسسە».
[17] ليۇ شياڭ يازغان «پەندى- نەسىھەتلەر» نىڭ 1- جىلدىدا، يەن بېگى جاۋۋاڭنىڭ 1- يىلى (مىلادىيىدىن بۇرۇنقى 312- يىلى) جاۋۋاڭ گو كۇي بىلەن ھاكىمىيەت ئىشلىرى ئۈستىدە سۆزلىشىۋېتىپ، ئۇنىڭدىن: «پېقىرنىڭ يېرىم تار، ئادىمىم ئاز، چى بەگلىكى سەككىز سەھىرىمنى تارتىۋالدى، ھۇنلارنىڭ ئالوبانلارنىڭ جەنۇبىغا بېسىپ كەلدى، ئۇلارغا يالغۇز تاقابىل تۇرماق تەس. بۇنىڭدىن قانداق قۇتۇلماق كېرەك؟» دەپ سورىغانلىقى خاتىرلەنگەن.
[18] «تارىخىي خاتىرىلەر» 81- جىلد «لى مۇنىڭ تەرجىمھالى».
[19] «تارىخىي خاتىرىلەر. ھۇنلار ھەققىدە قىسسە».
[20] «خەننامە» 87- جىلد «ياڭ شيۇنىڭ تەرجىمھالى».
[21]س. دورجى سورۇڭ: «شىمالىي ھۇنلار» ، 1- باپ «شىمالىي ھۇنلارنىڭ قەبرىلىرى».
[22] «تارىخىي خاتىرىلەر. ھۇنلار ھەققىدە قىسسە».
[23] «خۇەينەنزى» 1- جىلد «پەندى- نەسىھەتلەر».
[24] «خەننامە» 49- جىلد «چاۋسۇنىڭ تەرجىمھالى».
[25] «تارىخىي خاتىرىلەر. ھۇنلار ھەققىدە قىسسە».
[26] «تارىخىي خاتىرىلەر. ۋېي چىڭ ۋە قىران چەۋاندازلار سانغۇننىڭ تەرجىمھالى».
[27] «خەننامە. ھۇنلار ھەققىدە قىسسە».
[28]«كېيىنكى خاننامە» 23- جىلد «دۇ شىيەننىڭ تەرجىمھالى».
[29] «خەننامە. غەربىي يۇرت تەزكىرىسى».
[30] «خەننامە» 54- جىلد «سۇۋۇنىڭ تەرجىمھالى».
[31] «تارىخىي خاتىرىلەر. ھۇنلار ھەققىدە قىسسە»، «خەننامە. ھۇنلار ھەققىدە قىسسە» ۋە «كېيىنكى خەننامە. جەنۇبىي ھۇنلار ھەققىدە قىسسە».
[32] «تارىخىي خاتىرىلەر. ھۇنلار ھەققىدە قىسسە» ۋە «خەننامە. سۇۋۇنىڭ تەرجىمھالى» ، «ھۇنلار ھەققىدە قىسسە».
[33] «تارىخىي خاتىرىلەر. ھۇنلار ھەققىدە قىسسە»دە مىلادىيىدىن بۇرۇنقى 110- يىلى ئۇۋى تەڭرىقۇتنىڭ «جەڭچىلەرنى ئارام ئالدۇرۇپ، ئات ئۈستىدە ئوق ئېتىشنى مەشىق قىلدۇرغان» لىقى خاتىرلەنگەن.
[34] «تارىخىي خاتىرىلەر. ھۇنلار ھەققىدە قىسسە»دە مىلادىيىدىن بۇرۇنقى 78- يىلى، 68- يىلى ۋە 60- يىلى ھۇنلارنىڭ نەچچە ئون مىڭ چەۋاندازىنىڭ قورۇلنىڭ جەنۇبىغا ئوۋغا چىققانلىقى، شۇنىڭ بىلەن بىللە قورۇلدىكى ھەر قايسى تۇر- قەلئەلەرگە ھۇجۇم قىلغانلىقى خاتىرلەنگەن. «كېيىنكى خەننامە. ھۇنلار ھەققىدە قىسسە»دىمۇ، مىلادىيە 85- يىلى جەنۇبىي تەڭرىقۇتنىڭ جۇشيې تېغىدا ئوۋ قىلىۋاتقاندا، شىمالىي ھۇنلارنىڭ ئونىئوت خانى بىلەن توقۇنۇشۇپ قالغانلىقى خاتىرلەنگەن.
[35] [36] [37] س. دورجى سورۇڭنىڭ «شىمالىي ھۇنلار قەبرىسى»دېگەن ماقالىسىگە قاراڭ.
[38] س. سورجى سورۇڭ : «شىمالىي ھۇنلار» 1- باپ «شىمالىي ھۇنلارنىڭ قەبرىلىرى».
[39] ھۇنلارنىڭ شەھەر، قەلئە خارابىلىرى ھەققىدىكى تۆۋەندىكى ئارخېئولوگىيىلىك دوكلاتلىرىغا قاراڭ.
(A) خ. پەرلە: «ھۇنلانرىڭ ئۈچ شەھىرىنىڭ خارابىسى»، ئۇلانباتۇر پەنلەر كومىتېتى 1957- يىلى نەشرى، ئەسلى نۇسخىسى يېڭى موڭغۇل يېزىقىدا يېزىلغان.
(B)س. دورجى سورۇڭ: «شىمالىي ھۇنلار»، 2- باپ «شىمالىي ھۇنلارنىڭ يېزا- كەنتلىرى».
(C) س. ۋ. كېسلېيۋ: «موڭغۇلىيىدىكى قەدىمقى شەھەرلەر»، بېڭجىڭدا نەشر قىلىنغان. «تارىخىي تەرجىمىلەر» ژورنىلىنىڭ 1957- يىللىق 6- سان.
(D) «ئاكدېمىك س. ۋ. كېلېيۋنىڭ بېڭجىڭدا بەرگەن ئىلمىي دوكلاتى( Ⅰ ) جەنۇبىي سىبىرىيە ۋە تاشقى بايقالدىكى قەدىمقى شەھەر تۇرمۇشىغا ئائىت يېڭى ماتېرىياللار»، «بېيجىڭدا نەشىر قىلىنغان «ئارخېئولوگىيە» ژورنىلىنىڭ 1960- يىللىق 2- سانى.
(E) خ. ساير ئۇتجاپ: «موڭغۇلىيە خەلق جۇمھۇريىتىنىڭ ئارخېئولوگىيە تېپىلمىلىىر ھەققىدە قىسقىچە بايان»، بېڭجىڭدا نەشىر قىلىنغان. «ئارخېئولوگىيە» ژورنىلىنىڭ 1961- يىللىق 3- سانى.
[40] 9- باپ «ھۇنلارنىڭ ئىرقى ۋە تىلى» دىكى «ئوتتۇرا» نىڭ ئىزاھىغا قاراڭ.
[41] تيەن گۇاڭجىن. گوسۇشىن: «ئىچكى موڭغۇلدىكى ئالوچەيدېڭدىن تېپىلغان ھۇن يادىكارلىقلىرى» ، «ئارخېئولوگىيە» ژورنىلى 1980- يىللىق 4- سان.
[42] ئكجاۋ ئايماقلىق مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرى خىزمەت پونكىتى ئېلان قىلغان. «شۇگۇپەندىكى ھۇن قەبرىلىرى» ، «مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرى» ژورنىلى 1980- يىللىق 7- سان.
[43] ئكجاۋ ئايماقلىق مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرى خىزمەت پونكىتى ئېلان قىلغان.«شىگۇپەنكىكى خەن سۇلالىسى دەۋرىگە مەنسۇپ ھۇن قەبرىلىرىنى تەكشۈرۈش خاتىرىسى»، «ئىچكى موڭغۇل مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرى ئارخېئولوگىيىسى» ژورنىلى 1981- يىللىق 1- سان.
[44] س. دورجى سورۇڭ: «شىمالىي ھۇنلار» 1- باپ «شىمالي ھۇنلارنىڭ قەبرىلىرى».
[45] نۆۋەتتە ئىچكى موڭغۇلنىڭ ھەر قايسى جايلىرىدىكى ھۇن قەبرىلىرىدىن قېزىۋېلىنغان ساپال بويۇملارنىڭ سانى ئاز ھەم كۆپى پارچىلىنىپ كەتكەن بولغاچقا، بۇ يەردە كۆپ مۇھاكىمە قىلىنمىدى.
[46] «كېيىنكى خەننامە» 19- جىلد «گېڭ يەننىڭ تەرجىمھالى».
[47] «كېيىنكى خەننامە» 88- جىلد «غەربىي يۇرت تەزكىرىسى».
[48] «خەننامە» 49- جىلد :چاۋ سونىڭ تەرجىمھالى».
[49] «تارىخىي خاتىرىلەر. ھۇنلار ھەققىدە قىسسە» دە ھۇنلار ئۆلگەندە تاۋۇتقا سېلىندىغانلىقى ئېيتىلغان. چۆللۈكنىڭ شىمالىدىكى ھۇن قەبرىلىرىنىڭ كۆپىنچىسىدىنمۇ ياغاچ تاۋۇت ۋە كۆتەك تاۋۇت (دەرەخ غولىنى ئۇيۇپ ياسىغان تاۋۇت) چىققان.
[50] «كېيىنكى خەننامە. جەنۇبىي ھۇنلار ھەققىدە قىسسە».
[51] «تارىخىي خاتىرىلەر. ھۇنلار ھەققىدە قىسسە»، «خەننامە. ھۇنلار ھەققىدە قىسسە»، 70- جىلد «چېن تاڭنىڭ تەرجىمھالى.
[52] «شىننامە» 4- جىلد «ھۇنلار».
[53] س. دورجى سورۇڭ: «شىمالىي ھۇنلار» 1- باپ «شىمالىي ھۇنلارنىڭ قەبرىلىرى؛.
[54] «شىننامە» 3- جىلد «مىس ۋە رەخت».
[55] باكتىرىيە مەركىزى ئاسىيادىكى قەدىمقى دۆلەت بولۇپ، ئېلىمىز تارىخ ئەسەرلىرىدىكى «ئارساك» تۈر. ئۇنىڭ زېمىنى ھىندىقۇش تېغى بىلەن ئامۇ دەرياسىنىڭ يۇقىرى ئېقىنىنىڭ ئارلىقىدا (ھازىرقى ئافغانىستاننىڭ شىمالىدا) بولغان.
[56] يۇقارقى بەش پارچە كەشتە توغرىسىدا س. دورجى سورۇڭنىڭ «شىمالىي ھۇنلار» 1- باپ «شىمالىي ھۇنلارنىڭ قەبرىلىرى» گە قاراڭ.